Risk Yönetimi, Sermaye Yeterliliği ve Finansal Sektör İstikrarı Çerçevesinde Stres Testleri

Transkript

1 Bankacılar Dergisi, Sayı 57, 2006 Risk Yönetimi, Sermaye Yeterliliği ve Finansal Sektör İstikrarı Çerçevesinde Stres Testleri 1. Giriş Ebru Tuncer * Basel I-1996 Piyasa Riski Düzenlemesi ile finansal kurumlar bünyesindeki uygulaması hız kazanan stres testi analizleri geçen on yıl zarfında; büyük ölçekli uluslararası finansal kurumlar, uluslararası derecelendirme kuruluşları ve IMF ve Dünya Bankası gibi yapılanmalar arasında yaygınlık kazanmıştır. Uygulamaların mevcut düzeyinin, yeni sermaye yeterliliği düzenlemesiyle gelişmesi beklenmektedir. Zira, Basel II ve Basel II nin Avrupa Birliği bünyesine adapte edilmesine yönelik olarak hazırlanan Sermaye Gerekliliği Yönergesi (CRD), stres testlerine ilişkin mevcut düzenlemenin boyutunu genişletmekte ve hem 1. dayanak kapsamında IRB yaklaşımının minimum gereklilikleriyle, hem de Denetsel Gözden Geçirme bölümüyle kullanım zorunluluğunu ortaya koymaktadır. Bu sebeple stres testi uygulamalarının, önümüzdeki dönemde daha popüler bir konu olarak, gerek bankaların gerekse de denetim otoritelerinin gündeminde olması beklenmelidir. Ülkemizde, bankaların konuya ilişkin münferit çalışmaları olduğu tahmin edilmekle birlikte, sektördeki uygulamaların detayına ilişkin kamuoyuna sunulan kapsamlı bir araştırma mevcut değildir. Bu makale, stres testi uygulamalarının temel kavramları ve mevcut uluslararası uygulamalar hakkında bilgi sunarak, önümüzdeki dönemde yoğunlaşması kaçınılmaz olan çalışmalara katkı sağlamayı amaçlamaktadır. 2. Stres Testi Nedir? Stres testlerinin finansal kurumlar için önemi, kısıtları ve konuya ilişkin mevcut uluslararası uygulamalardan bahsetmeden önce, bu başlık altındaki temel kavramların ele alınması yararlı olacaktır. Çok önemli temel farklılıklar olmamakla birlikte, konuya ilişkin olarak yayınlanan kaynakların pek çoğunda farklı tanım ve sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Bu makalede, Bank for International Settlements (BIS) tarafından yapılan tanımlamalar ve sınıflandırmalar esas alınmıştır. Stres testi, finansal kuruluşların, istisnai fakat gerçekleşme ihtimali olan olaylara karşı hassasiyetlerini anlamaya yönelik olarak kullanılan çeşitli analiz yöntemleri için benimsenmiş genel bir terimdir. Bu yöntemler, finansal çevrelerdeki kullanım yoğunluğu temel alınarak iki başlık altında sınıflandırılabilir. İlki, kurumların portföylerinin ya da belli iş kollarının, herhangi bir risk faktöründeki değişiklikten etkilenme düzeyini anlamaya yönelik olarak yürütülen basit hassasiyet test leridir. Bu testler çoğunlukla simetrik şoklara dayalı olarak gerçekleştirilir. Yani, analize konu risk faktörünün hem yukarı hem de aşağı yönlü hareketinin, portföylerin değerleri üzerindeki etkileri incelenir. Finansal kurumlar tarafından en yoğun biçimde kullanılan hassasiyet testi, verim eğrilerindeki paralel kaymalara dayalı olarak yürütülen analizlerdir. * TC Ziraat Bankası A.Ş., Risk Yönetimi Dairesi, Yönetmen. 67

2 Ebru Tuncer Yoğunlukla kullanılan ikinci teknik ise, birden fazla risk faktöründe gerçekleşmesi muhtemel olan değişikliklerin eş zamanlı olarak ortaya çıkması halindeki etkilenme düzeyini değerlendiren senaryo analizleri dir. Bu analizler, ya geçmişte gerçekleşmiş önemli piyasa hareketleri temel alınarak gerçekleştirilir ki bu tarzda oluşturulan senaryolara tarihsel senaryolar adı verilir, ya da henüz gerçekleşmemiş ama gerçekleşmesi muhtemel piyasa hareketlerinin temel alınması yoluyla hazırlanırlar. Bu tarzda oluşturulan senaryolara da varsayımsal senaryolar adı verilir. Hassasiyet testlerinin aksine senaryo analizi uygulamaları çoğunlukla, risk faktörlerinin tek taraflı hareketlerine dayalı olarak gerçekleştirilmektedir. Bunun en temel nedeni, bu tür analizlerin çok uzun zaman alması ve önemli boyutta teknolojik altyapı ile insan kaynağı gerektirmesidir. Günümüz uygulamalarında varsayımsal senaryolar oluşturulurken iki temel yaklaşım kullanılmaktadır. Bu yaklaşımlardan ilki, portföye dayalı yaklaşım ikincisi ise olaya dayalı yaklaşım dır. Portföye dayalı yaklaşımda, risk yöneticileri ve iş kolları bazındaki üst düzey yöneticiler bir araya gelerek, banka portföyünün kırılganlıklarını tespit ederler. Daha sonra, tespit edilen bu kırılganlıklardan hareketle, bankanın hassasiyetlerine stres uygulayacak senaryolar geliştirilir. Olaya dayalı yaklaşımda ise senaryolar, piyasalarda gerçekleşmesi muhtemel gelişmeler ve bu gelişmelerin banka portföyünü etkileyen risk faktörleri üzerindeki etkileri dikkate alınarak formüle edilir. Bu formülasyon oluşturulurken mevcut gündem ve belli ölçüde, geçmişte yaşanmış gelişmeler dikkate alınır. Senaryolar yukarıda bahsedilen teknik ve yaklaşımlarla oluşturulurken karşılaşılan en önemli sorunlardan biri, kişisel yargıların süreçte önemli rol oynamasıdır. Tarihsel senaryolar gerçekleşmiş olaylara dayandığından, oluşturulması aşamasında kişisel yargılara pek ihtiyaç duyulmaz. Ancak, varsayımsal senaryolar büyük ölçüde, senaryoyu hazırlayanların konuya ilişkin yargılarına bağlı olarak oluşturulur. Bu nedenle, varsayımsal senaryoları kişisel yargılardan kurtarıp, mümkün olduğunca objektif ölçülerde oluşturabilmek için, sürece, iş kolları bazındaki üst düzey yöneticileri, piyasaları yakından izleyen ön ofis elemanlarını ve hatta e- konomistleri dahil etmekte fayda vardır Neden Önemlidir? Günümüzde pek çok finansal kuruluş, başta piyasa riski olmak üzere bazı risklerini Var tabanlı modellere dayalı olarak ölçmekte ve portföylerinin performansını günlük bazda izleyebilmektedirler. Ancak, risk faktörleri üzerinde stres koşullarının oluşması sık yaşanan olaylar olmadığından, endüstri standardı haline gelmiş ampirik veriye dayanan istatistiki modellerin bu tarz olaylar karşısında portföyün ya da iş kolunun performansını yakalayabilmesi güç görünmektedir. Bu nedenle stres testleri, risklerin Var tabanlı modeller tarafından yakalanamayan boyutu hakkında bilgi sağlamaları açısından önemlidir. Bunun yanında tarihsel verinin yansıtmadığı, geleceğe dönük beklentiler hakkında sonuçlar ortaya koyabilmesi nedeniyle de stres testleri, geçtiğimiz on yıl zarfında, pek çok kurum tarafından tercih edilen uygulamalar halini almıştır. Stres testi uygulamalarının bir diğer faydası, yönetimlere, gerçekleşme ihtimali bulunan bu tarz olaylar karşısında maruz kalınabilecek kaybın, kurumun risk tolerans seviyesinin içinde olup olmadığını anlayabilme imkanı yaratmasıyla ortaya çıkmaktadır. Eğer sonuç, kurumun risk iştahının üzerinde bir risk yüklenimine işaret ediyorsa, mevcut pozisyon değiştirilebilir ya da fazla tutar üzerinde bir hedge stratejisi geliştirilebilir.

3 Bankacılar Dergisi Bunun yanında stres testlerinin sonuçları, risk yönetimi profesyonelleri ile iş kolları bazındaki üst düzey yöneticilerin iletişimini somut çıktılar üzerinden gerçekleştirmelerine yardımcı olur. Banka yönetimleri, yüksek tutarlı kayıplara neden olabilecek risk kombinasyonları hakkında daha net bir fikire sahip olabilir ve elde edilen sonuçlar; pozisyonlar üzerinde limit oluşturulması, iş kolu bazında sermaye alokasyonlarının gerçekleştirilmesi ve modellemelerde kullanılan varsayımların mantıklı olup olmadığının sorgulanmasında yararlı olabilir. Ayrıca stres testi sonuçları, acil durum planlarının oluşturulmasında ya da henüz tarihsel verinin oluşmadığı yeni ürünlerin stres koşulları altındaki performansının izlenmesinde de kullanılabilir. Stres testlerinin diğer bir faydası, sadece bilanço içi ve dışı varlıkların değerlerindeki değişimin izlenmesi için değil, aynı zamanda, gelir kaynaklarının stres koşullarından etkilenme düzeyinin tespit edilmesi için de kullanılabilmesiyle ortaya çıkmaktadır. Stres koşulları altında gerçekleşebilecek zarara karşı ilk savunma hattı -sermayeden önce- yaratılan gelir olduğundan, finansal kurumların sıradışı piyasa ve ekonomik koşullar altında gelirlerinin nasıl etkilendiğini test etmeleri önemlidir. Ayrıca stres koşullarının, yeni faaliyetlere etki edecek risk faktörlerine uygulanması suretiyle, o faaliyetin normal piyasa koşullarının dışında da kendisinden beklenen geliri yaratıp yaratamayacağı sorgulanabilir. Stres testi uygulamalarının yaygınlaşması, finansal kurumlar düzeyinde fayda sağlarken, genel olarak finansal sistemlerin istikrarına da katkıda bulunur. Sistem odaklı olarak yürütülecek stres testleriyle, sistemin bütününün istikrarını tehlikeye sokabilecek ortak kırılganlıklar tespit edilmeye çalışılır. Bu tarz stres testlerinin, kurumlar bazındaki stres testlerinden en önemli farkı, yapı olarak daha makro ekonomi odaklı olmalarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca sistem odaklı stres testleri çoğunlukla, farklı hesaplama metotlarına ve varsayımlara dayalı daha heterojen portföylerin birleştirilmesini gerekli kılar ki aslında bu husus, elmalarla armutların aynı hesaplamaya katılmasına benzer. Bir takım kısıtlar sözkonusu olsa da stres testleri, sistemin istikrarının sağlanmasında pek çok denetsel otorite tarafından önemli bir araç olarak kullanılmaktadır. Sistem içinde yer alan finansal kurumların tek tek gerçekleştirdikleri stres testlerinin sonuçları toplulaştırıldığında, herhangi bir piyasa şoku sırasında yoğunlaşacak alım-satım işlemlerinin boyutu hakkında bilgi elde edilebilmektedir. Bu bilgi, finansal şoklar sırasında, tek taraflı piyasa oluşması ve pozisyonlarda yoğunlaşma olması ihtimali hakkında önemli bir gösterge sağlar. Böylelikle, muhtemel şoklar sırasında likiditenin beklenenden daha hızlı azalmasına karşı önceden tedbir alınmasında yardımcı olur. Ayrıca denetsel otoriteler tarafından uygulanacak stres testleri, uygulamaya katılan finansal kurumların stres testi uygulamaları hakkındaki bilgi ve tecrübelerinin artmasında yardımcı olur. Bunun yanında denetsel otoritelerin, sistem içindeki finansal kurumların; veri toplama, raporlama sistemleri ve risk yönetimi konularındaki eksikliklerini anlamalarını sağlar. Ancak stres testlerinin, finansal sektörün bütününün hassasiyetlerini anlamak amacıyla kullanılmasına karar verilmeden önce, mevcut analizlerle halihazırda elde edilebilen öngörüye ilave bir katı sağlayıp sağlayamayacağı iyi analiz edilmelidir. Zira bu kapsamdaki stres testleri, çeşitli alanlarda 1 uzmanlaşmış kişilerin yoğun çabası sonucunda uzun zaman zarfında gerçekleştirilebilen analizlerdir. 4. Kısıtları Nelerdir? Stres testi uygulamaları; risk yönetimi, sermaye yeterliliğinin sorgulanması ve finansal piyasaların istikrarının sağlanmasında önemli bir araç olmakla birlikte bazı kısıtlarının olduğunun bilinmesinde fayda vardır. Bu kısıtların bazıları aşağıda sıralanmıştır. 69

4 Ebru Tuncer Stres testleri, sıradışı olaylar karşısında finansal kurumların muhtemel kayıplarının boyutu hakkında fikir verebilmekte ancak, sözkonusu olayın gerçekleşme ihtimaline yönelik herhangi bir öngörüde bulunamamaktadır. Stres testi analizleri, özellikle varsayımsal senaryo analizleri, analizi oluşturan kişilerin tecrübe ve yargısına bağlı olarak oluşturulduğundan, her zaman doğru analiz başlıklarının seçileceğine dair bir garanti söz konusu olamamaktadır. Bu konudaki risk, analize ilişkin kararların; risk yönetimi profesyonelleri, ilgili iş kolu yöneticileri, ekonomistler ve gerekirse piyasa uzmanları tarafından ortak olarak alınması suretiyle azaltılabilir. Zaten her halükarda üst düzey yöneticiler, ya risk yönetimi profesyonellerince oluşturulan stres senaryolarını gözden geçirip onaylamak ya da bizzat senaryoların oluşturulması sürecine iştirak etmek suretiyle, banka yönetimindeki temel sorumluluklarını yerine getirmelidirler. Banka üst yönetimlerinin, stres testi uygulamalarına ilişkin sorumluluklarının çerçevesi takip eden bölümde daha detaylı olarak ele alınacaktır. Stres testleri, özellikle de entegre risk yönetiminde karşımıza çıkan kredi-piyasa riski ilişkisini kapsayanlar, yüksek hesaplama maliyetleri yaratmaktadır. Gerekli verinin toplanması, işlenmesi ve rapor formatında ortaya konması, bankaların mevcut yazılımlarında ciddi modifikasyonlar gerçekleştirilmesini ya da ilave yazılımlar geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Farklı risk türlerinin karşılıklı etkileşimini dikkate alan kapsamlı stres testlerinin gerçekleştirilmesi, teknolojik altyapının yeterliliğinin yanında, başka bazı önemli zorluklar da içermektedir. Bu zorlukların başında; risk türlerinin karakteristik özellikleri arasındaki farklılıklar gelmektedir. Piyasa riskleri kısa zaman içinde ortaya çıkıp etki yaratırken, kredi risklerinin ortaya çıkmasında ve sonuçlarının görülmesinde çok daha uzun dönemler sözkonusu olmaktadır. Bu husus, kapsamlı stres testi uygulamalarının önündeki en temel engeldir. Finansal sistemin bütününe yönelik olarak gerçekleştirilen stres testleri uygulamadaki zorluklar nedeniyle çoğunlukla, kurumlar bazında uygulanan testlerin birleştirilmesi suretiyle gerçekleştirilmekte, her sistem içinde varolabilen kurumlar arası etkileşimleri gözardı etmektedir. 5. Stres Testi Uygulamalarının Organizasyonel ve Yönetsel Boyutu Finansal kurumlardaki stres testi uygulamaları oldukça kapsamlı bir operasyon ve karar alma sürecinin tesis edilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu süreç genel olarak; stres testi uygulanacak risk türleri ve banka portföyleri ile kullanılacak yönteme (basit hassasiyet testleri - senaryo analizleri) karar verilmesi, seçilen yönteme göre spesifikasyonların tespit edilmesi (faktörler bazında değer aralıklarının saptanması), analiz periyotlarının belirlenmesi, analizlerin yürütülmesi, raporlanması, analiz çıktılarının ne amaçla kullanılacağına karar verilmesi (risk profilinin tespiti, sermaye alokasyonu, limit tesisi vs.), sonuçlara göre gerekiyorsa aksiyon alınması, analizde kullanılan verinin güvenilirliğinin, analiz başlıklarının ve kullanılan varsayımların yeterliliğinin ve geçerliliğinin periyodik olarak sorgulanması ve tüm bu süreç üzerinde kontrollerin gerçekleştirilmesi gibi bir dizi faaliyeti içermektedir. Stres testi uygulamalarının etkinliğinin sağlanabilmesi için, tüm bu faaliyetlerden oluşan süreçteki karar alma ve uygulamadan sorumlu kişiler ile birimlerin, kurumun yapısına uygun biçimde, net olarak tanımlanması gereklidir. Stres testi uygulamalarının etkinliğinin arttırılabilmesi için sürece, kurumların üst yönetimlerinin aktif biçimde katılması şarttır. Üst yönetimlerin stres testi sürecine ne ölçüde ka- 70

5 Bankacılar Dergisi tılacağı, finansal kurumların yapısına ve üst yönetimlerin mevcut sorumluluklarının mahiyetine göre farklılık arzedebilir. Ancak stres testlerinin, gerek risk yönetimi gerekse de sermaye planlamasında etkin kullanımını sağlamak ve stratejik karar alma sürecine entegrasyonunu temin edebilmek için, üst yönetimlerin bu sürece ilişkin asgari sorumluluklarının çerçevesinin denetim otoritelerince çizilmesinde fayda vardır. İngiliz Finansal Sektör Denetim Otoritesi FSA özellikle büyük ölçekli ve gelişmiş finansal enstrümanları kullanan finansal kurumlarda, üst yönetimlerin stres testi uygulamalarındaki sorumluluğunun sınırlarını aşağıdaki başlıklarla belirlemiştir 2. - Üst yönetimler, bankanın risk iştahını tespit edip, stres koşullarının etkilerini bu çerçevede değerlendirebilmeli, - stres senaryolarının belirlenmesinde aktif rol üstlenmeli, - stres testlerinin sonuçlarından kapsamlı biçimde haberdar olmalı, - bankanın bütününün karşı karşıya olduğu riskler, stres koşulları ve risklerin karşılıklı etkileşimi hakkında genel bir fikre sahip olabilmeli, - stres testinin etkilerini, firmanın stratejileri ve faaliyet profili açısından resmi olarak değerlendirmeli, - Bilgi sistemleri, kaynaklar ve prosedürlerin, bankayı etkileyen stres koşullarının tespit edilmesi, sayısallaştırılması ve etkin biçimde yönetilmesinde önemli birer araç olduğunun farkında olmalıdır. Yukarıdaki çerçeveye benzer biçimde tüm denetim otoritelerinin, özellikle, sistem i- çinde önemli paya sahip olan finansal kurum yönetimlerinin stres testi uygulamalarına aktif biçimde katılımına yönelik beklentilerini net bir biçimde dile getirmelerinde fayda vardır. 6. Mevcut Uluslararası Uygulamalar Günümüze kadar gerçekleştirilen araştırmaların sonuçları, finansal kurumların mevcut stres testi uygulamalarında belli bir stadart olmadığına işaret etmektedir. Konuya ilişkin elde edilen ilk sonuçlar denetim otoritelerinin, Basel I-1996 Piyasa Riski Düzenlemesi 3 ile getirilen stres testi uygulama zorunluluğuna yönelik olarak yeknesak bir yaklaşım sunmadığını, bunun sonucunda geçen süre zarfında, finansal kurumların stres testi uygulamalarında önemli farklılıklar oluştuğunu göstermektedir. Farklılıkların, aynı tarihsel olaya dayalı senaryo analizi uygulayan finansal kurumlarda dahi mevcut olduğu, kullanılan risk faktörlerinin ve şokların büyüklüklerinin kurumdan kuruma değişiklik gösterdiği görülmektedir. Bunun yanında stres testi analizlerinin sonuçlarının stratejik karar alma süreçlerinde kullanılmasında da, finansal kurumların uygulamaları arasında farklılıklar olduğu göze çarpmaktadır. Bazı kurumlar stres testlerini sadece kurumun risk profili hakkında fikir sahibi olabilmek için kullanırken, diğerleri, limitlerin oluşturulması, sermaye alokasyon kararlarının alınması ve pozisyon değiştirilmesine karar verilmesi gibi amaçlarla kullanmaktadırlar. Görülen bu önemli farklılıklara rağmen uygulamalarda bazı ortak noktalara da rastlanmaktadır düzenlemesinin de etkisiyle tüm finansal kurumların stres testi uygulamalarında alım-satım portföylerine odaklandıkları, pek çok kurumun geçmiş piyasa krizlerini temel alan tarihsel senaryolara dayalı periyodik analizler yürüttüğü gözlemlenmektedir. Alım-satım portföyüne yönelik stres testlerinin yanında finansal kurumlarca, likiditeye yönelik stres testlerinde de periyodik analizlere önem verildiği, operasyonel risk ve kredi 71

6 Ebru Tuncer portföyüne yönelik stres testlerinin kapsamı ve gerçekleştirilme sıklığının ise diğerlerine göre daha düşük seviyede olduğu dikkati çekmektedir. Finansal kurumların likiditeye yönelik olarak oluşturduğu senaryolar çoğunlukla; bankaya fon sağlayan kesimlerin davranışlarındaki değişimler, finansal kurumun ratinginde gerçekleşecek düşüşlerin fon yaratma kabiliyetine etkileri, fonlama maliyetlerindeki değişim ve borçlanmada teminat istenmesi gibi başlıklarda yoğunlaşmaktadır. Bu gibi firmaya özel başlıkların yanında, merkez bankası borçlanma imkanının kullanılamaması gibi, finansal sistemin bütününde karşılaşılabilecek sıkıntılara yönelik olarak da stres testleri gerçekleştirdiği görülmektedir. Stres testi uygulamaları geçen on yıl zarfında pek çok uluslararası kurumda yukarıda sayılan alanlarda standart uygulamalar halini alırken, karşılaşılan önemli zorluklar nedeniyle bazı alanlarda beklenen ilerlemeler kaydedilememiştir. Bu alanlar; kredi portföyleri üzerindeki analizlerin stres testlerine dahil edilmesi, analizlerin birden fazla risk türünün karşılıklı etkileşimini dikkate alacak biçimde gerçekleştirilmesi, likidite stres testlerinde, bankanın kendi işlemlerinin piyasada yaratacağı likidite etkisinin dikkate alınması (second-round impact) olarak sayılabilir. Pek çok finansal kurumun kredi tahsilatında yaşayacağı sorunlar mali güçlerini sarsabilecek boyuttayken, bu konuda uluslararası alanda günümüze kadar yaşanan gelişmeler, piyasa riskinde kaydedilen gelişmelerin çok gerisinde kalmıştır. Kredi riskinde stres testi uygulamalarının yeterli gelişme kaydedememesinin en önemli sebepleri; yeterli datanın bulunmaması ve analiz için; temerrüt ihtimali, takipten tahsilat oranları, teminat değerleri, rating değişimlerinin ihtimalleri ve borçlu ratinglerinin strese tabi tutulması gerekliliği gibi kredi spredlerinin tahminini de içeren bir dizi oldukça zahmetli çalışma yürütülmesi ve bu çalışmaların önemli IT desteği gerektirmesi, olarak sayılabilir. Tüm bu sayılanlar, kredi portföyleri üzerinde stres testlerinin gerçekleştirilmesi için önemli birer kısıtken, finansal kurumların çoğunda, önemli bir iki kredi müşterisinin temerrüde düşmesi gibi göreceli olarak basit ancak önemli olan senaryoların dahi kullanılmaması, anlayış olarak, stres testi uygulamalarında kredi riskinin piyasa riskine göre daha geri planda kaldığını göstermektedir. Kredi portföyüne yönelik stres testi uygulamalarının yanında, ilişkili pozisyon ve riskleri dikkate alan kurumun bütününe yönelik toplulaştırılmış stres testleri uygulamalarının da, en gelişmiş stres testi uygulamalarının görüldüğü finansal kurumlarda dahi oldukça başlangıç seviyesinde olduğu dikkati çekmektedir. Bu konuya yönelik olarak gelecekte gerçekleştirilecek çalışmaların, aşağıdaki başlıklarda toplulaştırma yapabilmek için gerekli çabaları içermesi gerekmektedir. Stres testi uygulamalarında toplulaştırma yapılması gereken başlıklar; - Tek bir karşı taraf üzerindeki farklı pozisyonların toplulaştırılması, - Korelasyonların yüksek olduğu ilişkili pozisyonların (örneğin aynı sektörde faaliyet gösteren firmalar üzerindeki pozisyonlar) toplulaştırılması, - Farklı risk türlerinin birbirleriyle etkileşimini anlamaya yönelik olarak farklı risk türlerinin bir arada ele alınması (örneğin, değişen faiz seviyesinin kredi portföyü üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi), - İş kolları ve bağlı kurumlar bazındaki stres testlerinin birleştirilmesi suretiyle, grup bazında sonuçlar elde edilmesi olarak sıralanabilir. 72

7 Bankacılar Dergisi 7. Stres Testi Uygulamalarında Uluslararası Düzenlemeler ve Türkiye Daha önce de değinildiği gibi, ülkemiz bankalarının konuya ilişkin münferit çalışmalarının olduğu, alım-satım portföylerini 2000 ve 2001 yılında yaşanan kriz senaryoları altında değerlendirdikleri tahmin edilmekle birlikte, uygulamaların detayı ve sonuçların karar alma süreçlerinde ne ölçüde kullanıldığına dair net bir bilgi mevcut değildir. Gelişmekte olan bir ülke olması sıfatıyla, stres testi uygulamalarının ülkemizde yaygınlaşması özel önem arzetmektedir. Geçmiş dönemde pek çok kriz yaşayan ülkemiz finans sektörünün, gelecekte karşılaşılabilecek krizlere hazırlıklı olması açısından stres testi uygulamalarının finansal kurumlar bünyesinde yerleşmesi önemlidir. Stres testi uygulamaları ülkemizde, mevcut sermaye yeterliliği düzenlemesinde piyasa riski sermaye gereksiniminin standart yöntemle hesaplanıyor olması sebebiyle, denetsel açıdan bir zorunluluk değildir. Ancak BDDK nın Basel II düzenlemesine uyuma ilişkin olarak yayınladığı yol haritasında, bazı bankaların, Ocak 2008 tarihi itibariyle model kullanarak raporlama yapmaya başlayacaklarını duyurmuş olması, stres testi uygulamalarının ilgili bankalar için denetsel bir zorunluluk olarak ortaya çıkması anlamına gelmektedir. Ayrıca finansal kurumlarımız, Basel II / CRD uyum süreci kapsamında içsel sermaye yeterliliği değerlendirme süreçlerini oluştururken, stres testi uygulamalarını geliştirmek zorunda kalacaklardır. Zira, Avrupa Bankacılık Gözetim Otoriteleri Komitesi CEBS in konuya ilişkin olarak yayınladığı ilk istişare dokümanında, içsel sermaye yeterliliği değerlendirme sürecinde, gelirlerin stres koşullarından etkilenme düzeyinin sorgulanması gerektiği belirtilmektedir. Bunun yanında stres testlerinden, direkt olarak banka sermayesinin stres koşulları altında yeterli olup olmadığının sorgulanmasında da faydalanılması gerektiği ifade edilmektedir. CRD, stres testlerinin, finansal kurumların içsel sermaye değerlendirme süreçlerinde kullanımını zorunlu kılarken, uygulamaların düzeyini ve kapsamını kurumun yapısıyla ilişkilendirmektedir. Örneğin, ileri ve karmaşık düzeydeki finansal enstrümanları kullanan kurumların; farklı ürün, coğrafi bölge ve ikincil etkileri de dikkate alan kapsamlı senaryo analizleri kullanmaları gerektiğini belirtirken, nispeten daha geleneksel finansal ürünleri kullanan kurumların, basit hassasiyet testleri uygulamak suretiyle içsel sermaye değerlendirme süreçlerini tesis etmelerinin yeterli olacağını ifade etmektedir. Ülkemizde de, bankaların stres testi uygulamalarının düzeyine yönelik beklentilerin denetsel otorite tarafından zaman geçirmeden belirlenmesi, bankaların konuya yönelik çalışmalarında yol gösterici olması açısından önemlidir. Düzenleme kapsamında stres testi uygulanması gereken risk türleri; piyasa riski, kredi riski (konsantrasyon ve makro ekonomik koşullara yönelik stres testleri) ve likidite riski olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak, banka için önemli boyutta olan her risk türünün, içsel sermaye değerlendirme sürecinde dikkate alınması gerektiği özellikle belirtilmektedir. İstişare dokümanında; itibar riski, strateji riski, operasyonel risk gibi, sayısallaştırmanın tam olarak yapılamadığı risk türlerinde stres testinin faydalı bir araç olarak kullanılabileceği özellikle i- fade edilmektedir Sonuç Görüldüğü gibi bazı alanlarda istenilen gelişmeler kaydedilememiş olsa da stres testi uygulamaları, kurumların ya da bir bütün olarak sektörün risk profilinin tespit edilmesi, risk yönetiminde kullanılması ve sermaye yeterliliğinin sorgulanmasında; finansal kurumlar, dere- 73

8 Ebru Tuncer celendirme kuruluşları, denetsel otoriteler, ve uluslararası fon kuruluşları tarafından başvurulan önemli bir araç halini almıştır. Kısmen halihazırdaki bu yaygın kullanımı sebebiyle, stres testi uygulamalarının sermaye yeterliliği düzenlemeleri içindeki yeri, Basel II düzenlemesiyle de genişletilmiştir. Yeni düzenlemeye uyuma yönelik olarak yerel denetim otoriteleri, stres testine ilişkin çerçeve dokümanlarını yayınlamaya başlamışlardır. Şüphesiz, finansal kurumların ölçekleri, risk profilleri ve risk yönetimi konusundaki yetkinlikleri çok farklı olduğundan, denetim otoritelerinin stres testi konusunda, tüm kurumlara yönelik tek bir reçete sunması mümkün değildir. Bunun yerine, kurumların kendi büyüklük ve risk yapılarına uygun stres testi uygulamalarını yerleştirmeleri için gerekli denetim prosedürlerinin geliştirilmesi ve sektördeki uygulamalara yönelik bilgi paylaşımının sağlanacağı platformların tesis edilmesi önemlidir. Ülkemizde de Basel II/CRD uyum süreci çerçevesinde stres testi uygulamalarına yönelik çalışmaların, denetsel otoritenin önderliğinde zaman geçirmeden başlatılması önemlidir. Böylelikle bir yandan yeni düzenlemeye uyuma yönelik önemli bir adım atılırken, diğer yandan, ülkemiz finans sektörünün muhtemel iç ve dış şoklara karşı hassasiyetinin tespit edilmesine katkı sağlanmış olacaktır. Dipnotlar 1 Bu uzmanlık alanları; veri toplama ve analiz etme, sistemin hassasiyetlerinin tespit edilmesi, numerik hesaplama ve yorumlamaların yapılması ile muhasebe kayıtlarının ve finansal tabloların analiz edilmesi olarak sayılabilir. 2 Discussion Paper 05/2, Stress Testing, Mayıs 2005, FSA 3 Bu düzenlemeyle, piyasa riski için sermaye gereksinimi hesaplamasını model kullanmak suretiyle gerçekleştirecek bankalara, stress testi uygulama zorunluluğu getirilmiştir. 4 Consultation Paper 12 on Stress Testing Under The Supervisory Review Process, CEBS, 9 Haziran Kaynakça - BIS, (Nisan 200), Stress Testing by Large Financial Institutions: Current Practices and Aggregation Issues, Committee on the Global Financial System - BIS (Nisan 201), A Survey of Stress Tests and Current Practice at Major Financial Institutions, Committee on the Global Financial System - BIS (Ocak 2005), Stress Testing at Major Financial Institutions: Survey Results and Practice, Committee on the Global Financial System - FSA (Mayıs 2005), Stress Testing Discussion Paper 05/2, Financial Services Authority. - FSA (Aralık 2005), Stress Testing Feedback Statement 05/2, Financial Services Authority - CEBS (Haziran 2006), Consultation Paper 12 on Stress Testing under the Supervisory Review Process, Committee of European Banking Supervisors - IMF (Eylül 2004), Stress Testing Financial Systems, Paul Hilbers-Matthew T.Jones, IMF. - IMF (Temmuz 2004), Stress Testing Financial Systems: What to Do When Governor Calls, Matthew T.Jones-Paul Hilbers-Graham Slack, IMF. - BDDK (Ocak 2002), Bankaların Sermaye Yeterliliğinin Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmelik. - BDDK (Mayıs 2005), Basel II ye Geçişe İlişkin Taslak Yol Haritası, BDDK Araştırma Dairesi. 74