Yirminci yüzyılın başlarında büyük devletlerin AZERBAYCAN PETROLÜ UĞRUNDA mücadelesi

Transkript

1 Yirminci yüzyılın başlarında büyük devletlerin AZERBAYCAN PETROLÜ UĞRUNDA mücadelesi Araş. Gör. Zamin ALİYEV Azerbaycan Bilimler Akademisi Nahçıvan Bölümü Özet Azerbaycan uzun süre Çarlık Rusyası'nın sömürgesi altında kaldıktan sonra 1918 yılı 28 Mayıs'ta bağımsızlığını kazandı. Bu bağımsızlık Azerbaycan halkının binyıllar boyu genlerine hopmuş özgür yaşamak arzusunun sonucu idi. Yirminci yüzyılın başlarında, özellikle, birinci dünya savaşı ve ondan sonraki dönemde uluslararası alanda yalnız kalan Osmanlı İmparatorluğu Almanya yaklaşıyor. Bu yakınlaşmada Almanya'nın özel çıkarları vardı. Bunlardan en önemlisi Kafkasya'da yaşayan Müslüman-Türk halklarını Osmanlı otoritesini kullanarak kendi kontrolü altına almak, Bakü petrolünden kullanarak savaşta İngiltere ve müttefiklerine galip gelmekti. Azerbaycan petrolü için mücadele eden diğer güçler ise Standart Oil, Royal duch-shell gibi büyük petrol şirketlerin şahsında ABD, İngiltere ve Kafkasya'yı kendisinin Nüfuz alanı olarak kabul eden Rusya arasında da mücadele gidiyor. Bu mücadele sonucunda adını saydığımız ülkelerin büyük petrol şirketleri ve Rusya, Cenevre ve başka konferanslarda Azerbaycan petrolünü bölmek için müzakere yapıyorlardı. En nihayetinde ise 1918 yılı Nisan ayında Rusya'nın yeniden Azerbaycan'ı işgal etmesine göz yumdular. ABSTRACT After Azerbaijan had been under the occupation of Imperial Russia for a long time, May 28, 1918 the country got independence. This independence was a logical result of the Azerbaijani people s desire for free life fixed in their genes during thousand years. In the early XX century, especially during the First World War and after it, the Ottoman Empire, feeling isolated in the international environment, allied with Germany. There were special interests of Germany in this rapprochement. One of the main interests was to use of Ottoman impact for taking control of the Muslim-Turkic peoples living in the Caucasus, win the war with Britain and its allies at the expense of Baku oil. The other powers also struggled for Azerbaijan oil: the United States, England and Russia which considered the Caucasus as a region of influence, these forces were represented by large oil companies such as Standard Oil, Royal Dutch Shell. According to the results of this struggle Russia and large oil groups of the mentioned countries negotiated about

2 division of Azeri oil in Geneva and other conferences. Finally, great powers shut their eyes to reoccupation of Azerbaijan by Russia in April РЕЗЮМЕ После того, как Азербайджан долгое время находился под оккупацией Царской России, 28 мая 1918 года он поучил свою независимость. Эта независимость стала логическим результатом стремления к свободной жизни азербайджанского народа, тысячелетиями закрепленной в его генах.в начале XX века, особенно в период Первой Мировой войны и после нее, Османская империя, изолирующаяся в международной среде, сближается с Германией. В этом сближении были особые интересы Германии. Одним из основных интересов являлось использование османского влияния для взятия под контроль мусульманско-тюркских народов, проживавших на Кавказе, одержать победу в войне с Англией и ее союзниками, используя Бакинскую нефть. Также борьба за азербайджанскую нефть велась и между другими силами: США, Англией и рассматривающей Кавказ в качестве области своего влияния Россией, данные силы были представлены такими крупными нефтяными компаниями, как Стандарт Ойл, Ройял Датч-Шелл. По результатам этой борьбы Россия и крупные нефтяные компании упомянутых стран вели переговоры по разделу азербайджанской нефти на Женевской и других конференциях. И, наконец, закрыли глаза на повторную оккупацию Россией Азербайджана в апреле 1918 года. Giriş. Azerbaycan kendi coğrafi konumuna ve stratejik önemine göre tarihin tüm dönemlerinde ilgi odağı olmuş, dolayısıyla da büyük imperiyalist güçlerin yıkıcı Seferleri Azerbaycan'dan yan geçmemiştir. Tarihin tüm evrelerinde Azerbaycan'da kılıç sesinin eksik olmamış, diplomasiyi da kendi kılıcı gibi çalıştırabilen mahir kumandanlar, önderler beldesi olmuştur. Bu kumandanların takipçileri olan M.Ə.Rəsulzədə, Ə.M.Topçubaşov, F.Xoyski, N.Yusifbəli, Ə.Ağayev işte Azerbaycancılık görüşünün ışığında Azerbaycanlıların ümmetten millete başlayan tarihi linkini kendi omuzlarında götürebilir bildiler. Azerbaycan halkının öncülləri 1918 yılı Mayıs ayının 28- de ilk Halk Cumhuriyeti'ni kurarak hukuki açıdan Azerbaycan halkının imzasını uluslararası alanda kabul ettirebilmek bildiler. AHC kısa bir zaman diliminde faaliyet gösterse de bir çok alanda büyük başarılar kazandı. Gerçi, belli kusurları rağmen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kesinlikle iç faktörlerin sonucu değil, doğrudan Bolşevik Rusyası'nın işgali sonucu çöktü. Bu işgale birçok uluslararası faktörler de ciddi etki gösterdi. Bir hususu özellikle göz önünde tutmak gerekir: Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kurulmasa idi, Azerbaycan SSCB bünyesine hangi biçimde katılacaktı? Biçimsel olarak bağımsız cumhuriyet olur muydu? Azerbaycan SSC yaradılmasa idi, cumhuriyetin varisi olan şimdiki Azerbaycan Cumhuriyeti'ni kurmak mümkün olur muydu? Bu açıdan cesaretle söz

3 edebiliriz ki, 1991 yılında oluşan Azerbaycan Cumhuriyeti Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin siyasi ve manevi mirasçısıdır yılında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşunun 80. yıldönümü ile ilgili milli lider Haydar Aliyev'in imzaladığı bildorode deniyordu: "Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ülke içinde ve dışında oluşan gergin ve karmaşık sosyo-politik ortamda faaliyet göstermiştir. Bu devletin kısa bir sürede gerçekleştirdiği etkinlikler halkımızın tarihinde büyük iz bırakmıştır. milliyet, siyasi ve dini köken, cinsiyet gözetmeksizin tüm vatandaşlara eşit haklar verilmesi, devlet sınırlarının saptanması, Azerbaycan devletçiliği atributlarının kabul edilmesi, ana dilinin devlet dili ilan edilmesi Azerbaycan gelecek bağımsızlığı için sağlam bir zemin yaratmıştır. Demokratik devlet yapılanması, ekonomi, kültür, eğitim, askeri yapılanma alanlarında atılmış adımlar Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin 23 aylık faaliyetlerini yansıtan temel yönlerdir de bağımsızlığını ilan eden halkımız Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin kısa süreli etkinliğinin zengin geleneklerinden faydalanmış ve bu tarihi kalıtım üzerinde bağımsız Azerbaycan devletini yaratmıştır. "(9, s. 8-9). Bahsettiğimiz dönemde Güney Kafkasya'da yeni oluşmuş Azərbacanın ve Ermenistan'ın toprak meselesi çözülmemiş kalıyordu. Bu sorunu çözmek için taraflar Batum'da görüştüler. Bu görüşmede Aleksandrapol quberniyası sınırlarında Ermeni kontonunun oluşturulması, Erivan'ın da bu kontonun içine katmak konusunda düzenlemeler yapıldı. Bunun karşılığında Ermenistan hükümeti de Dağlık Karabağ'a olan iddialarından el çekmeli, ama Ermeni halkının kendi vaatlerini yerine getirmemesi onlar için bir gelenek olduğunu, ne yazık ki, Dağlık Karabağ konusunda da kendini gösterdi. Azerbaycan hükümeti de ermenilerin kendi vaatlerini yerine yetirmeyeceklerini biliyordu, ama tarihin belki de en karmaşık dönemlerinden birini yaşayan Azerbaycan dış devletlerin de baskısı ile bu adımı attı (3. s 56-81). Azerbaycan Halk Cumhuriyeti öyle bir zamanda kurulmuşdu ki, dünya savaşı kurtarmak arefesinde idi ve Azerbaycan gerek elverişli coğrafi konumu itibariyle, gerekse doğal kaynaklarına göre savaşta yer alan tüm ülkelerin iştahını kabartıyordu. Dünyanın ilk petrol kuyuları XIX yüzyılın ortalarında Bakü ve çevrelerinde kazıldı. Yirminci yüzyılın başlarında dünyada petrol çıkarılan bölgeler ABD, Basra Körfezi, Musul-Kerkük ve Bakü'de idi. 1900'lü yıllarda dünyanın "en faydalı yakıtı, ekonominin en güçlü kaynağı, hatta tıbbın değerli ilacı" olan petrolün dünyadaki üretiminin yarısı Azerbaycan petrolünün payına düşüyordu. (11. s 18). İşte bu nedenlerden dolayı idi ki, Almanya Osmanlı İmparatorluğu'nun Kafkasya seferi sırasında Osmanlı'nı saf dışı bırakarak daha erken Batum'a ve Bakü'ye ulaşabilmek istiyordu. Alman komuta heyeti Von Kressə verdiği emirde Bakü'nün tutulması öncelikli görev olarak nitelendiriliyordu.

4 Azerbaycan'da Almanya ve Osmanlı rekabeti Yirminci yüzyılın başlarında Azerbaycan'da uluslararası durum oldukça gergindi. Burada dört büyük devletin, Almanya, İngiltere, Rusya ve ABD'nin siyasi ve ekonomik çıkarları tokkuşuyordu. Kendilerini dünyanın sahibi zanneden bu imparatorluklar dünyayı paylaşmak iddiasına düşmüşdüler, onların çıkarlarında çeşitli yönler olsa da, bir de bu dört emperyanın çıkarlarının çatışdığı yer vardı. O da Bakü petrolleri ve Hazar Denizi'nde egemenlik etmek iddiası idi. Birinci Dünya Savaşı başladığında Almanya'nın en önemli planlarından biri batı cephesinde İngiltere'nin en büyük müttefiki Fransa'nı işgal ederek savaştan dışlamak idi. Diğer planı ise doğu cephesinde Rusya'nı yenerek savaştan çıkmaya zorlamak idi. Almanya bir tarafdan Ruslarla cephede savaşıyor diğer taraftan Rusya krallığının himayesindeki Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan'ı Rusya'ya karşı isyana teşvik ediyordu, çünki Almanya'nın Azerbaycan'la ilgili pilanları vardı. Almanlara gore Kafkasyanı en esası ise Azerbycanı işgal ederlerse (7, s. 4). Rusya krallığının çöküşü hızlanır. Azerbaycan'daki yeraltı zenginlikleri ve petrol rezervleri Alman sanayisinin ihtiyacı olan ham malla sağlar, özellikle, Bakü petrolü savaş sırasında Almanya'nın daha çok ihtiyaç duyduğu yakıtın önemli bir bölümünü sağlardı. Karadeniz ve Hazar Denizi arasında bulunan Azerbaycan ve Gürcistan, Karadeniz kuzey yolu ile Orta Asya pazarını ve ham malını elde etmek için önemli bir stratejik merkez rolünü oynuyordu. Azerbaycan İngiltere'nin sömürgesi olan Hindistan'a giden yolun üzerindeydi. Görüldüğü gibi, Almanya'nın Azerbaycan'a karşı ilgi duyması için nedenler çoktu. 3 Mar 1918'de "Brest Litovsk" barışına göre, Osmanlı Harbiye Bakanı Enver Paşa, müttefiki Almanya'nın İstanbul'daki Askeri Ataşesindən barış görüşmeleri sırasında Almanya'nın Osmanlı devletinin taleplerine destek vermesini istedi. Osmanlı devletinin talebi, Kafkaslar'daki sınırların, yılları Osmanlı-Rus Savaşı'ndan önceki durumun restore edilmesiydi. Bu talep Osmanlı devletinin Elviye-i Selese (üç vilayet) diye adlandırdığı ve 1878 yılı Berlin Antlaşması ile savaş tazminatı karşılığı olarak Rus çarlığına verilen Kars, Ardahan ve Batum bölgelerinin Osmanlı devletine geri verilmesi anlamına geliyordu. Osmanlı imperyasının bu arazileri ısrarla talep etmesinin en temel nedenleri (6, s ) Kafkasya'daki Müslümanlar (Azerbaycan halkı) ile ilişkileri bu yolla kurtarmak isteği;

5 Osmanlı'da meydana gelen Turancılık idealları; Son dönemlerde Osmanlı'nın çok toprak kaybetmesinden kaynaklanan güvensizliğini gidermek; Baş kumandan Nuri Paşa'nın kendi kişisel nüfuzunu yükseltmek isteği; Gelecekte oluşturulacak Turan İmparatorluğu'na giden yolun tam burdan geçmesi idi; Almanya kendi müttefiki olan Osmanlı'nı bir yandan destekler diğer, taraftan Osmanlı'nın çıkarlarına aykırı olan ilişkilere giriyordu. Üçkilsə yakınlarında Osmanlı askerleri ile Ermeni ve Gürcü birlikleri karşı karşıya geldiği zaman Ermeni ve Gürcü birliklerinin bünyesinde Osmanlı birliklerine karşı savaşan Alman subaylar vardı. Almanların Osmanlı ile görüş ayrılığının olduğunu kanıtlayan diğer bir delil ise M.Ə.Resulzadenin M.H.Hacınskiye yazdığı mektuptadan anlaşılıyor. O yazıyordu ki, Almanya ve Osmanlı Bakü meselesine farklı yaklaşıyor. Almanlar korkuyorlar ki, Bolşevikler petrol madenlerini dağıtacak, buna göre de Ruslarla anlaşma yapmaya meyil ediyorlardı. (9, s ) Savaştan erken çıkmak zorunda kalan ve iç çekişmelere uğraşan Rusya Almanya ile Brest- Litovsk barışını imzalarken sözleşmeye gizli bir madde ilave etmişlerdir. Bu anlaşmanın gizli bendinde Almanya Rusya'nın iç savaştan yararlanıp Rusya'ya baskı göstermeyecek, Rusya da Almanya'nın Bakü'yü işgaline göz yumacak ve buradan çıkarılan petrolün kullanımına onay verecektir. Almanlar da bu barışın koşullarına göre Bakü'den üretilen petrolün bir bölümünü Rusya'ya verəcəklərdi. Ama Brest Litovsk barışının gizli maddeleri sadece kağıt üzerinde kaldı. Batumu Osmanlı devletine verilmesi konusunda Osmanlının Rusyayla anlaşmasına rağmen, bu talebin yerine getirilmesini Almanlar engllemeye çalışdılar. Bunu Almanlar Müslümanların Kafkasya'da güçleneceğini, güya yerli Hıristiyanların zarar çekeceği şeklinde anlamlandırıyordu, aslında ise Almanlar iyi biliyorlardı ki, Batum Osmanlı'ya verildiği takdirde Osmanlı'nın Transkafkasya yolu açılacaqdı. Batum hem Osmanlını kendi bağımsız devletinin oluşumu için başlıca engel olarak gören Gürcistan ve Ermenistan için, hem de Osmanlı'nın Kafkasya möhkəmlənməsini istemeyen Almanya için olduqca önem arz ediyordu. Azeriler ise üzerlerindeki Rus ve Ermeni baskısını kaldıracağına inandıkları için Osmanlını savunuyorlardı (1, s. 140.) Bu analizlərdən şu sonuca varabiliriz ki, Almanlar Osmanlı'ya karşı samimi değildi ve sadece Kafkasya'daki Türk Müslüman halklarını Osmanlı aracılığı ile kendi tarafına çekmek niyetinde olmuşlardır. Tüm bunlara rağmen, Almanya'nın Kafkasyada Osmanlı'ya karşı çıkabilecek gücü yoktu.

6 Azerbaycan petrolü uğruna Rusya-Osmanlı ve İngiltere-Almanya rekabeti Hele ortaçağdan beri Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu arasında Kafkasya, özellikle Azerbaycan uğruna kızgın mücadele gidiyordu. XVIII-XIX yüzyıllarda yerel hanlıqlarla Rusya, Türkiye ve İran arasındaki ilişkiler daha çok milli taassup ve dini faktörler üzerinde kuruluyordu. Bu devletler hanlıkları kendi stratejik amaçları için kullanıyor, Azerbaycanı igal etmeki amaclıyorlardı. Rusya'nın amacı Gürcistan üzerinden, Osmanlı ise Azerbaycan vasıtasıyla Kafkasya'da yaşayan halkların dış dünya ile ilişkilerine kontrol etmekten ibaretti. Ama olayların derinliğine indikçe burada İngilizlerin de rolü az değil, yani eğer Rusya bu arazileri ele keçirərdisə tabi ki, Orta Asya'ya ve Hindistan'a giden yol açılacaq. Bu İngiltere'nin Orta Asya ve Hindistan politikasına aykırı olduğu için Osmanlını Rusya'ya karşı savaşa başlamasını tahrik ediyor, ancak kendisi savaşta doğrudan yer almıyor, sadece arka planda kalarak Osmanlı'ya yardım etmekle yetiniyordu. Birkaç yüzyıl süren bu mücadele 1828 yılı 10 Şubat Türkmənçay sözleşmesinde Azerbaycan Rusya'ya katılması, yılında Rusya Osmanlı Savaşı'nda Osmanlı'nın yenilmesi ve Azerbaycan Rusya'ya katılmasını kabul etmek zorunda kalması bu topraklar uğruna mücadelenin geçici durdurulmasına neden oldu. Bu durgunluk yıllarında Balkan Savaşı sırasında Çarlık Rusyası'nın antitürk ve antiislam politikası Kafkas Müslümanlarını Rusya'dan bir nevi uzaklaştırdı, diğer taraftan Kafkas müsəlimanlarının Osmanlı'ya meyilliliyinin artmasına neden oldu. Bu dönemde milliyetçi grupların yaydığı bildiride gösteriliyordu: "... Biliniz ve haberdar olunuz ki, bizim tek çareyi-nicatımız Türkiye'nin istiklali ve Gelişmesidir". (1, s.347) Ekim ihtilalinden sonra Rusya'nın Kafkasya üzerindeki hakimiyetini kaybetmesi dünyanın bütün güç merkezlerinin bu arazilere üzerindeki çıkarlarını yeniden canlandırdı. Artık Azerbaycana karşı ilgi ve pozisyonlar değişmişti, çünkü artık dünya ülkelerini ilgilendiren önceki gibi arazileri genişletmek hevesi değil, onların amaçları ham mal kaynaklarını özellikle petrol yataklarını ele geçirmek idi. Dünya Savaşı'nın son aşamasında Azerbaycan halkının bağımsızlık arzusu Osmanlı Devleti'nin Kafkasya'daki politikasına uygun geliyordu. İşte bunun kanıtıdır ki, 4 haziran 1918 de Türkiye ile bağlanan Batum sözleşmesinin 4. fıkrasında ihtiyaç duyulduğu zaman Osmanlı Azerbaycan'a askeri yardım gösterebileceğini aktardı, bu da düşünülmüş diplomatik bir addım idi, çünkü Azerbaycan kendi toprak bütölüyünü korurmak için mutlaka Osmanlı kuvvetlerine ihtiyaç duyacaqdı, diğer taraftan dünya, birinci dünya savaşına sürüklənərkən önde giden

7 ülkelerin arşivlerinde bulunan belgeler ve yirminci yüzyılda çeşitli ülkelerde yapılan bilimsel araştırmalar Osmanlı devletinin Kafkasya ve Türkistan politikasında "ekonomik çıkar elde etme" düşüncesinin olmadığını gösteriyor. (11. s 20) Bahs ettiğimiz dönemde Azerbaycan etrafında cereyan eden olaylar Bakü'nün Bolşeviklerin elinden alınmasını zorunlu kılıyordu. Çünkü bu zaman Bakü Türkiye, Almanya, İngiltere, Sovyet Rusyasının mücadele meydanına dönüşmüştü. Almanlar Azerbaycan'ı Osmanlı nüfuzunu kullanarak kendi etkilerine düşürmek istiyorlardı, fakat onların düşündükleri gibi olmadı. Almanlar 1918 yazında İstanbul'da Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ilişkileri müşaiyet ederek anladılar ki, Osmanlı Azerbaycan'ı savunuyor ve Bakü'yü hiçbir devlete taviz gitmek niyetinde değildir. Bu nedenle Birinci Dünya Savaşı'nın en büyük rakipleri olan Rusya ve Almanya Bakü uğruna Osmanlı'ya karşı beraber mücadele etmeye başladılar. Tüm bu çekişmelere rağmen, 1918 yılları ve ondan önce Bakü'yü ele geçirmek ve onun zengin petrol yataklarından yararlanmak ne Osmanlı'ya ne de Almanya'ya nasip olmadı, hatta Rusya da belirli sürede Azerbaycan petrolünden el çekmeli oldu. Osmanlı ve Almanya Azerbaycan petrolünden mahrum olma sebepleri savaşta yenilmiş olmaları idi. Osmanlı parçalandı ve önceki gücü kalmadı, Osmanlı Mudros barışığında müttefiklerin tüm şartlarını kabul etmek zorunda kaldı. Bu şartların içinde Osmanlı birliklerinin Azerbaycan'dan çıkarılması da vardı. İşte bu nedenle Osmanlı kuvvetleri sadece Azerbaycan'dan tüm Kafkasya'dan çıkarıldı. Aynı zamanda Almanya'nın da Kafkas macerası sona ermiş oldu. Artık bölgede güçler dengesi İngiltere'nin lehine değişmişti. Dünyanın en büyük petrol şirketi Royal Dutch-Shell-in sahibi Sir William Augustus Detterding artık belki de dünya savaşına neden olan petrol havzalarını bir bir ele geçirmiş, sırada Bakü'de petrolünü ele geçirmek duruyordu. Bunun için İngiltere'nin Entelijans servisi ve Royal Dutch-Shell şirketi birlikte hareket ediyorlardı. (4, s. 193) Entelijans servis Rusya'nın içindeki iç savaşı körüklüyor, Kızıl orduya karşı çarpışan mutlakiyet taraftarları olan Denikini, Kolçakı ve Vragelçiləri savunarak onları silah ve yiyecek sağlıyordu. İngilizlerin amacı Rusya'nın başını iç savaşa katarak Bakü petrolünü istedikleri gibi kullanmaktı. İlk başlarda İngilizler başarı kazansa da sonraki dönemde Kızıl Ordu İngiltere'nin finanse etdiyi kuvvetleri imha ederek Rusya'da tek bir güç merkezi oluştura bildi. Bununla da Azerbaycan'da kuvvetler oranı yeniden Rusya lehine değişti. Alexander ailesiyle birlikte Bolşevikler tarafından katledilmesi artık İngilizlerin bu güçlere yardım etmesinin bir anlamı kalmamıştı. Bakü'de çok kala bilmeyerek Azerbaycan'ı terk etmeye mecbur oldular. Fakat onlar Azerbaycan petrolünden vazgeçmek niyetinde değillerdi. Bunun için gelecekte adımlar atılacaktı. Bu konuda "Times" gazetesinin tanınmış yazarı Arthur Moore 1 Temmuz 1922 yılında "Times" gazetesine gönderdiği yazıda deniliyordu: "Sözleşmeden sonra bir bölümü Türk ve

8 Müslüman nüfus ile yerleşen Qafqaz biz İngilizler tarafından işgal edildi. Bizim oralarda, hatta Hazar Denizi yanındaki ünlü Merv şehrinde yeterince askeri kuvvemiz var, bu ordu orada durumun sabitləşməsinə yardım edecek şekilde yapılandırıldı ve artık Bolşevikleri uzaktan durdurmaya muvaffak olduğumuzu dünyaya gösterdik. Fakat kısa bir dönemden sonra biz Bolşeviklerin önünden çekilmeye mecbur olduk. Şüphesiz ki, Bakü petrolüne sahip olmak için oraya gitmiştik. Ancak bu uğurda daha bir savaşı göze almaya hazır değildik. "(4. s 194). İngilizler Azerbaycan'dan çıkmış olsalar bile yine de meseleyi uluslararası düzeye getirerek Ruslarla Bakü petrolü üzerinde anlaşmaya varılması gayret ediyorlardı (4, s. 193). İngilizlerin baskısıyla Rusya "Bakü petrolü 'ne uluslararası bir konferansta yeniden bakılmasını kabul eder ve Cenevre toplantısında taraflar görüşüyor. İngiltere ve Rusya konferansın asıl nedenini gizleyerek sadece siyasi konuları ele alacaklarını, savaştan yeni çıkan Avrupa halklarının ekonomisini canlandırmak amacı ile görüştüklerini bildirdiler. Oysa olayın mahiyeti tamamen farklıydı. Burada en önemli tartışma konusu "Bakü petrolü" meselesi idi. Savaştan önce Azerbaycan petrolü üzerinde hisse sahip olan İngiltere, Fransa ve ABD savaş bittikten sonra kendisinin eski stokları restore edilmesine çalıştı. Savaşın sonuna doğru karşı karşıya savaşan tüm devletlerin Azerbaycan'a olan aşırı ilgisi ve bu ilgiyi gerçekleştirmek yolunda attıkları somut adımlarda Bakü petrolünden kaynaklanıyordu. (8, s.425) Petrol uğruna en keskin rekabet Royal Dutch-Shell ve Standart Oil arasında gidiyordu. Görüntüde birbirine en yakın müttefik olarak görünen ABD ve İngiltere bu şirketlerin timsalinde keskin mücadele veriyorlardı. (4, s. 187). Birinci dünya savaşında temel savaşan taraflar devletler değil, onların temsil ettiği şirketler idi, yani hanlar büyük şirketleri yönetiyor, şirketler ise devletleri yönetiyor. Bu dönemde "Bakü petrolü" meselesi tam çözülmediği için ABD ve İngiltere yeni oluşan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin uluslararası düzeyde tanınmasını engellemeye çalışmalarının perde arkasında bir gizli anlaşmaninın olduğu aşikardı. Osmanlı'nın birincidünya savaşında yenilmesi, Nahçıvanda dahil olmakla Azerbaycanla ilgili olan planlarını ertelemesi ile sonuçlandı. Brest Litovsk anlaşmasına dahil olmayan alanlarda falliyət gösteren Osmanlı kuvvetlerine 21 Oktabr 1918'de çıkma emri verilmişti. Emrin gizli tutulması öngörülüyordu, ancak yerel halk Osmanlıların Nahçıvandan çıkacağını duyar ve kendi hoşnutsuzluklarını bildirirler. Nahçıvanlılar iyi anlıyorlardı ki, Osmanlı askerlerinin buradan çıkması ermenilerin bu topraklara yeniden saldırıları ile sonuçlanacak, buraya gelecek İngiliz ve Amerikan güçlerinin ise Nahçıvan ahalisinin çıkarlarına ilgisiz kalacaklarından korkuyorlardı. Naxçıvanlıların korkusu boşuna değldi çünkü, sonradan bölgeye gelen İngilizler Nahçıvanı bir sure yerel halkın istediği

9 gibi yönetiyor, sonradan Nahçıvanı Ermenistan'a vemek meselesini ortaya atıyorlar. Buda gösteriyor ki bu bölgenin etnik kimlikleri ve onların çıkarları değil esasen İngiliz hükümetinin " yüksekçıkarları "nı ve Hıristiyan tassübkeşliyini ön plana çekiyorlar. Sonuç Yirminci yüzyılın başların da Azerbaycan halkının asırlık devletgeleneklerini yeniden restore etti. Bağımsızlığını tüm dünyaya tanıtmak için çok büyük diplomatik maharet gerektiren girişimler göstermektedir. Ancak bu dönemde dünyanın super devletleri kendi çıkarları uğruna yeni oluşmuş devletin çıkarlarını dikkate almıyorlar ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını tanıma sürecini oldukça uzatmaya çalışmış ve ola bildiği kadar engellemek yolunu tutmuşlarş. Dünyanın önde gelen devletleri ( İgiltərə, Fransa, Almanya, Rusya, ABD) Azerbaycanpetrolüne acgözlükle yaklaşıyor, onu kendi aralarında bölmek planlarını hesaplıyorlardı. Dünyanın büyük petrol şirketlerinin gerek Azerbaycanı gerekse kendi ülkelerini istedikleri gibi etkiler ve ona yön verebiliyorlardı. Eğer erken ve son orta çağda dünyanın dev imperiyalarını düşündüren kendi topraklarını genişletmek, ticaret yollarını ele geçirmek idi se, yirminci yüzyılın başlarında ise esasen, dünyanın ham mal kaynaklarını ele geçirmek ve ne pahasına olursa olsun ondan istifade etmeye hakk kazanmakdı. Savaşan taraflar; örneğin: Almanya kendi müttefiki Osmanlı'nı her yönden desteklediği halde, çıkarlarına uygun gelmediğinde ise ona karşı çarpışan kuvvetleri destekliyordu. KAYNAKÇA 1. Arif. E Kafkasya jeopolitiğinde Rusya, İran, Türkiye rekabetleri ve ermeni faktörü, Ankara: Naturel Yayınları, 2004, 378 s. 2. Azerbaycan tarihi yedi cilt, V cilt, Bakü: Bilim, 2008, 488 s. 3. C.Həsənli. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Dış Politikası ( ), Bakü, 2009, s Çolak. M Osmanlı - Alman Rekabeti çerçevesinde Kafkas Müslümanlarının bağımsızlığı ve Bakü Meselesi ( ) // international cournal of history, 2014, 6, 207 s. 5. Həsənov.Ə, Modern uluslar arası ilişkiler ve Azerbaycan dış politikası, Bakü: Azerbaycan, 2005, 751 s. 6. Qasımlı M, Hüseynova E. Azerbaycan Dışişleri bakanları, Bakü: Adiloğlu, 2003, 112 s. 7. Karadağ. K, Petrol Fırtınası, İstanbul: Emre Yayınları, 2003, 239 s. 8. M.Görüryılmaz. Türk Kafkas İslam Ordusu ve Ermeniler (1918), İstanbul: Kısmet, 2008, s Nazım Rıza İsrafiloğlu. Petrol. Küresel çatışmaların kaynağı, Bakü: 2009, 462 s. 10. Rıhtım. M, Süleymanov. M, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ve Kafkas İslam Ordusu, Bakü: Nurlar, 2008, 783 s. 11. Şahin.E, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları ( ), Ankara, 2002, s.96

10 12. Tüysüzoğlu.G, İkinci dünya savaşı sonrası ingiliz dış politikası: İmparatorluk yaşıyormu? // Akademik Bakış Dergisi, 2011, 24, 23 s