bürünmüştür. Artık, karşılaştıkları şu veya bu ekonomik güçlük veya gidilen ya da gidilmek istenen ülkenin sergilediği

Transkript

1 İKTİSADİ KALKlNMA AÇlSINDAN İŞGÜCÜ İHRACATI VE ithalati: ORTA DoGU TECRÜBESİ (**) N ecd et SERİ N ( *) Geçmişte, sınırlı da olsa uluslararası işgücü hareketi veya - uluslararası işgücü piyasası daima mevcut olmuştur. Fakat,. bu uzun - dönemli veya yerleşmeye yönelik göç hareketi son yıllarda son derece normal veya çok aşina olduğumuz bir olay hüviyetine bürünmüştür. Artık, karşılaştıkları şu veya bu ekonomik güçlük veya gidilen ya da gidilmek istenen ülkenin sergilediği çeşitli- cezbedici ekonomik fırsatlar insanlan kolaylıkla bir noktadan diğer noktaya çekmektedir. Özellikle döneminde Batı Avrupa işgücü piyasasında egemen olan koşullar, daima işgücü fazlası mevcut olan Akdeı:ıiz ülkelerinden kuzey - batı Avrupa ülkelerine yönelik bir işgücü akımı oluşmasına yol açmıştır. Ancak 1970 yılından beri. Orta Doğu ve Kuzey Afrikanın petrol ihracatçısı ülkeleri de uluslararası emek piyasasına ithalatçı olarak katılmış bulun-. maktadırlar yılından sonra, bu ülkeler hızla artan petrol gelirlerini, önemli miktarlara varan yatırımlara kanalize etmeye başlamışlar ve bu yatırımların gerektirdiği işgücünü, işgücü fazlası olan ülkelerden sağlamaya başlamışlardır. Artan petrol gelirlerinin, ekonomik kalkınmanın öneriıli bir. engeli olan finansman güçlüklerinin azalmasına veya tamamen ( *) Prof. Dr., A.tr. Siyasal Bilgiler Fakültesi, Türkiye Ekonomi Kurumu Başkanı. (**) Uluslararası Ekonomi Derneği'nin, 4-8 Ağustos 1980 tarihinde toplanan 6. Dünya Kongresine, Türkiye Ekonomi Kurumu Başkanı ve bir tebliğin yorumcusu olarak katılan yazarın, 4. Ozel Koiniteye Dünya Bankası Uzmanı Zafer Ecevit tarafından sunulan ve aynı başlığı taşıyan tebliğini yoru:mlayan tartışmayı açış tebliğidir. 35

2 .. ı i.,, ı '! ortadan kalkmasına imkan vermesine rağmen, altyapı yetersizliği ve nitelikli ve niteliksiz işgücünün sınırlı oluşu, kalkınma sürecinin başlıca darboğazları olarak etkilerini sürdürmüştür. Bu ülkelerde hayat standardının yükseltilmesinin başlıca yolu, işgücü yetersizliğini i(halatla gidererek petrol gelirlerinin başta altyapı olmak üzere çeşitli alanlara yatırılması şeklinde belirmiştir. Bu ülkelerin sadece kendi işgücünü kullanması veya bu alanda kendi kendine yeter olmaya çalışması, yatırı~ hacminde. küçük bir artışın sağladığı kadar gelişme hızına razı olmak _ ve büyük miktarlara varan sermayenin veya finansman imkan -ıarının önemli bir bölümünün kullanılamamasına göz yummak anlamına gelmekteydi. Bu ise, insanların daha iyi bir hayat düzeyi için beklentilerinin arttığı ve güçlendiği ve insanların bu amaca ulaşmak için daha sabırsız ve aceleci oldukları bir dö- nemde kabul edilmesi mümkün olmayan bir durumdu. Bu sebeple, 1974 yılından beri, bu ülkeler büyük ümitler bağlanan kalkınma programlarını tamamlamak için işgücü ithal etmek zorunda idi. Kısacası, işgücü kabul eden, sermayenin bol fakat işgücü kıth.ğının hızlı kalkınmanın başlıca engeli olan ülkelerde, işgücü göçünü belirleyen ekonomik güçlerin genel çerçevesi son derece açık bir görünüme sahip bulunmaktaydı. Bunun aksine, işgücü gönderen ülkelerde işgücü bol ve işgücü ithal eden ülkelerle karşılaştırıldığında hayat düzeyi oldukça düşüktü. 'Başka bir deyişle, iş imkanlarının sınırlı ve ücretierin düşük olduğu bölgelerden, işgücünün kıt ve ücretierin yüksek olduğu ülkele-. re doğru bir akım oluşmuştu.- Eğer, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde nüfusun az, işgücünün işe katılma oranının düşük, genel, ınesleki ve teknik eğitim talebinin yetersizliği göz önünde tutulacak olursa, bu ülkelere işgücü akımının sürmesini beklemek gerçekçi bir yakla- şımdır. Başka bir deyişle, bu olguyu oluşturan ekonomik güçlerin 1980'li dönemde de 1970'li dönemde olduğu gibi güçlü olaca-. ğını söylemek yanlış olmaz. Genellikle bu ülkelerde çalışan işgücü miktarı ile ilgili olarak verilen rakamlar gerçek sayının altında kalmaktadır. Gerçek rakarnı bulmak veya gerçekçi bir tahmin yapmak için, resmi rakamlara kaçak veya gayriresmi olarak çalışan işgücünü eklemek gerekmektedir. Mesela, 1979 yılına ait res~i rakamla-,. 36

3 ra göre S. Arabistan'da çalışan Türk işçilerinin sayısı ; Libya'da çalışanların sayısı ı 7.386'dır. Oysa, çalışma izni olmayan işçilerle birlikte bu miktar S. Arabistan'da 'in üzerinde Libya'da ise kadardır. Diğer taraftan, Lübnan, Irak ve Arap Emirliklerinde de dolayında Türk işçisl. bluunmaktadır. Kısacası, resmi rakamlara göre 1979 yılında, bölgede Türk işçisi vardır. Gerçek rakam ise 'in üzerindedir. Türkiye örneğini verirken şunu da belirtmek isterim ki, Türkiye, yakın gelecekte bu ülkelere işgücü sağlayan başlıca kaynak olma niteliğine sahip bulunmaktadır. Bunun başlıca üç temel sebebi mevcuttur : Birinci faktör Batı Avrupa ülkelerinde egemen olan olumsuz koşulların, Türk işçilerini ücretierin yüksek olduğu Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde çalışmaya yöneltınesi veya zorlaması; ikinci unsur bu bölgede faaliyet gösteren Türk müteahhit ve işadamlarının daha fazla sayıda projeyi tamamlaması ve daha çok sayıda yeni projeleri tamamlama sorumluluğunu yüklenmesi; üçüncüsü ise, Türk firmalarının daha iyi örgütlenmesidir. Bu üç temel faktör bölgeye daha fazla Türk işçisi akmasını etkilemektedir. Burada belirtilmesi gereken bir diğer nokta ise, bölgede yapılan yatırımlar tamamlanarak yakın gelecekte işletmeye açıldıkça nitelikli işgücü, teknik eleman ve yönetici ihtiyacının ortaya çıkacağı ve Türkiye'nin bölgenin bu ihtiyacını karşılayacak güce ve şansa diğer ülkelere göre, daha fazla sahip olduğudur. Kısacası, yakın gelecekte, bölgede çalışan niteliksiz ve yarı nitelikli Türk işgücüne daha çok nitelikli işgücü katılacak ve Türkiye'den kaynaklanan akım hızlanacaktır. Bu ülkeler toplam işgücü ihtiyacının yüzde 67.8'ini kendi kaynaklarından sağlamışlardır... Başka bir deyişle yabaı;ıcı işçi ihtiyacı yüzde 32.2'dir yılında bu rakamın yüzde 41.5'e çıkacağı ve yabancı işçi sayısının 'e ulaşacağr tahmin edilmektedir. Halen ıoo.ooo'in üzerinde olan Türk işgücünün de 1985 yılında ooo'e ulaşması beklenmektedir. Özellikle ham petrol ithal eden ülkeler açısından, 1973 yılı sonunda petrole yapılan zamların getirdiği ağır yükün karşılanması ekonomik tıkanıklıkların, kalkınma çabası üzerindeki arzu edilmeyen olumsuz etkilerin sınırlandırılması yurt dışında çalışan işçilerin anavatana havale ettikleri dövizler, şükranla karşılanacak büyük bir destek olmuştur. Türkiye'ye Türk işçilerinin gönderdikleri ve devamlı olarak artan dövizler, ödeme- 37

4 ler - dengesi güçlüklerinin ve dış krediye olan ihtiyacın azalmasına imkan vermiştir. Başka bir deyişle, eğer Türkiye'ye her yıl gönderilen ve miktarı devamlı olarak artan bu kaynak olmasaydı, Türk ekonomisinin karşılaştığı ekonomik güçlükler daha ağır olacaktı. Kuşkusuz yabancı ülkelerde özellikle Arap ülkelerinde çalışan işçilerin elde ettikleri gelirlerin kullanılışını etkileyen bazı önemii faktörler vardır. Bunlar; söz konusu ülkede demokrasinin gelişme derecesi, ekonomik ve politik düzeyde liberalleşme derecesi, yabancı işçiler üzerinde ekonomik, politik ve sosyal baskı olup olmaması ve varsa derecesi'dir. Batı Avrupa, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde çalışan Türk işçilerinin gelirlerini kullanış şekillerini inceleyecek olursak, diğer ülkeler işçilerine göre, bazı önemli farklılıklar mevcut olduğunu görürüz. Batı Avrupa'da çalışan Türk işçilerini kazançlarının önemli bir bölümünü gayrimenkullere yatırmaktadır. Misafir bulundukları ül~edeki firmaların çıkardığı hisse senedi ve tahvillerden satın alma eğilimi gittikçe güçlenmektedir. Ayrıca, özellikle ençok Türk işçisinin bulunduğu Batı Almanya'da kendi başlarına veya ortaklık şeklinde çeşitli alanlarda işyeri açma eğilimi hızlanmıştır. Bu işyerleri arasında seyahat acentaları, havayolu şirketleri dahi vardır. Bu arada, ana-. vatanla ekonomik ve ailevi ilişkilerini kesmeden, bulundukları ülkede, yerleşme eğilimi de güçlenmekte ve, buna paralel olarak, bulundukları ülkenin ekonomik hayatı ile bütünleşme durumu ortaya çıkmaktadır.. İşçilerin gelirlerini kullanış şekli, anavatan ve misafir olarak bulunulan ülkedeki ekonomik koşullarla da yakından ilgilidir. Bazı araştırıcılar veya çevreler işçilerin gayrimenkul ve dayanıklı tüketim malı satınalmasının anavatan ekonomisi açısından olumsuz etkiler taşıdığını belirtmektedir. İşçilerin bu malları satınalması kanımca son derece doğal bir olaydır. Eğer işçi ihraç eden ülke hükümetleri, işçi dövizlerini ekonomik kalkınınayı hızlandıracak, ekonomik güçlükleri azaltacak uygun bir ekonomik pplitika izieyecek olurlarsa, yurt dışında bulunan işçilere, gayrimenkul ve dayanıklı tüketim n1alı satınalmaya göre daha elverişli seçenekler sunabilirlerse, bu tip mallara olan talep sınırlanabilir ve daha makul bir düzeye inebilir. Kısacası, işçilerin her durum karşısında daha rasyonel davranabileceğini ve davranışlarının ekonomik ya da akılcı olduğunu kabul etmek durumundayız. 1 38

5 Özet olarak, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerine olan işgücü akımının halihazır ve gelecekteki özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz. ı. Bölge ülkelerinin işgücü ihtiyacı artacak ve nitelikli işgücü talebi büyüyecektir. 2. Sağlanan sosyal güvenlik ve diğer sosyal haklar, işgücü ithal eden ülkenin izlediği politika ve ücret düzeyi ile y~kından ilişkili olacaktır. Bu sebeple, işgücü gönderen ülkelerin daha iyi sosyal güevnlik sağlanması için yoğun ve etkili bir politika izlemesi gerekmektedir. Ayrıca, göçmen işçilere daha iyi ve güvenceli bir ortam sağlanması ve eşit haklara sahip olmaları için, uluslararası düzeyde himaye oluşturulmalıdır. 3. İşgücü ithal eden ülkenin, ihraç eden ülkenin işgücünü fazlasına çalışma imkanı sağladığı, ödemeler - dengesi güçlüklerinin azaltılmasına bu yolla katkıda bulunduğu gerekçeleri ile, gönderen ülkeye nitelikli işgücü için bir tazminat veya transfer ücreti ödemesi fikri kabul görmeyecektir. Ancak istikrarın sağlanarak gelişmesinin hızlandırılamaması halinde Batı Avrupa ülkelerinin bir bölümü, göçmen işçilerin vatanıarına kendi istekleri ile dönmelerini sağlamak amacı ile, işçilere yardım yapmaları ve belki işçi gönderen ülkenin bu işçileri istihdam edecek yatırımları yapabilmeleri için bir miktar finansman sağlamaları beklenebilir. 4. İşgücü gönderen ülkelerin, işçilerin gönderecekleri dövizlere olan ihtiyaçları, gerek kalkınmanın dış finansmanı, ge.rekse petrol fatunilarının ödenmesi açısından, sürecektir. 5. İşçi dövizlerinin ithalatı finanse etmek amacı ile kullanılması enflasyonist eğ:ilimlerin hızlanmasını önleyecektir. 6. Göçmen işçiler, uiuslararası işbirliği ve anlayış oluşmasına yardımcı olacağından, bölgede barış havasının ve koşullarının yaratılmasına katkıda bulunacaktır. 39