T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU

Transkript

1 T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU Kasım 2004

2 Kamu Borç Yönetimi Raporu 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 14. Maddesi gereği üçer aylık dönemler itibariyle hazırlanmaktadır. Raporun bu sayısı Temmuz-Eylül 2004 dönemine ilişkin gelişme ve değerlendirmeleri içermekte olup, söz konusu dönemi takip eden gelişmelere yer verilmemiştir. Raporda yer alan bilgiler kaynak gösterilerek kullanılabilir. Bilgi için: (312) (312) (312) e-posta:

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i TABLOLAR...iii GRAFİKLER...v 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER BORÇLANMA LİMİTİ İÇ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER İÇ BORÇLANMA İÇ BORÇ SERVİSİ İÇ BORÇLANMANIN TL/DÖVİZ, FAİZ VE VADE YAPISI İKİNCİL PİYASALAR DIŞ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER PROGRAM FİNANSMANI Uluslararası Sermaye Piyasaları Uluslararası Kuruluşlar PROJE FİNANSMANI DIŞ BORÇ SERVİSİ İKİNCİL PİYASALAR TÜRKİYE NİN KREDİ DEĞERLİLİĞİ BORÇ STOKU BORÇ STOKUNUN DEĞİŞİMİ İÇ BORÇ DIŞ BORÇ KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKUNUN YAPISI i

4 3.2.1 İÇ BORÇ DIŞ BORÇ BORÇ SERVİSİ PROJEKSİYONU HİBELER KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER HAZİNE GARANTİLİ DIŞ BORÇ STOK YAPISI VERİLEN GARANTİLER KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER GERİ ÖDEME PROJEKSİYONU YATIRIM GARANTİLERİ ALACAK YÖNETİMİ HAZİNE ALACAK STOKUNUN YAPISI VADESİ GEÇMİŞ ALACAK STOKU VADESİ GELECEK ALACAK STOKU ALACAK TAHSİLATLARI RİSK YÖNETİMİ STOKUN VADEYE KALAN SÜRESİ İÇ BORÇ STOKUNUN VADEYE KALAN SÜRESİ DIŞ BORÇ TAHVİL STOKUNUN VADEYE KALAN SÜRESİ SÜRE (DURATION) TL CİNSİ NAKİT İÇ BORÇ STOKUNUN SÜRESİ DIŞ TAHVİL STOKUNUN SÜRESİ İÇ BORÇ STOKUNUN REEL FAİZİ KAMU NET BORÇ STOKU EKLER EK 1: TANIMLAR EK 2: KAMU FİNANSMANI VERİLERİ ii

5 TABLOLAR Tablo 1: Bütçe Gerçekleşmeleri... 1 Tablo 2: Bütçe Gerçekleşmeleri... 2 Tablo 3: Konsolide Bütçenin Finansmanı... 4 Tablo 4: 2004 Yılı Net Borçlanma Limiti... 5 Tablo 5: 2004 Yılı Ocak-Eylül Döneminde Net Borçlanma... 5 Tablo 6: İç Borçlanma... 6 Tablo 7: İç Borç Servisi... 7 Tablo 8: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısı... 8 Tablo 9: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı Tablo 10: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan Devlet İç Borçlanma Senetlerinin Vadelerine Göre Dağılımı Tablo 11 : Konsolide Bütçe Dış Borç Kullanımı Tablo 12: 2004 Yılında Gerçekleştirilen Yurtdışı Tahvil İhraçları Tablo 13: Türkiye ve Brezilya nın 2004 Yılı Tahvil İhraçları Karşılaştırması Tablo 14 : Dünya Bankası ndan Program Kredisi Kullanımları Tablo 15: Dış Proje Kredi Kullanımlarının Sektörel Dağılımı Tablo 16: Dış Proje Kredi Kullanımlarının Kreditörlere Göre Dağılımı Tablo 17: 2004 Yılında Gerçekleştirilen Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Tablo 18 : Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemelerinin Döviz Kompozisyonu Tablo 19: Benzer Ülkelerle Getiri Karşılaştırması Tablo 20 : Türkiye nin Kredi Notunun Gelişimi Tablo 21: Konsolide Bütçe Borç Stoku Tablo 22: Temmuz-Eylül Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 23: Ocak-Eylül Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 24: Temmuz-Eylül Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi Tablo 25: Ocak-Eylül Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi Tablo 26: 2004 Eylül Sonu Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Tablo 27: 2004 Eylül Sonu Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu. 40 Tablo 28: 2004 Yılı Üçüncü Çeyreğinde Hazine Müsteşarlığınca Sağlanan Hibeler Tablo 29: 2004 Yılı İlk Üç Çeyreğinde Hazine Müsteşarlığınca Sağlanan Hibeler Tablo 30: Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 31: 2004 Yılı Ocak-Haziran Döneminde Sağlanan Hazine Garantileri iii

6 Tablo 32: Risk Hesabı Hareketleri Tablo 33: Hazine Yatırım Garantisi Sağlanan Yap-İşlet-Devret Projeleri Tablo 34: Hazine Yatırım Garantisi Sağlanan Yap-İşlet Projeleri Tablo 35: Hazine Alacak Stoku Tablo 36: Hazine Alacak Stokunun Kaynak Dağılımı Tablo 37: Hazine Alacak Stokunun Dağılımı Tablo 38: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Tablo 39: Vadesi Geçmiş Alacak Stokunun Kaynak Dağılımı Tablo 40: Vadesi Gelecek Alacak Stoku Tablo 41: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Kaynak Dağılımı Tablo 42: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu Tablo 43: Gerçekleşen Tahsilatların Kurumsal Bazda Dağılımı Tablo 44: Gerçekleşen Tahsilatların Kaynaklarına Göre Dağılımı Tablo 45: Kuruluşlar Tarafından Yapılan Ödemelerin Kaynaklarına Göre Dağılımı Tablo 46: Gerçekleşen Tahsilatların Ödeme Tipine Göre Dağılımı Tablo 47: İç Borç Stokunun Vadeye Kalan Süresi Tablo 48: Dış Borç Tahvil Stokunun Ortalama Vadeye Kalan Süresi Tablo 49: Toplam İç Borç Stokunun Yıllık Bileşik Reel Faizi Tablo 50: Kamu Net Borç Stoku Tablo 51:Kamu Net Borç Stoku Tablo 52: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz-Faiz Yapısı Tablo 53: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Alacaklılara Göre Dağılımı Tablo 54: Yıllar İtibariyle İç Borç Stoku Tablo 55: Borçluya Göre Dış Borç Stoku Tablo 56: Alacaklıya Göre Dış Borç Stoku Tablo 57: Dış Borç Tahvil Stoku Tablo 58: Dış Borçların Döviz Kompozisyonu ve Kur Etkisi Tablo 59: Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 60: Hazine Garantileri Nedeniyle Üstlenilen Ödemeler Tablo 61: Eylül 2004 İtibariyle Hazine Alacak Stoku Tablo 62: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Tablo 63: (Ocak - Eylül) Döneminde Gerçekleşen Tahsilatlar Tablo 64: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri Tablo 65: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri iv

7 GRAFİKLER Grafik 1: Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Finansmanının Dağılımı... 4 Grafik 2: 2004 Yılı Ocak-Eylül Döneminde Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri... 8 Grafik 3: 2004 Yılı Ocak-Eylül Döneminde İç Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı... 9 Grafik 4: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi... 9 Grafik 5: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti Grafik 6: Dolar Cinsi İç Borçlanmanın Üçer Aylık Dönemler İtibariyle Oluşan Ağırlıklı Ortalama Maliyeti Grafik 7: İkinci El DİBS Piyasalarında Oluşan Faiz Oranları Grafik 8: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde Oluşan Faizler Grafik 9: Piyasa Yapıcı Bankaların İhale Alım Performansı Grafik 10: DİBS İkincil Piyasa Faiz Gerçekleşmeleri ve Toplam İşlem Hacimleri Grafik 11: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan TL Cinsi DİBS lerin Yüzde Dağılımı Grafik 12: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan Döviz Cinsinden DİBS lerin Yüzde Dağılımı Grafik 13: Uluslararası Tahvil İhraçlarımız İçin Ödenen Risk Primleri Grafik 14: 2004 Yılı Temmuz-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Grafik 15: 2004 Yılı Temmuz-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemelerinin Döviz Kompozisyonu Grafik 16: Dolar Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı Grafik 17: Euro Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı Grafik 18: EMBI+ ve EMBI + Türkiye Grafik 19: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Grafik 20: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Faiz Kompozisyonu Grafik 21: Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Grafik 22: Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Faiz Kompozisyonu Grafik 23: 2004 Eylül Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu v

8 Grafik 24: Ekim 2004 Eylül 2005 Dönemi Kesinleşmiş İç Borç Ödemeleri Grafik 25: Ekim 2004 Eylül 2005 Dönemi Kesinleşmiş İç Borç Ödemelerinin TL/Döviz Yapısı Grafik 26: 2004 Yılı Ekim-Aralık Döneminde Öngörülen Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Grafik 27: Konsolide Bütçe Toplam Dış Borç Ödeme Projeksiyonu Grafik 28:2004 Haziran Sonu Garantili Borç Stoku İçinde En Yüksek Paya Sahip Kuruluşlar Grafik 29: 2004 Haziran Sonu İtibarıyla Yerel Yönetimlerin Garantili Borç Stoku İçinde En Yüksek Paya Sahip Kuruluşlar Grafik 30: 2004 Haziran Sonu İtibarıyla Garantili Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Grafik 31: Risk Hesabı na Geri Dönüşlerin Bütçe Tipine göre Dağılımı Grafik 32: Risk Hesabı na Geri Dönüşlerin Ödemelere Oranı Grafik 33: Garantili Kredi Geri Ödeme Projeksiyonlarının Anapara - Faiz Dağılımı Grafik 34: Garantili Kredi Geri Ödeme Projeksiyonlarının Bütçe Sınıflarına Göre Dağılımı Grafik 35: Eylül 2004 İtibariyle Alacak Stokunun Bütçe Tipi ve Kaynaklara Göre Dağılımı Grafik 36: Eylül 2004 İtibariyle Vadesi Geçmiş Alacak Stokunun Bütçe Tipi ve Kaynaklara Göre Dağılımı Grafik 37: Eylül 2004 İtibariyle Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Kaynaklarına ve Kurumsal Yapısına Göre Dağılımı Grafik 38: Eylül 2004 İtibariyle Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu Grafik 39: Ocak Eylül 2004 Döneminde Gerçekleşen Tahsilatların Kurumsal Bazda Dağılımı Grafik 40: TL Cinsi Nakit İç Borç Stokunun Süresi Grafik 41: Dış Tahvil Stokunun Süresi vi

9 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ 2004 yılının üçüncü çeyreğinde, konsolide bütçe gelirleri 30 katrilyon TL, harcamaları ise 36,5 katrilyon TL olarak gerçekleşirken, konsolide bütçe 6,5 katrilyon TL açık vermiştir. Yıllık bütçe gelir hedefinin yüzde 28,8 i söz konusu dönemde elde edilmişken, toplam ödeneğin yüzde 24,3 ü de harcanmıştır. Ulaşılan 9,1 katrilyon TL lik faiz dışı fazla ise yıllık faiz dışı fazla hedefinin yüzde 44,8 ine karşılık gelmektedir. Tablo 1: Bütçe Gerçekleşmeleri Trilyon TL Gerçekleşme / Program (%) Trilyon TL Gerçekleşme / Program (%) Temmuz-Eylül 2004 Temmuz-Eylül 2004 Ocak-Eylül 2004 Ocak-Eylül 2004 KONSOLİDE BÜTÇE GELİRLERİ , ,63 Vergi Gelirleri , ,95 Dolaysız , ,63 Dolaylı , ,24 Diğer , ,10 Vergi Dışı Gelirler , ,29 Sermaye Gelirleri 36 7, ,69 Alınan Bağışlar ve Yardımlar 90 (*) 648 (*) Alacaklardan Tahsilat 0 0,00 0 0,00 Katma Bütçe Öz Gelirleri , ,28 KONSOLİDE BÜTÇE GİDERLERİ , ,26 KONSOLİDE BÜTÇE FAİZ DIŞI GİDERLERİ , ,37 Personel Giderleri , ,87 Sosyal Güvenlik Kurumları Devlet Primi , ,97 Mal ve Hizmet Alımları , ,52 Faiz Harcamaları , ,40 İç Borç Faizi , ,26 Dış Borç Faizi , ,16 İskontolu ve Kısa Vadeli İşlemlere Ait Faiz , ,64 Cari Transferler , ,42 KİT Görev Zararları 43 12, ,43 Sosyal Güvenlik Kuruluşlarına Transfer , ,03 Tarımsal Destekleme Ödemeleri , ,08 Diğer , ,07 Sermaye Giderleri , ,48 Sermaye Transferleri , ,54 Borç Verme , ,74 Yedek Ödenekler 0 0, ,82 BÜTÇE DENGESİ , ,99 FAİZ DIŞI DENGE , ,20 * Gerçekleşme/Program rakamı çok yüksek olduğu için tabloda gösterilmemiştir. Kaynak: Kamu Hesapları Bülteni, Maliye Bakanlığı 1

10 Yılın ilk dokuz aylık döneminde ise konsolide bütçe gelirleri 79,8 katrilyon TL, harcamalar 100,9 katrilyon TL olarak gerçekleşmiş, 21 katrilyon TL lik bütçe açığı verilmiştir. Ocak-Eylül döneminde gerçekleşen faiz dışı fazla 24,1 katrilyon TL olup yıllık hedef yüzde 19,2 oranında aşılmış bulunmaktadır (Tablo 1) yılının üçüncü çeyreğinde, bütçe gelirleri geçen yılın aynı dönemine göre reel olarak yüzde 7,6, bütçe harcamaları ise reel olarak yüzde 9,1 oranında artmıştır. Faiz dışı harcamalar reel olarak yüzde 1,6, faiz harcamaları yüzde 21,2 oranında artmış, faiz dışı fazla artışı reel bazda yüzde 24,4 olarak gerçekleşmiştir yılının Ocak-Eylül dönemi ile 2003 yılının aynı dönemi kıyaslandığında, konsolide bütçe gelirlerinin reel olarak yüzde 8,8 oranında arttığı, buna karşılık harcamaların yüzde 5,3 oranında azaldığı görülmektedir. Bu dönemde faiz harcamaları reel olarak yüzde 12,5 oranında azalırken, faiz dışı harcamalar yüzde 1,6 oranında artmış, reel bazda bir önceki yılın aynı dönemine göre faiz dışı fazla artışı ise yüzde 29,8 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 2). Tablo 2: Bütçe Gerçekleşmeleri (Değişimler, Trilyon TL) Temmuz- Eylül 2003 * Temmuz- Eylül 2004 Nominal Değişim (%) Reel Değişim ** (%) GELİRLER ,81 7,56 Vergi Gelirleri ,81 6,64 Vergi Dışındaki Gelirler ,16 12,44 HARCAMALAR ,54 9,13 FAİZ DIŞI HARCAMALAR ,29 1,60 FAİZ HARCAMALARI ,77 21,21 FAİZ DIŞI DENGE ,25 24,39 Ocak- Eylül 2003 * Ocak- Eylül 2004 Nominal Değişim (%) Reel Değişim *** (%) GELİRLER ,62 8,75 Vergi Gelirleri ,91 7,21 Vergi Dışındaki Gelirler ,61 15,96 HARCAMALAR ,10-5,25 FAİZ DIŞI HARCAMALAR ,71 1,62 FAİZ HARCAMALARI ,98-12,53 FAİZ DIŞI DENGE ,94 29,77 (*) Karşılaştırma yapabilmek amacıyla, 2003 yılının Vergi İadesi tutarı (Emeklilere Vergi İadesi Hariç) Gelir ve Harcama rakamından düşülerek, 2003 verileri Analitik Bütçe Sistemine geçilen 2004 yılıyla uyumlu hale getirilmiştir. (**) Tüketici Fiyatları Endeksi ile deflate edilmiştir. Ort Tem.-Eylül TÜFE Endeks / Ort Tem.-Eylül TÜFE Endeks = 9,53% (***) Tüketici Fiyatları Endeksi ile deflate edilmiştir. Ort Ocak-Eylül TÜFE Endeks / Ort Ocak-Eylül TÜFE Endeks = 10,91% 2

11 Program Tanımlı Faiz Dışı Denge yılının ilk dokuz ayında program tanımlı faiz dışı fazla 20,9 katrilyon TL dir. Program tanımlı faiz dışı fazla Ocak-Eylül döneminde, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 28,4 oranında artmıştır. Trilyon TL Ocak - Eylül 2003 Ocak - Eylül Konsolide Bütçe Gelirleri (Kamu Hesapları Bülteni) a. Faiz Gelirleri (-) b. Merkez Bankası Karı & Yeniden Değerleme (-) 31 0 c. Özelleştirme (-) 0 0 d. Kamu Bankalarından Temettü Gelirleri (-) Program Tanımlı Konsolide Bütçe Gelirleri (1-a-b-c-d) Konsolide Bütçe Faiz Dışı Harcamaları (Kamu Hesapları Bülteni) e. Risk Hesabı (-) f. Sosyal Güvenlik Kuruluşlarına Yapılan Nakit Transfer Farkı (+) Program Tanımlı Konsolide Bütçe Faiz Dışı Harcamaları (3-e+f) Faiz Dışı Denge (Kamu Hesapları Bülteni) (1-3) Program Tanımlı Faiz Dışı Denge (2-4) NOT: 2003 yılında iade ve reddiyatlar harcamalar içinde yer alıp, bütçe gelirleri brüt bazdadır yılında ise iade ve reddiyatlar harcamalar içinde yer almayıp, bütçe gelirleri içinde netleştirilmektedir. Bu nedenle karşılaştırma farklı bazlarda olan gelir ve harcama rakamları üzerinden değil, faiz dışı denge üzerinden yapılmalıdır yılının aynı dönemi ile karşılaştırıldığında, 2004 yılının Ocak-Eylül döneminde konsolide bütçenin finansman ihtiyacı 34,2 katrilyon TL den, 24,1 katrilyon TL ye düşmüştür (Tablo 3). 1 Program tanımlı faiz dışı denge hakkında ilave bilgi için Şubat 2004 tarihli Kamu Borç Yönetim Raporu na bakınız. 3

12 Tablo 3: Konsolide Bütçenin Finansmanı (Trilyon TL) Ocak-Eylül 2003 Ocak-Eylül 2004 BÜTÇE DENGESİ BÜTÇE EMANETLERİ DİĞER EMANETLER AVANSLAR NAKİT DENGESİ FİNANSMAN DIŞ BORÇLANMA,NET Kullanım Devirli + Garantili Borç Geri Dönüşü Ödenen İÇ BORÇLANMA,NET Devlet Tahvili,net Satış Ödenen Hazine Bonosu,net Satış Ödenen DİĞER Bütçe finansmanının kullanılan araçlar itibariyle dağılımına bakıldığında, dış borçlanmanın payının yüzde 8,4 ten yüzde 11,5 e yükseldiği, devlet tahvili yoluyla net borçlanmanın payının ise yüzde 110,2 den yüzde 75,7 ye düştüğü görülmektedir. Hazine bonosunda ise 2003 yılındaki net ödeyici konumdan 2004 yılında finansman sağlayıcı konuma gelindiği görülmektedir (Grafik 1). Hazine bonoları ile finansmanın toplam içindeki payı bu dönemde yüzde 22,8 e ulaşmıştır. Grafik 1: Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Finansmanının Dağılımı (yüzde) 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 Dış Borçlanma Devlet Tahvili Hazine Bonosu Diğer 20,00 0,00-20,

13 2 BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER 2.1 BORÇLANMA LİMİTİ Mali yıl bütçe kanununda belirtilen başlangıç ödenekleri toplamı ile tahmin edilen gelirler arasındaki fark, net borçlanma limitidir (4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun madde 5) yılı için geçerli olan net borçlanma limiti 45,8 katrilyon TL dir (Tablo 4). Tablo 4: 2004 Yılı Net Borçlanma Limiti (Katrilyon TL) Bütçe Gelir Tahmini 104,1 Bütçe Başlangıç Ödenekleri 149,9 Borçlanma Limiti 45, yılı Ocak-Eylül döneminde, 23,7 katrilyon TL si net iç borçlanma, 2,8 katrilyon TL si net dış borçlanma olmak üzere toplam 26,5 katrilyon TL tutarında net borçlanma yapılmıştır (Tablo 5). Yılın kalan dönemi için yapılan projeksiyonlar çerçevesinde yıl sonu itibariyle borçlanma limitinin altında kalınacağı öngörülmektedir. Tablo 5: 2004 Yılı Ocak-Eylül Döneminde Net Borçlanma (Katrilyon TL) Net Borçlanma 26,5 Net İç Borçlanma 23,7 Kullanım 116,8 Ödeme 93,0 Net Dış Borçlanma 2,8 Kullanım 9,6 Devirli+Garantili Borç Geri Dönüşü 0,7 Ödeme 7,6 5

14 2.2 İÇ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER İÇ BORÇLANMA 2004 yılı Temmuz-Eylül döneminde gerçekleştirilen 41,1 katrilyon TL tutarında iç borçlanma sonrasında, yılın ilk 9 ayında yapılan iç borçlanma tutarı 116,8 katrilyon TL ye ulaşmıştır. Söz konusu tutarın 108,1 katrilyon TL lik bölümü ihale, halka arz, TAP ve doğrudan satış yoluyla gerçekleştirilen borçlanmalardan oluşmaktadır (Tablo 6). Tablo 6: İç Borçlanma (Trilyon TL) (*) Temmuz-Eylül Ocak-Eylül İÇ BORÇLANMA (**) , , ,1 İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , ,7 ÇTTH ,8 0,0 0,0 Değişim İhaleleri+ihale sonrası değişim 7.250,3 762, ,7 Kamu Bankaları Yeniden Yapılandırma 5.989,2 0, ,8 İkrazen Özel Tertip 7.075,0 0,0 0,0 Özel Tertip 796,3 0,0 0,0 (*) Geçici, (**) Kur farkları hariç 2004 yılı Temmuz-Eylül döneminde ihale sonrası değişim işlemlerinde toplam 762,7 trilyon TL tutarında senet ihracı gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda Ocak-Eylül döneminde değişim ihaleleri ve ihale sonrası değişim işlemlerinde ihraç edilen senetlerin tutarı 4,5 katrilyon TL ye ulaşmıştır (Tablo 6). Yılın üçüncü çeyreğinde, kamu bankalarına daha önce ihraç edilmiş olan özel tertip Devlet İç Borçlanma Senetlerinin yeniden yapılandırılması kapsamında senet ihracı yapılmamıştır. Yıl başından Eylül ayı sonunda kadar bu amaçla ihraç edilen senet tutarı 4,2 katrilyon TL dir İÇ BORÇ SERVİSİ 2004 yılı Temmuz-Eylül döneminde gerçekleştirilen iç borç servisi tutarı, 33,8 katrilyon TL si anapara, 14,0 katrilyon TL si faiz olmak üzere toplam 47,8 katrilyon TL dir. Söz konusu dönemde yapılan iç borç servisinin 42,7 katrilyon TL si ihale, TAP, halka arz, doğrudan satış yöntemleriyle piyasalardan yapılmış borçlanmaların geri ödemelerinden; 1,2 katrilyon TL si Çalışanları Tasarrufa Teşvik Hesabı na (ÇTTH) yapılan erken itfalardan; 0,8 katrilyon TL si senet değişimi işlemlerinde geri 6

15 alınan senetlerden; kalan kısmı ise özel tertip DİBS ödemelerinden oluşmaktadır (Tablo 7). Tablo 7: İç Borç Servisi (Trilyon TL) (*) Temmuz-Eylül Ocak-Eylül İÇ BORÇ ANAPARA ÖDEMESİ , , ,2 İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , ,1 ÇTTH ,6 965, ,5 Değişim İhaleleri+ihale sonrası değişim 5.125,4 697, ,4 Kamu Bankaları Yeniden Yapılandırma 3.303,4 0, ,0 İkrazen Özel Tertip (**) 2.956,3 610, ,8 Özel Tertip 2.969,1 0, ,4 İÇ BORÇ FAİZ ÖDEMESİ (***) , , ,4 İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , ,4 ÇTTH 4.002,2 184,2 477,5 Değişim İhaleleri+ihale sonrası değişim 2.124,9 61,6 680,3 Kamu Bankaları Yeniden Yapılandırma 2.685,9 0, ,8 İkrazen Özel Tertip 1.295,5 445, ,0 Özel Tertip , , ,3 TOPLAM İÇ BORÇ SERVİSİ , , ,6 İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , ,6 ÇTTH , , ,0 Değişim İhaleleri+ihale sonrası değişim 7.250,3 759, ,7 Kamu Bankaları Yeniden Yapılandırma 5.989,2 0, ,8 İkrazen Özel Tertip 4.251, , ,8 Özel Tertip , , ,6 (*) Geçici (**) 2004 yılı Ocak ayında Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu tarafından Hazine ye yapılan 100 trilyon TL tutarındaki senet iadesi ile Haziran ayında T.C. Ziraat Bankası tarafından iade edilen 1,85 katrilyon TL tutarındaki tahviller dahildir. Söz konusu tutar bütçe rakamlarında yer almamaktadır. (***) Genel gider ve iskonto gideri hariç Bu çerçevede, yılın ilk dokuz ayında yapılan iç borç servisi tutarı 95,0 katrilyon TL si anapara, 40,4 katrilyon TL si faiz olmak üzere toplam 135,4 katrilyon TL dir. Böylece, bu dönemdeki iç borç servisinin yüzde 70 i anapara ve yüzde 30 u faiz ödemelerinden oluşmuştur (Grafik 2, Tablo 7). 7

16 Grafik 2: 2004 Yılı Ocak-Eylül Döneminde Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri Faiz 30% Anapara 70% İÇ BORÇLANMANIN TL/DÖVİZ, FAİZ VE VADE YAPISI 2004 yılının ilk dokuz aylık döneminde ihale ve doğrudan satış yoluyla ihraç edilen iç borçlanma senetleri içinde, sabit faizli borçlanmanın payı yüzde 81,1, değişken faizli borçlanmanın payı ise yüzde 18,9 olmuştur. Söz konusu borçlanmanın yüzde 92,9 u TL, yüzde 7,1 i ise döviz cinsinden yapılmıştır (Tablo 8). Tablo 8: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısı (%) Temmuz-Eylül Ocak-Eylül Sabit Faizli 94,0 81,1 81,1 Değişken Faizli 6,0 18,9 18,9 TL Cinsi 87,2 87,7 92,9 Döviz Cinsi 12,8 12,3 7, yılı Ocak-Eylül döneminde piyasalardan ihale ve doğrudan satış yoluyla yapılan iç borçlanma tutarının yüzde 75 i iskontolu TL cinsi Devlet İç Borçlanma Senedi (DİBS) ihaleleriyle sağlanmıştır. Aynı dönemde değişken faizli TL cinsi tahvillerin piyasadan yapılan borçlanma içindeki payı yüzde 15 seviyesinde, sabit kuponlu TL cinsi borçlanmanın payı ise yüzde 2 seviyesinde gerçekleşmiştir (Grafik 3). 8

17 Grafik 3: 2004 Yılı Ocak-Eylül Döneminde İç Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı (*) Değişken Faizli TL Cinsi DİBS İhalesi 15% Doğrudan Satışlar 1% Sabit Kuponlu TL DİBS İhalesi 2% Döviz Cinsinden İskontolu DİBS İhalesi 4% Döviz Cinsinden Değişken Faizli DİBS İhalesi 3% (*) İhale sonrası değişim işlemleri ve senet değişim ihaleleri hariç İskontolu TL DİBS İhalesi 75% 2004 yılının üçüncü çeyreğinde nakit iç borçlanmanın aylık ortalama vadesi ay bandında bir seyir izlemiş, böylece ilk 9 aylık dönemde, ağırlıklı ortalama vade geçen yılın aynı dönemine göre 3 ay uzayarak, 13,8 ay seviyesinde gerçekleşmiştir (Grafik 4). Grafik 4: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi (9 ay ort: 13,8 ay) Ay (yıllık ort: 11,5 ay) 3 Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara ,5 9,4 9,9 8,6 10,8 12,7 9,5 11,0 18,3 13,3 11,9 15, ,8 13,4 16,0 13,1 9,4 14,5 13,1 14,0 14, yılının ilk 9 aylık döneminde piyasalardan yapılan borçlanmanın dörtte üçünü oluşturan iskontolu TL cinsi senetlerin ihraç maliyetleri, ortalama olarak yüzde 25,5 seviyesinde gerçekleşmiştir yılının aynı dönemiyle karşılaştırıldığında söz konusu senetlerin ortalama maliyetlerinin yarı yarıya azaldığı görülmektedir (Grafik 5). 9

18 Grafik 5: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti Bileşik faiz (%) (9 Ay Ort: 25,5) 2003 (Yıllık Ort: 46,0) 10 Oca Sub Mar Nis May Haz Tem Agu Eyl Eki Kas Ara ,8 55,3 59,9 57,5 51,1 46,0 46,2 38,7 32,2 29,3 28,6 27, ,5 24,0 24,4 23,2 28,8 27,5 26,3 24,9 25,4 Dolar cinsinden yapılan iç borçlanmanın ortalama maliyeti 2004 yılının üçüncü çeyreğinde yüzde 4,3, yılın ilk dokuz ayı baz alındığında ise yüzde 4,6 olmuştur yılının ilk dokuz aylık döneminde söz konusu senetlerin ortalama ihraç maliyeti yüzde 5,8 seviyesinde gerçekleşmiştir (Grafik 6). Grafik 6: Dolar Cinsi İç Borçlanmanın Üçer Aylık Dönemler İtibariyle Oluşan Ağırlıklı Ortalama Maliyeti 8,0 7,0 Bileşik Faiz (%) 6,0 5,0 4,0 3,0 2, Çeyrek Çeyrek Çeyrek Çeyrek Çeyrek Çeyrek Çeyrek İKİNCİL PİYASALAR DİBS lerin ikincil piyasalardaki faiz oranları, 2004 yılının üçüncü çeyreğinde, Eylül ayının belirli bir dönemi haricinde yavaş da olsa düşme eğilimi göstermiştir (Grafik 7). 10

19 Grafik 7: İkinci El DİBS Piyasalarında Oluşan Faiz Oranları (*) Yıllık Bileşik Faiz (%) Ocak Ocak Şubat 04 5 Mart Mart Nisan 04 5 Mayıs Mayıs Haziran 04 5 Temmuz Temmuz Ağustos 04 2 Eylül Eylül 04 İkincil Piyasa Faizi TCMB Gecelik Faiz (*) İkincil piyasalarda en çok işlem gören senetlerin faiz oranıdır. Temmuz ayı içinde piyasalarda en çok işlem gören DİBS lerin faiz oranları yüzde bandında yatay bir seyir izlemiştir. Ağustos ayı içinde, Uluslararası Para Fonu (IMF) ile yeni bir programa yönelik görüşmelere başlanacağına ilişkin beklentiler ve uluslararası kredi derecelendirme kuruluşu Standard&Poors un ülkemizin kredi notunu yükseltmesi piyasalarda olumlu bir hava yaratmış, piyasa faiz oranları yüzde 25 seviyelerinin altına kadar gerilemiştir. 08 Eylül 2004 tarihinde Merkez Bankası yılın üçüncü faiz indirimini gerçekleştirmiştir. Avrupa Birliği İlerleme Raporuna ilişkin olumlu beklentiler çerçevesinde faiz oranları ayı yüzde 24 seviyelerinde tamamlamıştır. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım Pazarında 2003 yılı genelinde 852 trilyon TL (580 milyon ABD Doları) olan günlük ortalama işlem hacmi, 2004 yılının Ocak-Eylül döneminde 1,4 katrilyon TL ye (1 milyar ABD Doları) ulaşmıştır (Grafik 8). İMKB Repo-Ters Repo Pazarında, 2003 yılında 4,2 katrilyon TL olan günlük ortalama işlem hacmi ise 2004 yılının Ocak-Eylül döneminde 6 katrilyon TL seviyesinde gerçekleşmiştir. 11

20 Grafik 8: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde (*) Oluşan Faizler Yıllık Bileşik Faiz % Trilyon TL 2 Ocak Ocak Şubat 04 5 Mart Mart Nisan 04 5 Mayıs Mayıs Haziran 04 5 Temmuz Temmuz Ağustos 04 2 Eylül Eylül 04 İMKB TBP Net İşlem Hacmi İkincil Piyasa Faizi İhalede Oluşan Faiz (*) 3 ay vadeli referans bono ihraçları hariç, sabit faizli TL cinsinden senet ihalelerini içermektedir. Eylül 2002 tarihinden itibaren uygulamada olan Piyasa Yapıcılığı Sistemi çerçevesinde, Devlet İç Borçlanma Senetleri birincil piyasasında belli bir alım garantisi ile etkinlik artırılmış, ikincil piyasada ise likidite artışı sağlanırken piyasadaki volatilite azalmıştır. Piyasa Yapıcılığı uygulamasının DİBS birincil piyasasına etkisini görebilmek için 2002 yılı Eylül ayından itibaren 10 Piyasa Yapıcı bankanın, 2003 Eylül ayından itibaren 11 Piyasa Yapıcı bankanın ve 2004 yılı Eylül ayından itibaren 12 Piyasa Yapıcı bankanın ihalelerdeki alım performansını gösteren grafik aşağıda sunulmaktadır. Söz konusu grafikten de görüleceği üzere, Piyasa Yapıcı bankaların sisteme geçiş öncesi ihalelerdeki alımları yüzde 70 ler seviyesinde iken; dönemi Piyasa Yapıcılığı döneminde alımlar yüzde ler seviyelerine, döneminde yüzde seviyelerine ulaşmıştır yılı Eylül ayında ise Piyasa Yapıcı bankalar referans bono ihalesi dahil gerçekleşen ihale tutarının yüzde 92,2 si oranında alım gerçekleştirmiştir. 12

21 Grafik 9: Piyasa Yapıcı Bankaların İhale Alım Performansı 100 % Piyasa Yapıcılığı Sistemine Geçiş Öncesi Dönem 86,4 86,7 87,6 81,4 91,5 89,5 85,5 87,0 97,3 91,4 90,8 93,9 92,8 93,9 91,4 88,5 88,4 94,5 92,2 90,2 88, ,1 80,0 79, ,6 71,5 69,1 72,6 74,1 71,5 76,5 65 O 02 Ş 02 67,9 M 02 N 02 M 02 66,2 H 02 T 02 A 02 E 02 E 02 K 02 A 02 O 03 Ş 03 M 03 N 03 Not: Üç aylık referans bono ihaleleri dahil olup Rekabetçi Olmayan Teklif (ROT) ve İhale Sonrası Teklif (İST) yoluyla yapılan satışlar hariçtir. M 03 H 03 İkincil piyasaya ilişkin olarak ise, işlem hacminin uygulamanın başladığı tarihten itibaren genel olarak artış trendinde olduğu gözlenmektedir. Aşağıda Eylül 2002 ve Eylül 2004 dönemi için İMKB kesin alım satım pazarındaki ölçüt DİBS işlem hacmi grafiği sunulmaktadır. Grafikten gözlemlendiği üzere, 2004 yılı Eylül ayında ikincil piyasa işlem hacmi 1,8 katrilyon TL civarında gerçekleşmiştir. T 03 A 03 E 03 E 03 K 03 A 03 O 04 Ş 04 M 04 N 04 M 04 H 04 T 04 A 04 E 04 Grafik 10: DİBS İkincil Piyasa Faiz Gerçekleşmeleri ve Toplam İşlem Hacimleri Trilyon TL Eylül 02 Ekim 02 Ekim 02 Kasım 02 Aralık 02 Ocak 03 Şubat 03 Mart 03 Nisan 03 Mayıs 03 Haziran 03 Temmuz 03 Ağustos 03 Eylül 03 Ekim 03 Kasım 03 Aralık 03 Ocak 04 Şubat 04 Mart 04 Nisan 04 Mayıs 04 Haziran 04 Temmuz 04 Ağustos 04 Eylül 04 Eylül 04 Günlük İşlem Hacmi (Sol Eksen) Ağırlıklı Ort. Faiz (Sağ Eksen) Aylık Ortalama İşlem Hacmi (Sol Eksen) %

22 Piyasa Yapıcılığı Sistemi Kamu borç yönetiminin etkinleştirilmesi, kamu borçlanmasında istikrarın sağlanması, Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) ikincil piyasasının derinleştirilmesi ve finansal sistemin geliştirilmesi amaçlarıyla 2002 yılı Eylül ayında Piyasa Yapıcılığı uygulaması başlatılmıştır. Söz konusu tarihten itibaren imzalanan yıllık sözleşmeler aracılığıyla Piyasa Yapıcılığı Uygulaması devam ettirilmektedir Dönemi Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesinin esas teşkil ettiği mevcut Piyasa Yapıcılığı uygulamasında oniki adet banka (Akbank, Deutsche Bank, Finansbank, HSBC Bank, Oyak Bank, T.C. Ziraat Bankası, T.Dış Ticaret Bankası, T. Halk Bankası, T.İş Bankası, T.Garanti Bankası, T. Vakıflar Bankası, Yapı ve Kredi Bankası) yer almaktadır. Piyasa Yapıcılığı uygulaması çerçevesinde Piyasa Yapıcı bankaların DİBS birincil ve ikincil piyasalarına ilişkin olarak birtakım hak ve yükümlülükleri mevcuttur. Birincil piyasaya ilişkin olarak, Piyasa Yapıcı bankalar, aylık asgari yüzde 3 olmak üzere, her üç aylık dönemde Hazine ihalelerinde ihraç edilen Devlet İç Borçlanma Senetlerinin en az net yüzde 5 ini almakla yükümlüdür. Diğer taraftan, Piyasa Yapıcı bankalara Hazine ihaleleri öncesinde Rekabetçi Olmayan Teklif (ROT), ihaleler sonrasında ise İhale Sonrası Teklif verebilme hakları tanınmıştır. İlaveten, Piyasa Yapıcı bankalar, ihale ve ROT yoluyla aldıkları net tutarın yüzde 5 ine denk gelen tutarda Devlet İç Borçlanma Senedini, ihalede satılan Devlet İç Borçlanma Senedinden daha kısa vadeli, tanım ve fiyatı Müsteşarlıkça belirlenen Devlet İç Borçlanma Senetleri ile değiştirebilme hakkına sahiptir. İkincil piyasaya ilişkin olarak ise, PY bankaların İMKB Tahvil ve Bono Piyasasında ölçüt kıymetler için belirli sınırlar içinde ve belli saatler arasında sürekli olarak alım-satım kotasyonu vermeleri gerekmektedir. Diğer taraftan, Piyasa Yapıcı bankalar Merkez Bankası bünyesinde kurulmuş olan Devlet İç Borçlanma Senedi ödünç işlemleri piyasasında Devlet İç Borçlanma Senedi ödünç alma-verme işlemlerine taraf olabilmekte, para piyasalarına ilişkin olarak ise birincil piyasadan satın aldıkları net Devlet İç Borçlanma Senedi tutarının yüzde 10 una kadar ilave açık piyasa işlemi yapabilmektedir yılı Eylül ayı sonu itibariyle, piyasanın elinde bulunan DİBS lerin içinde bankacılık dışı kesimin payı 2003 yılı sonuna göre 3 puan artmıştır. Söz konusu dönemde, gerçek kişilerin payında 1,1 puan düşüş görülürken, tüzel kişilerin payında 1 puanlık, yurt dışı yerleşiklerin payında ise 3 puanlık artış olmuştur (Tablo 9). 14

23 Tablo 9: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı (*) (%) Ara.03 Mar.04 Haz.04 Eyl.04 Bankacılık Kesimi 48,0 49,0 44,9 45,8 Bankacılık Dışı Kesim 1 41,2 39,8 44,8 44,2 Gerçek Kişi 26,6 24,6 27,5 25,5 Tüzel Kişi 10,1 9,9 11,3 11,1 Yurt Dışı Yerleşikler 2 4,5 5,3 6,1 7,5 Menkul Kıymet Yatırım Fonları 3 10,8 11,2 10,2 10,0 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 (Katrilyon TL) Piyasadaki Senetlerin Toplam Piyasa Değeri 4, 5 119,4 134,7 139,5 147,1 5 Piyasadaki Senetlerin Toplam Anapara Değeri 101,8 119,2 125,7 135,4 (*) Geçici. Piyasa tarafından tutulan DİBS payında ilk ihraç verileri esas alınmaktadır. Bankacılık dışı kesim ile menkul kıymet yatırım fonlarına ilişkin veriler TCMB den temin edilmiştir. Mart 2004 verileri revize edilmiştir. 1) Banka dışı kesim; Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı ve İşsizlik Sigortası Fonu dışındaki diğer tüzel kişileri kapsamaktadır. 2) Yurtdışı yerleşiklere saklama hizmeti veren bankaların raporlarından hesaplanmaktadır. 3) 5 Mart 2004 tarihinden itibaren Yatırım Fonlarının Takasbank nezdindeki saklama bakiyeleri kullanılarak hesaplanmış, önceki dönem ise Sermaye Piyasası Kurulu verilerinden derlenmiştir. 4) Piyasadaki senetlerin Resmi Gazete fiyatlarıyla piyasa değerini göstermektedir. 5) İmar Bankası Mevduatları için TMSF'ye ihraç edilen senetler (6,7 katrilyon TL), 2004 Yılı Ocak ayından itibaren piyasa içerisinde gösterilmektedir. Eylül 2004 sonu itibariyle, Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan DİBS lerin vadelerine göre dağılımı incelendiğinde, 1-2 yıl vade aralığında bulunan TL cinsinden DİBS lerin ağırlığı, 2003 yıl sonuna göre 14,4 puan artarak, yüzde 24 seviyesine yükselmiştir. Aynı dönem içerisinde, 3-12 aylık vade aralığına düşen TL cinsinden DİBS lerin oranı ise yüzde 54,7 den yüzde 43,5 seviyesine gerilemiştir (Tablo 10). Tablo 10: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan Devlet İç Borçlanma Senetlerinin Vadelerine Göre Dağılımı (*) TL Cinsinden DİBS'ler YP Cinsinden DİBS'ler Yüzde Dağılım 1 Aya Kadar 1-3 Ay 3-6 Ay 6-12 Ay 1-2 Yıl 2 Yıl + 1 Aya Kadar 1-3 Ay 3-6 Ay 6-12 Ay 1-2 Yıl 2 Yıl + 26.Ara.03 1,7 33,6 22,1 32,6 9,6 0,4 27,3 13,1 0,0 21,6 38,0 0,0 26.Mar.04 8,8 21,0 28,5 25,6 15,7 0,4 0,0 0,0 28,9 12,3 58,1 0,0 25.Haz.04 13,6 23,3 22,9 24,3 15,9 0,0 0,0 24,1 0,9 36,9 37,3 0,7 24.Eyl.04 4,9 27,6 19,9 23,6 24,0 0,0 0,0 1,0 13,1 75,1 7,8 2,9 (*) Geçici. Vade dağılımı TL ve YP cinsinden senetler için ayrı ayrı hesaplanmış olup, söz konusu senetlerin vadesine kalan gün sayısına göredir. Senetlerin dağılımında nominal değerler esas alınmıştır. Not: Yurtiçi ve yurtdışı şubeler konsolide edilmiştir. Kaynak: BDDK Haftalık Bülteni, Geçici veriler 15

24 Grafik 11: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan TL Cinsi DİBS lerin Yüzde Dağılımı Eyl.04 4,9 27,6 19,9 23,6 24,0 0,0 Haz.04 13,6 23,3 22,9 24,3 15,9 0,0 Mar.04 8,8 21,0 28,5 25,6 15,7 0,4 Ara.03 1,7 33,6 22,1 32,6 9,6 0, % 1 Aya Kadar 1-3 Ay 3-6 Ay 6-12 Ay 1-2 Yıl 2 Yıl + Diğer taraftan, 1-2 yıl vadeli senetlerin itfaya kalan sürelerinin Eylül sonu itibariyle azalması ve Eylül ayı içerisinde 364 gün vadeli USD cinsi iskontolu DİBS ihraç edilmesi sonucu Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan ve 6-12 ay vade aralığında bulunan YP cinsinden DİBS lerin oranı yüzde 75 e yükselmiştir. Bununla birlikte, Aralık 2003 sonu itibariyle 2 yıl ve üzeri vade aralığında Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan YP cinsinden DİBS bulunmazken bu oran Ağustos ayında gerçekleştirilen 945 gün vadeli USD cinsi değişken faizli DİBS ihracı sonucu, Eylül ayında yüzde 2,9 a yükselmiştir. Grafik 12: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan Döviz Cinsinden DİBS lerin Yüzde Dağılımı Eyl.04 13,1 75,1 7,8 2,9 1,0 Haz.04 24,1 36,9 37,3 0,7 0,9 Mar.04 28,9 12,3 58,1 0,0 Ara.03 27,3 13,1 21,6 38,0 0, % 1 Aya Kadar 1-3 Ay 3-6 Ay 6-12 Ay 1-2 Yıl 2 Yıl + 16

25 2.3 DIŞ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER Konsolide bütçe kapsamında, 2004 yılı Temmuz-Eylül döneminde dış piyasalardan tahvil ihracı yoluyla 745 milyon ABD Doları ve uluslararası kuruluşlardan 1,2 milyar ABD Doları program finansmanı ile 496 milyon ABD Doları proje finansmanı kullanımı yapılmıştır. Böylece, 2004 yılı Ocak-Eylül döneminde konsolide bütçe kapsamında toplam 7,5 milyar ABD doları dış borç kullanımı yapılmış, söz konusu tutarın 6,4 milyar ABD Doları program finansmanından ve 1,1 milyar ABD Doları proje finansmanından kaynaklanmıştır (Tablo 11). Tablo 11 : Konsolide Bütçe Dış Borç Kullanımı (*) Milyon ABD Doları Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ocak-Eylül Toplam Program Finansmanı Tahvil İhracı Uluslararası Kuruluşlar Proje Finansmanı (2) (3) (*) Kredi anlaşması daha önce imzalanmış ancak Eylül 2004 sonrasında yapılmış olan fiili kullanımlar dikkate alınmamıştır. (1) İşlem tarihi kurları itibariyle (2) Ocak-Eylül döneminde kullanılan tutarın bir bölümü konsolide bütçe finansmanı kapsamında henüz muhasebe kayıtlarına yansımamıştır. (3) Karma (program+proje finansmanı) kapsamında yapılan kullanımlar proje kullanımlarını içermektedir PROGRAM FİNANSMANI Uluslararası Sermaye Piyasaları Yılın ilk yarısında gerçekleştirilen toplam 3,5 milyar ABD Doları tutarındaki üç tahvil ihracını takiben, Eylül ve Ekim aylarında, ilki 600 milyon Euro tutarında, 5 yıl vadeli, diğeri 1 milyar ABD Doları tutarında, 10 yıl vadeli olmak üzere iki tahvil ihracı daha gerçekleştirilerek toplam 5,25 milyar ABD Doları tutarında kaynak sağlanmıştır yılı Kasım ayında, uluslararası sermaye piyasalarındaki olumlu havadan istifade edilerek Ekim ayında gerçekleştirilen 10 yıl vadeli ABD Doları cinsinden tahvil 500 milyon ABD Doları tutarında artırılmıştır. Böylelikle, Ocak-Kasım

26 döneminde uluslararası sermaye piyasalarından sağlanan kaynak tutarı 5,75 milyar ABD Dolarına ulaşmıştır (Tablo 12). Tablo 12: 2004 Yılında Gerçekleştirilen Yurtdışı Tahvil İhraçları İhraç Tarihi Vade (yıl) Miktar Döviz Cinsi Kupon (%) Yatırımcıya Getirisi % spread yıl+1 ay Dolar 8,0 8,23 UST bp yıl Euro 6,5 6,625 Bund bp yıl 750 Dolar 9,0 9,25 UST bp yıl 600 Euro 5,5 5,75 Bund bp yıl + 5 ay Dolar 7,25 7,45 UST bp (*) 10 yıl + 4 ay 500 Dolar 7,25 6,97 UST bp 2004 toplam (**) ABD Doları UST: ABD Hazine Tahvili getirisi Bund: Alman Hazine Tahvili getirisi bp: baz puan (100 baz puan= %1) (*) tarihinde ihraç edilen tahvilin artırımı (**) İhraç tarihindeki kurlar itibariyle 2004 yılında tahvil ihraçlarının yüzde 35 i Euro, yüzde 65 i ise ABD Doları piyasasında gerçekleştirilmiştir. ABD Doları cinsinden tahvil ihraçlarının 2003 yılında 8,6 yıl olan ortalama vadeleri, Kasım 2004 itibariyle 17,6 yıl olarak gerçekleşmiştir. Vadeler rekor düzeyde uzarken, ortalama maliyet yüzde 10,1 den yüzde 8,1 e gerilemiştir. Euro cinsinden tahvil ihraçlarımızın ortalama vadeleri ise 6,6 yıldan 8,2 yıla uzarken, ortalama maliyetler de yüzde 9,9 dan yüzde 6,3 e gerilemiştir. İhraç bazında ödenen risk primleri incelendiğinde ise, Euro cinsinden tahvil ihraçlarımız için ödenen risk primlerinde bir önceki yıla oranla yaklaşık 400 baz puana, ABD Doları cinsinden tahvillerimizin maliyetlerinde ise yaklaşık 250 baz puana varan düşüşler kaydedilmiştir (Grafik 13). 18

27 Grafik 13: Uluslararası Tahvil İhraçlarımız İçin Ödenen Risk Primleri (bp) Euro 5 yıl Euro 7-10 yıl Dolar 6-7 yıl Dolar 10 yıl Türkiye ile aynı kredi notuna sahip olan ve piyasalardan benzer sıklıkla borçlanan Brezilya ile karşılaştırıldığında, Türkiye nin 2004 yılında daha uygun koşullarda borçlandığı gözlenmektedir. Her iki ülke tarafından en son gerçekleştirilen ihraçların getirileri dikkate alındığında, benzer vadeli tahviller arasında Dolar piyasasında 170 baz puan, Euro piyasasında ise yaklaşık 300 baz puanlık bir maliyet avantajının Türkiye lehine gerçekleştiği görülmektedir (Tablo 13). Tablo 13: Türkiye ve Brezilya nın 2004 Yılı Tahvil İhraçları Karşılaştırması Vade Miktar Kupon Yatırımcıya Getirisi Ülke İhraç Tarihi (yıl) Döviz (milyon) (%) Getiri (%) Spread (bp) Dolar Piyasası Türkiye yıl USD , Brezilya yıl USD ,25 8, Türkiye yıl USD , Brezilya yıl USD ,5 10,8 632 Türkiye yıl USD ,25 7, Brezilya yıl USD , Euro Piyasası Türkiye yıl EUR 600 5,5 5, Brezilya yıl EUR 750 8,5 8,

28 Yükselen Piyasa Emerging Markets Ülkelerinin Yaptığı Tahvil İhraçları Belli başlı yükselen piyasa ülkelerinin yaptıkları tahvil ihraçları incelendiğinde, 1994 yılında Türkiye ve Meksika da yaşanan ekonomik krizlerin ardından, toplam tahvil ihraçlarının miktarının, 1997 yılında Asya ve Rusya da yaşanan krizlere kadar belirgin bir artış gösterdiği gözlenmektedir. Bu dönemde özellikle Meksika, Arjantin ve Brezilya nın piyasalardan yüklü bir şekilde borçlandıkları görülmektedir. Türkiye nin bu dönemde uluslararası piyasalardan yılda ortalama olarak 2,5-3 milyar ABD Doları tutarında borçlandığı gözlenmektedir. Türkiye, 1999 ve 2000 yıllarında uluslararası piyasalardan yaptığı borçlanmaları artırmış ve üç büyük Latin Amerika ülkesinin ardından 4. büyük borçlanıcı konumuna gelmiştir yılları arasında yükselen piyasa ülkelerinde (Brezilya, Türkiye ve Arjantin) yaşanan ekonomik krizler, ülkelerin borçlanma programlarını olumsuz yönde etkilemiştir yılı üçüncü çeyreği itibariyle, Türkiye Meksika nın ardından Brezilya ile birlikte ikinci büyük borçlanıcı ülke konumuna gelmiştir. Yükselen Piyasa Ülkelerinin Tahvil İhraçları ( Eylül sonu) 2004 Eylül (milyar Dolar) sonu Toplam Arjantin 4,4 9,9 10,2 10,6 11,6 9,2 2, ,1 Meksika 4,8 13,5 7,2 1,5 3,6 4,9 4,7 4,0 7,4 6,8 58,4 Brezilya 1,6 1,3 4,9 2,7 4,7 6,8 6,7 3,9 5,8 5,2 43,6 Türkiye 2,5 2,8 2,9 2,7 5,0 7,5 2,2 3,3 5,3 5,2 39,4 Rusya 0 1,0 3,2 11, ,9 Kolombiya 0,5 1,3 1,0 1,4 1,5 1,5 4,2 1,0 1,0 1,0 14,4 Filipinler 0 1,1 0 0,5 2,9 1,7 0,6 2,9 3,2 4,1 17,0 Venezuela 0,4 0,4 4,3 0,5 0,2 0,5 1,2 0 3,7 3,5 14,7 Polonya 0,3 0,2 0, ,6 0,9 2,7 4,3 3,5 12,9 Güney Afrika 0,3 0,8 0,8 0 1,3 0,8 0,9 1,3 1,4 1,0 8,6 Panama 0 0 1,2 0,3 0,5 0,4 1,2 0,6 0,3 0,6 5,1 Ukrayna ,6 0,3 1,1 0 0,4 1,0 1,1 4,5 Peru ,9 1,3 1,3 4,5 Toplam 14,8 32,3 36,1 32,5 31,6 35,0 24,7 22,0 34,7 33,3 297,1 Türkiye'nin Payı (%) 16,9 8,7 8,0 8,3 15,8 21,4 8,9 15,0 15,3 15,7 13, döneminde, 1990 yılı başlarında yoğun olarak borçlandığımız Samurai piyasasının kapalı olması ve ABD Doları piyasasında da Türkiye ye olan ilginin kısıtlı olması, borçlanma miktarlarının 2,5-3 milyar ABD Doları mertebesinde kalmasına neden olmuştur yılı sonunda ABD Doları piyasasında halka arz suretiyle tahvil ihracı için gerekli olan SEC nezdinde kayıt işlemi yapılmıştır. Bu işlemi müteakip ABD Doları piyasasının toplam borçlanmalar içerisindeki payı ve yıllık toplam borçlanma tutarları 2001 yılı hariç önemli ölçüde artmıştır. 20

29 Yükselen Piyasa Ülkelerinin Tahvil İhraçları ,3 37,0 32,1 31,6 35,0 35,0 32, ,1 22,0 (milyar $) , Eylül sonu Yükselen Piyasa Ülkelerinin Borçlanmalarında Türkiye nin Payı 25 21, ,9 15,8 15,0 15,1 16,2 (%) 10 8,7 7,8 8,4 8, Eylül sonu Uluslararası Kuruluşlar 2004 yılı Temmuz-Eylül döneminde IMF den program kapsamında 667 milyon ABD Doları tutarında kullanım gerçekleştirilmiş olup, 1,2 milyar ABD Doları anapara, 248 milyon ABD Doları faiz olmak üzere toplam 1,4 milyar ABD Doları tutarında geri ödeme yapılmıştır. 21

30 Bu kapsamda 2004 yılı Temmuz-Eylül döneminde IMF ye 494 milyon ABD Doları net anapara geri ödemesi, faiz dahil olarak ise 742 milyon ABD Doları tutarında toplam net geri ödeme gerçekleştirilmiştir. Uluslararası Para Fonu ndan Kaynak Kullanımı ve Geri Ödemeler 2004 yılının Ocak-Eylül döneminde IMF den program kapsamında milyon ABD Doları kullanım yapılmış, milyon ABD Doları anapara, 692 milyon ABD Doları faiz olmak üzere toplam milyon ABD Doları tutarında geri ödeme yapılmıştır. Bu kapsamda, 2004 yılının Ocak- Eylül döneminde IMF e milyon ABD Doları net anapara geri ödemesi, faiz dahil milyon ABD Doları tutarında net geri ödeme gerçekleştirilmiştir. Milyon ABD Doları (*) Ocak Mart Nisan Haziran Temmuz Eylül Ocak Eylül I. Kullanım (*) II. Borç Servisi (*) Anapara Faiz III. Net Kullanım (I-II) Faiz Hariç Net Kullanım (*) Dönem sonu kurları itibariyle (**) Hazine Müsteşarlığı ve TCMB toplamını içermektedir. Milyon SDR Ocak Mart Nisan Haziran 2004 Temmuz Eylül 2004 Ocak Eylül 2004 I. Kullanım (*) II. Borç Servisi (*) Anapara Faiz III. Net Kullanım (I-II) Faiz Hariç Net Kullanım (**) Hazine Müsteşarlığı ve TCMB toplamını içermektedir yılı Temmuz-Eylül döneminde Dünya Bankası ndan Program Amaçlı Mali ve Kamu Sektörü Uyum Kredisi PFPSAL-III olarak sağlanan dış finansmandan 500 milyon ABD Doları kullanım yapılmıştır. Ayrıca, Tarım Reformu Uygulaması (ARIP) kapsamında Dünya Bankası ndan sağlanan dış finansmandan 100 milyon ABD Doları tutarında kullanım yapılmış olup söz konusu kullanım bütçe finansmanına 2004 yılı Temmuz ayı itibariyle dahil edilmiştir. Böylece, 2004 yılı Ocak-Eylül döneminde Dünya Bankası ndan program finansmanı amacıyla yapılan kullanım miktarı 975 milyon ABD Dolarına ulaşmıştır (Tablo 14). 22

31 Tablo 14 : Dünya Bankası ndan Program Kredisi Kullanımları Ocak- Mart Milyon ABD Doları 2004 Nisan- Haziran Temmuz- Eylül Ocak- Eylül Toplam Ekonomik Reform Kredisi ARIP PFPSAL-III PROJE FİNANSMANI 2004 yılı Temmuz-Eylül döneminde, Hazine Müsteşarlığı nın konsolide bütçe kapsamında borçlu sıfatıyla yurt dışı kaynaklardan sağladığı proje kredilerinden toplam 496 milyon ABD Doları tutarında kullanım yapılmıştır. Söz konusu tutarın, 434 milyon ABD Doları hizmet sektöründe, 55 milyon ABD Doları sanayi sektöründe ve 7 milyon ABD Doları tarım sektöründe kullanılmıştır. Aynı dönemde, hizmet sektöründe en büyük kullanım, toplam 227 milyon ABD Doları ile karayolları ve demiryolları taşımacılığının alt yapı çalışmaları için yapılmıştır. Sanayi sektöründe ise kullanımın hemen hemen tamamı enerji sektöründe elektrik üretimi amacıyla yapılmıştır. Tarım sektöründeki en büyük kullanım ise tarım hizmetlerini geliştirmek amacıyla Dünya Bankası ve IFAD (Uluslararası Tarımı Geliştirme Fonu) dan sağlanan kredilerden yapılan kullanımlardır (Tablo 15) yılı Ocak-Eylül döneminde ise 862 milyon ABD Doları hizmet sektöründe, 239 milyon ABD Doları sanayi sektöründe ve 21 milyon ABD Doları tarım sektöründe kullanılmıştır. Böylelikle, aynı dönemde hizmet sektöründe yüzde 77, sanayi sektöründe yüzde 21 ve tarım sektöründe ise yüzde 2 oranında kullanım yapılmıştır (Tablo 15). Tablo 15: Dış Proje Kredi Kullanımlarının Sektörel Dağılımı Temmuz- Ocak- Temmuz- Eylül Eylül Eylül Ocak- Eylül Toplam ,0 100,0 Hizmet Sektörü ,5 76,8 Sanayi Sektörü ,0 21,3 Tarım Sektörü ,5 1,9 (*) İşlem tarihindeki kur itibariyle Milyon ABD Doları (*) Yüzde Dağılımı (%) 23

32 2004 yılı Temmuz-Eylül döneminde, dış proje kredi kullanımlarının kreditörlere göre dağılımı incelendiğinde, en büyük kullanımın sırasıyla 381 milyon ABD Doları ile parasal kuruluşlardan, 83 milyon ABD Doları ile uluslararası kuruluşlardan ve 32 milyon ABD Doları ile hükümet kuruluşlarından sağlanan kredilerinden yapıldığı gözlenmektedir (Tablo 16) yılı Ocak-Eylül döneminde ise toplam 1,1 milyar ABD Doları proje finansmanı kullanımının 736 milyon ABD Doları parasal kuruluşlardan, 260 milyon ABD Doları uluslararası kuruluşlardan, 123 milyon ABD Doları hükümet kuruluşlarından ve 3 milyon ABD Doları parasal olmayan kuruluşlardan sağlanan kredilerden yapılmıştır. Aynı dönemde en büyük kullanım sırasıyla yaklaşık yüzde 66 ile parasal kuruluşlardan, yüzde 23 ile uluslararası kuruluşlardan, yüzde 11 ile hükümet kuruluşlarından alınan kredilerden yapılmıştır (Tablo 16). Tablo 16: Dış Proje Kredi Kullanımlarının Kreditörlere Göre Dağılımı Temmuz- Ocak- Temmuz- Eylül Eylül Eylül Ocak- Eylül Toplam ,0 100,0 Hükümet Kuruluşları ,5 10,9 Parasal Kuruluşlar ,7 65,6 Parasal Olmayan Kuruluşlar ,3 Uluslararası Kuruluşlar ,8 23,2 (*) İşlem tarihindeki kur itibariyle Milyon ABD Doları (*) Yüzde Dağılımı (%) 24

33 Diğer Kamu Sektörünün Dış Proje Kredi Kullanımları 2004 yılı Temmuz-Eylül döneminde, konsolide bütçe dışı diğer kamu sektörlerinde toplam 194 milyon ABD Doları dış proje kredi kullanımı yapılmıştır. Aynı dönemde dış proje kredi kullanımlarının, yüzde 73 ü Kalkınma ve Yatırım Bankaları na, yüzde 26 sı finansal olmayan KİT'lere ve yüzde 1 i ise yerel yönetimlere aittir yılı Ocak-Eylül döneminde ise toplam 638 milyon ABD Doları proje kredisini, 284 milyon ABD Doları ile finansal olmayan KİT'ler, 268 milyon ABD Doları ile Kalkınma ve Yatırım Bankaları, 84 milyon ABD Doları ile yerel yönetimler ve 2 milyon ABD Doları ile bütçe dışı fonlar kullanmıştır. Milyon ABD Doları (*) Yüzde Dağılımı (%) Temmuz- Ocak- Temmuz- Eylül Eylül Eylül Ocak- Eylül Toplam ,0 100,0 Bütçe Dışı Fonlar ,3 Finansal Olmayan KİT'ler ,2 44,6 Kalkınma ve Yatırım Bankaları ,6 42,0 Yerel Yönetimler ,2 13,2 (*) İşlem tarihleri itibariyle oluşan kur esas alınmıştır. 25