TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI EFT-EMKT SİSTEMİ ELEKTRONİK FON VE MENKUL KIYMET TRANSFER VE MUTABAKAT SİSTEMİ

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI EFT-EMKT SİSTEMİ ELEKTRONİK FON VE MENKUL KIYMET TRANSFER VE MUTABAKAT SİSTEMİ HAZİRAN 2006

2 Yayına hazırlayan: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Bilişim Teknolojileri Genel Müdürlüğü Ödeme Sistemleri Müdürlüğü ANKARA ISBN: Baskı Mart Baskı Haziran 2006 Baskı: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü, ANKARA

3 İÇERİK GENEL BİLGİLER...1 TARİHÇE...1 TCMB NİN ÖDEME SİSTEMLERİNE İLİŞKİN HEDEF VE POLİTİKALARI...2 TCMB NİN EFT-EMKT SİSTEMİNDEKİ SORUMLULUKLARI...2 TBB NİN EFT-EMKT SİSTEMİNDEKİ ROLÜ...2 KATILIM KOŞULLARI...3 TEMEL YAPI...3 ÇALIŞMA GÜN VE SAATLERİ...5 EFT-EMKT MERKEZİNCE KATILIMCILARA VERİLEN HİZMETLER...6 EFT SİSTEMİ...7 MUTABAKAT ÖZELLİKLERİ...8 OPERASYONEL ÖZELLİKLER...9 İŞLEMLER DİĞER SİSTEMLERLE İLİŞKİSİ İŞLETİM BİLGİLERİ DİĞER ÜLKE ÖDEME SİSTEMLERİNDEN ÖRNEKLER ÖDEME SİSTEMLERİ ÖDEME SİSTEMLERİNİN KAPSAMI VE ÖNEMİ ÖDEME SİSTEMLERİNDE MERKEZ BANKALARININ ROLÜ ÖDEME SİSTEMİ TÜRLERİ ÖDEME SİSTEMLERİNDE RİSKLER SİSTEM ÇAPINDA ÖNEM TAŞIYAN ÖDEME SİSTEMLERİNDE TEMEL İLKELER.. 18 EMKT SİSTEMİ ÖZELLİKLER İŞLEMLER DİĞER SİSTEMLERLE İLİŞKİSİ İŞLETİM BİLGİLERİ DİĞER ÜLKE MENKUL KIYMET SİSTEMLERİNDEN ÖRNEKLER EKLER GÜNLÜK İŞAKIŞI ÜCRETLENDİRME KATILIMCILARA YÖNELİK BELGE VE TOPLANTILAR SÖZLÜKÇE İLGİLİ YAYINLAR iii

4 Kısaltmalar AMB BIS BKM BTOM DİBS EFT EMKT EFT-EMKT ÖKT RTGS TARGET TBB TCMB TICNET Avrupa Merkez Bankası Uluslararası Mutabakatlar Bankası Bankalararası Kart Merkezi Bankalararası Takas Odaları Merkezi Devlet İç Borçlanma Senedi Elektronik Fon Transfer (Sistemi) Elektronik Menkul Kıymet Transfer ve Mutabakat (Sistemi) EFT ve EMKT Sistemlerinin birleşimi Ödeme Karşılığı Teslimat (Delivery vs. Payment, DVP) Gerçek zamanlı bire bir mutabakat (Real-Time Gross Settlement) AB üyesi ülkelerin RTGS sistemlerini birleştiren ödeme sistemi Türkiye Bankalar Birliği Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası EFT-EMKT Sisteminin özel iletişim ağı iv

5 GENEL BİLGİLER Elektronik Fon Transfer (EFT) Sistemi Türk Lirası ödeme işlemlerinin, Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) Sistemi ise menkul kıymet aktarımlarının bankalar arasında elektronik ortamda, gerçek zamanlı olarak yapılmasını ve gerçek zamanlı mutabakatını sağlayan sistemlerdir. Birbirleriyle tümleşik olarak çalıştıklarından genellikle tek sistem olarak EFT-EMKT Sistemi olarak adlandırılırlar. TCMB A BANKASI EFT. EMKT B BANKASI EFT - EMKT MERKEZİ TARİHÇE Bankacılık sektörü ve bilişim teknolojisindeki gelişmeler, bankalararası işlem hacim ve tutarının önemli ölçüde artması, elektronik bankacılık hizmetlerinin yaygınlaşması ülke çapında elektronik bankacılık altyapısının kurulmasını ve bankalararası elektronik fon transferi sistemini gündeme getirmiştir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), bu tür sistemlerin ülke ekonomileri üzerindeki olumlu etkilerini de göz önüne alarak bir ödeme sistemi kurmayı bankacılık sektörü için gerekli görmüş; Ekim 1989 da başlattığı çalışma sonucunda EFT Sistemini Nisan 1992 de işletime açmıştır. İşletim sırasında ortaya çıkan yeni gereksinimler ve katılımcılardan gelen istekler değerlendirilerek hazırlanan ikinci kuşak EFT Sistemi 24 Nisan 2000 tarihinde devreye alınmıştır. EMKT Sisteminin ön çalışmalarına ise EFT Sisteminin kuruluşundan sonra başlanmış ve sistem 30 Ekim 2000 tarihinde işletime alınmıştır. EFT SİSTEM İ İşletim e Açılış: 1 Nisan Kuşak: 24 Nisan 2000 EMKT SİSTEMİ İşletim e Açılış: 30 Ekim

6 EFT - EMKT SİSTEMİ TCMB NİN ÖDEME SİSTEMLERİNDEKİ HEDEF VE POLİTİKALARI TCMB nin ödeme sistemleri ile ilgili hedef ve politikaları tarih, 4651 sayılı kanun ile değişik 1211 sayılı TCMB Kanunu madde 4-I-f ile uyumlu olarak şu şekilde belirlenmiştir: Kurulmuş ve kurulacak olan ödeme sistemlerinin güvenli, kesintisiz, etkin işleyişini sağlayacak ve sistemlerin içerebilecekleri riskleri azaltacak düzenlemeleri yapmak, Ödemelerde kullanılacak yöntem ve araçları belirlemek, Finansal ve parasal istikrarın sağlanması için, para politikalarının etkin bir şekilde yürütülmesi amacıyla ödeme sistemlerinde günün koşullarına göre gerekli düzenlemeleri yapmak, Kamunun ödeme ve menkul kıymet transfer sistemlerine güvenini sağlamak, Ödeme sistemlerinden kaynaklanabilecek sistem çapında riski önlemek amacıyla sistemlerin Sistemsel Önem Taşıyan Ödeme Sistemlerinde Temel İlkeler e uygunluğunu sürekli olarak izlemek, Sistemlerin etkinliğini ve güvenliğini etkileyebilecek gelişmeleri takip etmek, Finansal sistemin gözetiminden sorumlu kurumlar ve işbirliğini sağlamak sistem katılımcıları ile TCMB NİN SİSTEMDEKİ SORUMLULUKLARI EFT-EMKT Sisteminin sahibi olan TCMB aynı zamanda sistemin işletimini de yapmaktadır. Sistemin işletim sorumluluğu Muhasebe Genel Müdürlüğü Elektronik Ödemeler Müdürlüğünde, teknik sorumluluğu ise Bilişim Teknolojileri Genel Müdürlüğü Ödeme Sistemleri Müdürlüğündedir. EFT-EMKT Sisteminin işletiminden sorumlu olmasının yanı sıra, TCMB katılımcılara teknik destek ve yardım masası desteği sağlama, sistemin hukuksal ve işlevsel yapısını oluşturma, sistemi denetleme, katılımcıların gereksinimlerini ve sistemin gelişme ihtiyacını araştırma, bankacılık sektöründe beliren yeni eğilimleri ve gereksinimleri değerlendirme sorumluluklarını da üstlenmiştir. Bu sorumluluklar çerçevesinde, TCMB ortaya çıkabilecek her türlü hukuksal veya işlevsel riski önleyecek ve sistemin güvenilirliğini arttıracak önlemleri alır. TÜRKİYE BANKALAR BİRLİĞİ NİN SİSTEMDEKİ ROLÜ Katılımcıların EFT-EMKT Sistemine bağlanmada kullandıkları aktarıcı bilgisayar donanım ve yazılımı ile iletişim sisteminin yatırımı ve giderleri Türkiye Bankalar Birliği'nin (TBB) koordinasyonu ile katılımcılar tarafından karşılanmaktadır. TBB bünyesinde EFT-EMKT Sistemi ile ilgili çalışmalara bankaların da etkin katılımını sağlamak üzere bir çalışma grubu kurulmuştur. Bu çalışma grubu biri idari ve operasyonel, diğeri teknik olan iki komite ile TBB nin koordinasyonunda çalışmalarını yürütmektedir. Komiteler, operasyonel ve teknik konularda değerlendirme yapmak, olası sorunların çözümü için öneri hazırlamak amacıyla çalışmaktadır. 2

7 EFT - EMKT SİSTEMİ EFT-EMKT SİSTEMİNE KATILIM KOŞULLARI Bankacılık Kanunu uyarınca Türkiye de faaliyette bulunan bankalar başvurularının TCMB tarafından onaylanması koşulu ile EFT-EMKT Sisteminde katılımcı olabilir. Katılımcıların TCMB nezdinde hesap bulundurması gereklidir. E FTF T-E M K T S iste m in e K atılım K oşu lları Başvurusu TCM B tarafından onaylanan bankalar katılabilir. A dayın M erkez Bankasında hesabı olm alıdır. Sistem lerde çalışm ak için gerekli özel ekipm an sağlanm alıdır. - Tavsiye edilen donanım ve işletim sistem i - Ö zel yazılım paketi - G erekli iletişim aygıtları. - Kiralık hat ve çevirm eli (dial-up) hat TCM B tarafından verilen eğitim lere katılım sağlanm alıdır. TCM B tarafından yapılan testlerde başarılı olunm alıdır. EFT-EMKT SİSTEMİ TEMEL YAPISI EFT-EMKT Sistemi EFT-EMKT Merkez sistemi, özel iletişim ağı ve katılımcı sistemlerinden oluşur. EFT-EMKT Merkezindeki üç bileşenden EFT Merkezi fonların, EMKT Merkezi ise menkul kıymetlerin aktarım ve mutabakatını gerçekleştirir. Katılımcılardan gelen mesajları türlerine göre EFT veya EMKT Merkezine yönlendirmekle görevli olan YÖNLENDİRİCİ bileşeni diğer iki bileşene doğrudan bağlıdır. Katılımcılar EFT-EMKT Merkezine Aktarıcı Bilgisayar adı verilen sistemler aracılığıyla özel iletişim ağı (TICNET) üzerinden bağlanırlar. Katılımcılar EFT ve EMKT Merkezlerine ortak bir arayüz ile erişir. Sistemde ayrıca, merkez sistemiyle aynı yapı ve işlevsellikte bir Yedek Merkez mevcuttur. E F T - E M K T S i s t e m i M i m a r i s i B A N K A B A N K A B A N K A T I C N E T T C M B E F T - E M K T M E R K E Z İ YÖNLENDİRİCİ Y E D E K M E R K E Z YÖNLENDİRİCİ E F T E M K T E F T E M K T 3

8 EFT - EMKT SİSTEMİ EFT-EMKT MERKEZİ EFT MERKEZİ Katılımcıların fon aktarımlarının ve mutabakatlarının yapılmasını, hesaplarının işlenmesini ve çeşitli raporların alınmasını sağlar. EMKT MERKEZİ Katılımcıların menkul kıymet aktarım ve mutabakatlarının yapılmasını, depo kayıtlarının işlenmesini ve çeşitli raporların alınmasını sağlar. YÖNLENDİRİCİ Katılımcılardan gelen mesajları türlerine göre EFT veya EMKT bileşenine ileten sistemdir. ÖZEL İLETİŞİM AĞI (TICNET) Katılımcıların sistemleri ile merkez sistemler arasındaki iletişim özel iletişim ağı (TICNET) üzerinden sağlanır. İletişim ağı aktarıcı bilgisayarların iletişim hattına bağlandıkları modemden başlayıp, merkez sistemin girişinde son bulur. Ankara ve İstanbul'da iletişim ağına giriş için özel sistemler bulunmaktadır. Katılımcılar bu sistemler aracılığıyla EFT-EMKT merkez sistemine ulaşırlar. TICNET kapsamında katılımcılar iletişim sistemlerine kiralık iletişim hatları ile bağlanırlar. Ankara ile İstanbul arasındaki iletişim yüksek hızlı özel kiralık hatlar ile sağlanmaktadır. AKTARICI BİLGİSAYAR EFT-EMKT SİSTEMİNDE KATILIMCI SİSTEMLERİ Bir katılımcının, EFT-EMKT Sisteminde mesaj alışverişi yapabilmesi için, üzerinde gerekli yazılım bulunan ve belirlenmiş donanım kümesi içinden seçilen uygun aktarıcı bilgisayarı edinmiş olması gerekir. Aktarıcı bilgisayar üzerindeki yazılımlar TCMB nin sorumluluğundadır. Yazılımlar üzerindeki her türlü değişiklik TCMB tarafından yapılır. Katılımcı, aktarıcı bilgisayarı ile herhangi bir katılımcıya göndermek istediği mesajı hazırlar, alıcıya iletilmek üzere mesajı merkeze gönderir, kendisine gönderilen mesajları alır, gün içinde ve günsonunda anlık sorgulama yapar, raporlar alır, gönderdiği ve aldığı mesajları arşivler. Katılımcı yerel aktarıcı bilgisayar terminallerini kullanabileceği gibi aktarıcı bilgisayara uzaktan bağlı terminallerini de kullanabilir. KATILIMCI ANABİLGİSAYARI Anabilgisayarı olan katılımcı, isterse EFT-EMKT Sistemine has standart bir protokol aracılığı ile aktarıcı bilgisayarını anabilgisayarına bağlayabilir. Böylece aktarıcı bilgisayarın yanı sıra anabilgisayardan da yukarıda sözü edilen mesaj gönderme, mesaj alma, sorgulama işlemleri yapılabilir. YEDEK MERKEZ EFT-EMKT Sisteminin kesintisiz hizmet vermesini sağlamak üzere yedekli bir yapı kurulmuştur. Ana merkezden uzak bir yerde kurulan Yedek Merkez gerektiğinde işlevi devralacak şekilde hazır tutulmaktadır. EFT-EMKT sisteminde gerçekleşen tüm işlemlerin bir kopyası Yedek Merkezdeki sistemde saklanır. 4

9 EFT - EMKT SİSTEMİ ÇALIŞMA GÜN VE SAATLERİ EFT-EMKT Sistemi, resmi tatil günleri dışında hafta içi her gün çalışır. Sistem pazartesi günü ve resmi tatilleri izleyen günlerde saat de açılır. Her işgününde katılımcıların en geç saat da sisteme bağlanmaları gerekir. Sistemin kapanış saati tam işgünlerinde 17.30, yarım işgünlerinde olmakla birlikte, bu saat iş yoğunluğu ve olağanüstü durumlar göz önüne alınarak TCMB tarafından değiştirilebilir. Katılımcılar tarafında her işgünü sonunda günsonu işlemleri yapılır. Merkezdeki günsonu işlemleri süresince sistem mesaj alışverişine kapatılır. Hesap uygunluğu çalışmaları tamamlandıktan sonra sistem ertesi işgününün tarihi ile mesaj alışverişine açılır. Cuma günü ve ardılı tatil olan günlerde günsonu işlemleri yapıldıktan sonra gelecek işgünü saat e kadar sistem mesaj alışverişine kapalı tutulur. Sistemin EMKT bileşeni EFT bileşeninden önce kapanır. EMKT bileşeni kapandıktan sonra depo hesap devirlerine ilişkin herhangi bir işlem yapılamaz. Sistemin aşamalı günsonu yapma olanağı bulunmakta olup, çeşitli işlemler işgünü boyunca farklı saatlerde sonlandırılabilir. Aşamalı günsonuna ilişkin düzenlemeler TCMB tarafından yapılarak katılımcılara duyurulur. Çalışma Saatleri 08.00, Pazartesi Günbaşı İşlemleri (Hafta içi ~ 21.00) Sistemin açılış işlemleri yapılır , Pazartesi Mesaj Gönderim Başlangıcı (Hafta içi ~ 21.30) Katılımcılar ödeme, menkul kıymet ve bilgi mesajlarını gönderir Günsonu Duyurusu Merkezden, kapanışa beş dakika kaldığı duyurulur Günsonu İşlemleri Mesaj alışı durdurulur. Sistem tarafından oluşturulan mutabakat bilgileri ve raporları katılımcılara ve TCMB ye gönderilir. 5

10 EFT - EMKT SİSTEMİ KATILIMCILARA VERİLEN HİZMETLER TCMB, sistemin sorunsuz işletimini sağlamanın yanı sıra aşağıda sıralanan hizmetleri katılımcılara sunmaktadır: Katılımcıların EFT-EMKT Sistemiyle ilgili her tür sorunları için TCMB bünyesinde bir Yardım Masası bulunmaktadır. Buradan gerektiğinde katılımcının izni ile sistemine erişerek sorun çözümleme ve giderme çalışması yapılmaktadır. Yeni katılımcılara sisteme bağlantıları, uygun donanım seçimi ve operasyonel düzenlemeler konusunda danışmanlık yapılmaktadır. Katılımcı elemanlarına sistemin tüm fonksiyonlarının kullanımına yönelik eğitimler verilmektedir. Merkezde bulunan test sistemi ile katılımcı aktarıcı bilgisayarı arasında bağlantı kurularak katılımcı elemanları ve sistemleri için gerçek EFT-EMKT Sistemine tümüyle benzer bir test ortamı sağlanmaktadır. Katılımcılar ve ilgili şirketler arasında teknik servislerin koordinasyonu sağlanmaktadır. Aktarıcı bilgisayarların işletim sistemi ve uygulama yazılımı paketi için koruyucu bakım hizmeti verilmektedir. Sistemin işleyişi hakkında aylık istatistiksel raporlar hazırlanmaktadır. İşletim istatistikleri, kullanıcı toplantıları ve teknik toplantılara ilişkin bilgiler internet ortamında özel bir sayfa ile katılımcıların erişimine sunulmaktadır. Anabilgisayar ile aktarıcı bilgisayar bağlantısını gerçekleştirmek isteyen katılımcılara bağlantı konusunda destek verilmektedir. 6

11 ELEKTRONİK FON TRANSFER SİSTEMİ EFT Sistemi katılımcılarının Türk Lirası ödemelerini elektronik ortamda, kaydi ve gerçek zamanlı olarak yapmasını sağlar ve bu işlemlere ilişkin gerekli belge ve raporları üretir. Sistem kısa sürede bankacılık sistemimizin güvenini kazanmış ve tüm bankalararası yüksek tutarlı ödemelerde ve piyasa işlemlerinde kullanılır duruma gelmiştir. EFT Sistemi müşteri bankacılığı alanında da kısa zamanda yaygınlaşmıştır. Artık, müşteriler, bankalarının sunmakta olduğu elektronik bankacılık servislerini kullanarak, internet üzerinden başka bankalara anında ve düşük maliyetle fon transferi yapabilir hale gelmişlerdir. Finans sisteminin gelişen piyasa koşullarında ortaya çıkan yeni ihtiyaçları ile uluslararası ödeme sistemleri literatüründeki standartlar izlenerek EFT Sisteminde gerekli düzenlemeler yapılmaktadır. Ayrıca gelişen teknolojik koşullar, ödeme sistemleri konusunda dünya genelindeki gelişmeler ve bankacılık sisteminin ihtiyaçları doğrultusunda gerekli kısa ve uzun vadeli yenileme çalışmaları düzenli olarak yürütülmektedir. E F T S is t e m in d e Ö d e m e A k ış ı T C M B A B A N K A S I B B A N K A S I A B A N K A S I B B A N K A S I - + E F T M E R K E Z İ 7

12 EFT SİSTEMİ EFT SİSTEMİNİN MUTABAKAT ÖZELLİKLERİ GERÇEK ZAMANLI BİRE BİR MUTABAKAT Sisteme gelen mesajlar tek tek ve anında işlenir. Mesaj işlendiğinde gönderenin hesabı uygunsa borçlandırılır, alıcının hesabı alacaklandırılır. Gönderenin hesabı yeterli değilse mesaj kuyruklanır. Hesaplar günlendiğinde fon karşı tarafın hesabında kullanıma hazır durumdadır. ALACAKLANDIRMA Sistem bir alacaklandırma sistemi olduğundan bir katılımcı diğer bir katılımcının hesabını ancak alacaklandırabilir. Öte yandan, TCMB olağanüstü durumlarda gerektiğinde doğrudan borçlandırma yapabilir. M u tabak at Ö zellikleri Gerçek zam anlı bire bir (brüt) m utabakat yapılır. M esajlar [Gönderen EFT M erkezi Alan] akışıyla gönderilir. M utabakatı yapılan işlem kesindir ve iptal edilem ez. Alacaklandırm a ilkesiyle çalışır. Ö dem e tutarında sınırlam a yoktur. TCM B deki hesaplar kullanılır. KESİN VE İPTAL EDİLEMEZ İŞLEM Bir katılımcının gönderdiği ödeme mesajı EFT Merkezine ulaştığında işleme alınır ve gönderen ile alıcının hesap bakiyeleri güncellenir. Sistemde mutabakatı yapılmış mesajı iptal etmek mümkün değildir. Herhangi bir şekilde ortaya çıkan operasyonel hata durumunda tarafların karşılıklı görüşmeleri gerekir. V TİPİ ÖDEME SİSTEMİ Tüm ödeme ayrıntıları merkez bankasına geldiği ve ödeme tutarı merkez bankasında mutabakat yapıldıktan sonra alıcıya gönderildiği için EFT Sistemi ödeme sistemleri literatürüne göre V tipi bir sistemdir. SINIRSIZ TUTAR Sisteme gönderilecek ödeme mesajlarının tutarı için herhangi bir alt yada üst sınır tanımlanmamıştır. TCMB DE ÖZEL EFT HESAPLARI EFT Sisteminde katılımcıların TCMB deki hesaplarından ayrı EFT mutabakat hesapları bulunmaktadır. Katılımcılar gün başında ve gerektiğinde EFT hesabına TCMB nezdindeki mevduat hesaplarından fon aktarımı yaparlar. Gün sonunda EFT hesabındaki değerler TCMB Ankara Şubesi nezdindeki mevduat hesaplarına aktarılır. Katılımcının TCMB deki mevduat hesaplarından EFT hesabına aktarımlar için herhangi bir kısıtlama yoktur. TCMB ve EFT Hesaplarının İlişkisi Bankaların iki ayrı hesabı vardır: TCMB hesabı ve EFT mutabakat hesabı TCMB TCMB HESAPLARI Günbaşında para aktarılır Güniçinde gerektikçe çevrimiçi aktarımlar yapılır Günsonunda bakiye devredilir EFT EFT HESAPLARI 8

13 EFT SİSTEMİ EFT SİSTEMİNİN OPERASYONEL ÖZELLİKLERİ MESAJ KUYRUKLAMA Katılımcı, hesabında yeterli fon bulunmasa bile ödeme mesajını Sisteme gönderebilir. Mesaj EFT Merkezinde katılımcının hesabında yeterli fon oluşuncaya kadar bekletilir ve yeterli fon biriktiğinde otomatik olarak karşı tarafa gönderilir. Kuyruklanan mesajların ödenmesinde katılımcının mesajlara verdiği öncelik değeri ve geliş sırası dikkate alınır. Merkezde Kuyruklama Katılımcının fonu yeterli değilse ödeme kuyruğa konur. Kuyruk merkezdedir. Fon yeterli olduğunda ödeme mutabakatı otomatik olarak yapılır. Kuyruktaki ödemelerin öncelikleri değiştirilebilir. Kuyrukta bekleyen ödeme iptal edilebilir. Çeşitli fon ayrım yöntemleri kullanılır. Katılımcılar arası kilitlenme otomatik olarak saptanır. Gerektiğinde kilitlenme çözüm algoritmaları çalışır. GÜNİÇİ LİMİT Bankacılık sisteminin gün içinde ortaya çıkan acil fon gereksiniminin karşılanabilmesi amacıyla TCMB tarafından katılımcıya belirli teminat ve komisyon karşılığında likidite sağlanmaktadır. KİLİTLENME ÇÖZÜMÜ Katılımcıların karşılıklı olarak gönderdikleri ve kuyruklarında bekleyen mesajların kilitlenme yaratıp yaratmadığı otomatik olarak saptanır ve öncelik ve giriş sırası dikkate alınarak kilitlenme çözülür. Kilitlenme Çözümü Kuralları Ödemelerin katılımcı tarafından verilmiş öncelikleri dikkate alınır. Aynı öncelikli ödemelerde geliş sırası izlenir. AŞAMALI GÜNSONU Günsonunda mesaj akışını düzenlemek amacıyla mesajların sistemden geçişinin aşamalı olarak durdurulması mümkündür. Katılımcı tarafından yapılan fon ayrımlarına uyulur. 9

14 EFT SİSTEMİ TOPLU GÖNDERİM KOLAYLIĞI EFT Sisteminde, düşük tutarlı mesajları aktarıcı bilgisayar ile merkez arasında belli kıstaslara göre gruplayarak toplu olarak gönderme özelliği bulunmaktadır. Bir mesajın toplu mesaja katılıp katılamayacağına ilişkin kıstaslar mesajın türü, tutarı ve önceliği; toplu mesajın gönderim zamanına ilişkin kıstaslar ise hazırlanan toplu mesajın bekleme süresi, toplanan mesaj sayısı ve toplanan mesajların toplam tutarıdır. Bu kıstasların değerleri TCMB tarafından belirlenir. Ö d e m e l e r Ö d e m e l e r Toplu Gönderim Gönderen Bankanın Aktarıcı Bilgisayarı Ödem eler belirlenm iş kıstaslara göre kuyrukta gruplanır Toplu gelen ödem eler aktarıcı bilgisayarda tekil ödem elere dönüşür. Alan Bankanın Aktarıcı Bilgisayarı TOPLU ÖDEME TOPLU ÖDEME EFT Sistem i Hesap bakiyeleri kontrol edilerek m utabakat yapılır DÜZELTICI DOĞRUDAN BORÇLANDIRMA TCMB tarafından gerekli görülen durumlarda bir katılımcının EFT bileşenindeki hesabını borçlandırmak, diğer bir katılımcının hesabını alacaklandırmak üzere, TCMB tarafından katılımcı hesapları arasında fon aktarımı yapılabilir. ONAYLI DOĞRUDAN BORÇLANDIRMA Onaylı Doğrudan Borçlandırm a Alacaklı katılımcı haber nitelikli mesajla b orçluyu uyarır. Borçlu katılımcı gelen mesaja karşılık uygun görürse ödeme m esajı gönderir. Bir katılımcı diğer bir katılımcının hesabını borçlandırmak üzere alıcının onayını da gerektiren bir işlem dizisi başlatabilir. FON YÖNETİMİ KOLAYLIĞI Katılımcı hesabı üzerinde yüksek öncelikli mesajlar ve özel ödemeler için fon ayırabilir. Bu ayrımlara ilişkin sorgulamalar veya değişiklikler yapabilir. Fon Yönetim i Katılımcı EFT Sistemindeki hesabından çeşitli fon ayırım ları yapabilir. genel fon ayrım ı, yüksek öncelikli ödemeler için ayırım ödemeye özel fon ayırımı Güniçinde bu fon ayrımlarını sorgulayabilir, değiştirebilir, iptal edebilir. 10

15 EFT SİSTEMİ EFT SİSTEMİ İŞLEMLERİ Sistemde yapılan işlemler, mesajı gönderen ve alan katılımcının EFT mutabakat hesabını etkilemesine göre ödeme işlemleri ve ödeme nitelikli olmayan işlemler olarak ikiye ayrılır: Bu ana gruplar içinde mesajlar ilgili oldukları işlemlere göre de gruplandırılır. MUTABAKAT HESABINA ETKİSİNE GÖRE Ödeme işlemi Katılımcılar arası her türlü fon aktarım işlemi mutabakat hesaplarını etkiler. Fon aktarımları yolu ile karşı katılımcıda bulunan bir hesap numarasına havale yapılabileceği gibi isme havale de yapılabilir. EMKT Sistemi için yapılan ödemeler de bu gruba girer. Ödeme ilişkili bilgi aktarım işlemi Katılımcılar ödemelere ilişkin olarak bilgi gönderimi yapabilir. Ayrıca, bir katılımcı tarafından TCMB onayı ile tüm katılımcılara duyuru yapılabilir. Bu işlemler mutabakat hesaplarını etkilemez. EMKT Sistemi için yapılan çeşitli uyarılar, raporlamalar da bu grup içindedir. İLGİLİ TARAFLARA GÖRE Bankalararası işlemler Bankalararası yüksek tutarlı ödemeler, piyasa işlemleri, menkul kıymet ödemeleri, müşteri ödemeleri ve bu işlemlerin teyitleri için kullanılan bilgi mesajları. TCMB ile ilgili işlemler TCMB ile Açık Piyasa, Döviz Efektif Piyasası ve YTL piyasası işlemlerine ilişkin ödeme ve haber mesajları. Sorgulama ve raporlar Katılımcının EFT Merkezine gönderdiği sorgulamalar ile Merkezin katılımcıya istenen bilgiyi taşıdığı rapor mesajları. Duyurular EFT Merkezinden gönderilen ve sistemin işleyişine ya da mutabakata ilişkin bilgileri içeren mesajlar. 11

16 EFT SİSTEMİ EFT SİSTEMİNİN DİĞER SİSTEMLERLE İLİŞKİSİ ÖDEME TURU SİSTEM MUTABAKAT BORSA Takasbank (net) KREDİ KARTLARI ÇEK DEVLET TAHVİLLERİ HAZİNE BONOLARI YÜKSEK TUTARLI ÖDEME BANKALARARASI MÜŞTERİ ÖDEMESİ BKM (net) BTOM (net) EMKT (gerçek zamanlı bire bir) EFT (Gerçek zamanlı bire bir) EFT (Gerçek zamanlı bire bir) EFT (Gerçek zamanlı bire bir) M E R K E Z B A N K A S I DİĞER TCMB SUBE SISTEMİ (Bire bir) İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) Bankalar ve aracı kurumlar tarafından İMKB de yapılan işlemlerin mutabakatını gerçekleştiren Takasbank EFT Sistemi üyesidir. Takasbank üyeleri arasında gerçekleşen menkul kıymet işlemlerine ilişkin ödemeler Takasbank hesaplarında netleştirilir. Bu netleştirmelerin sonucu hesaplanan bakiyeler bankalar ve Takasbank tarafından EFT Sistemi aracılığıyla yapılır. EFT Sistemi katılımcısı olmayan borsa aracı kurumların ödemeleri de Takasbank aracılığıyla EFT Sistemi üzerinden gerçekleştirilir. EMKT SİSTEMİ Sistemin EFT Sistemi ile doğrudan bağlantısı bulunmaktadır. Bu bağlantı sayesinde iki katılımcı arasında ödeme karşılığı teslimat koşuluyla kıymet aktarımı yapılabilmekte, işleme konu olan kıymetler ile karşılık gelen ödemenin taraflar arasında eş zamanlı aktarımı mümkün olmaktadır. TCMB ŞUBE SİSTEMİ TCMB Şube Sistemi farklı hesap sahipleri arasında ve TCMB şubeleri arasında kredi aktarımlarına olanak sağlar. Bu sistem genellikle EFT Sistemine üye olmayan kuruluşlarca kullanılır. DİĞER ÖDEME SİSTEMLERİ Kredi kart ödemelerinin mutabakatını yapan Bankalararası Kart Merkezi (BKM) sistemi ile çeklere ilişkin günlük birleştirilmiş takas sonuçlarını oluşturan Bankalararası Takas Odaları Merkezi (BTOM) EFT Sistemine bağlı değildir. Ancak günlük BKM ve BTOM verileri kesinleştikten sonra borçlu bankalar tarafından yapılması gereken ödemeler EFT Sistemi aracılığıyla yapabilmektedir. 12

17 EFT SİSTEMİ EFT SİSTEMİ İŞLETİM BİLGİLERİ E F T S İ S T E M İ N D E N G E Ç E N T O P L A M Ö D E M E T U T A R I T r ily o n Y T L 7,8 4 5,6 9 4,6 9 1,9 3 2,7 8 3,3 8 0,8 4 0,4 5 0, , 0 1 0, 0 2 0, 0 4 0, 0 8 0, ( N is a n - A r a lık ) E F T S İ S T E M İ N D E N G E Ç E N T O P L A M M E S A J A D E D İ M i ly o n 7 7,7 5 9,6 4 3,9 3 5,0 2 2,8 2 6,7 0,5 1,6 2,6 4,2 6,6 1 0,2 1 3,1 1 6, ( N is a n - A r a lık ) 13

18 EFT SİSTEMİ EFT-EMKT SİSTEMİ İŞLETİM REKORLARI EFT Sisteminden geçen mesaj ve para hacmi yıllar itibariyle önemli artış göstermektedir. Sistemden geçen işlemlerin parasal tutarı 2005 yılı için toplam 7,84 trilyon YTL olmuştur. Mayıs 2006 sonu itibariyle günlük en yüksek parasal işlem tutarı 22 Şubat 2006 tarihinde 103,37 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir. Sistemde 2005 yılında adet işlem gerçekleşmiştir. Mayıs 2006 sonu itibarı ile günlük en yüksek işlem adedine 17 Nisan 2006 tarihinde işlemle ulaşılmıştır. EFT Sisteminde katılımcı sayısı Mayıs 2006 sonu itibariyle 49'dur. GÜNLÜK İŞLEM TUTAR VE ADETLERİ TUTAR (milyar YTL) * En yüksek günlük tutar Günlük ortalama 61,32 30,90 103,37 70,25 ADET * En yüksek günlük adet 2005 günlük ortalaması * Değerler Mayıs 2006 sonu itibarı iledir. 14

19 DİĞER ÜLKE ÖDEME SİSTEMLERİ BANKALARARASI FON AKTARIM SİSTEMİ ÖRNEKLERİ Ödeme Türü 1 Sahibi/ Yöneticisi 2 (2004 sonu itibariyle) İşleyişi 3 Mutabakat türü 4 Katılım 5 Aynı gün valörlü işlemler için son saat Mutabakat nihailiği Türkiye EFT... YT+P MB GZ RTGS A anında Belçika ELLIPS... YT B+MB GZ RTGS K anında Kanada LVTS... YT Ö GZ N A gün içinde Fransa TBF... YT MB GZ RTGS A anında PNS... YT MB+B/Ö GZ ÇN/RTGS K anında Almanya RTGS plus... YT MB GZ RTGS K anında Italya BI-REL... YT MB GZ RTGS K anında Japonya BOJ-NET... YT MB GZ RTGS K anında Hollanda TOP... YT MB GZ RTGS K anında İsveç K-RIX... YT MB GZ RTGS K anında İsviçre SIC... YT+P MB+B GZ RTGS A anında İngiltere CHAPS Sterling.. YT B+MB GZ RTGS K anında ABD Fedwire... YT MB GZ RTGS A anında Singapur MEPS... YT MB GZ RTGS A anında Hong Kong HKD CHATS... YT+P MB GZ RTGS K anında Kaynak: "Statistics on payment and settlement systems in selected countries, Figures for 2004", BIS, Mart YT: Yüksek tutarlı ödemeler için, P: Perakende (müşteri) ödemeleri için 2 MB: Merkez Bankası, B: Bankalar, Ö: Ödeme Birliği 3 GZ: Gerçek zamanlı aktarım 4 RTGS, Gerçek zamanlı bire bir mutabakat, ÇN: Çift taraflı netleştirme, N: Çok taraflı netleştirme 5 K: Kısıtlı katılım, A: Açık katılım 15

20 ÖDEME SİSTEMLERİ ÖDEME SİSTEMLERİNİN KAPSAMI VE ÖNEMİ Ödeme sistemleri, ekonomik birimler arasında mal ve hizmetlerin değişimini kolaylaştıran araçları, kurumsal ve örgütsel çatıyı, işletim süreçlerini ve haberleşme ağını kapsamaktadır. Ödeme sistemlerinin önemi, özellikle mali sektörde üstlendikleri rollerden kaynaklanmaktadır. Mali sistem içinde finansal risklere, güvenilirliğe ve hızlılığa yönelik reformlar sonrasında ödeme sistemlerinde de büyük değişimler görülmüş; bu ise para otoritelerini para politikasına yönelik karar verme süreçlerinde güçlü ve etkin ödeme sistemlerine sahip olma ve ödeme sistemi bağlantılı gelişebilecek mali sistem çapında risklerden kaçınılmasına katkıda bulunacak yönde çalışmalara yöneltmiştir. Teknolojik gelişmelere paralel olarak bankacılıkta ortaya çıkan gelişmeler, özellikle ödeme sistemlerinde önemli değişikliklere neden olmuştur. Bankacılık sektörünün konusunu teşkil eden ve ekonomik hayatın içinde giderek büyük hacimlere ulaşan para, işlevini yeni bir şekle dönüştürerek elektronik ortamda kaydi para aktarımı olarak sürdürmeye başlamıştır. Büyüyen mali sektörde artan rekabet, işlem hacmine paralel olarak daha çok personele gereksinim duyulması, maliyetlerin sürekli yükselmesi, bilgi ve belgenin sürekli kullanıma hazır halde tutulması gerekliliği, müşterilere sunulan bankacılık hizmetlerinin etkinliğinin artırılması ve çeşitlendirilmesine yönelik arayışlar, çağın teknolojik olanaklarının bankacılık sektöründe yaygın ve etkin bir şekilde kullanılması gereğini ortaya çıkarmıştır. Ö D EM E SİSTEM LERİN D E AM A Ç LA R Bankalararası fon aktarım larında etkinlik sağlanm ası Ö dem e riskinin en aza indirilm esi Fon yönetim inde kolaylık sağlanm ası Bankacılık sistem ine yeni hizm etler sunm a fırsatı verilm esi Günümüzde, ödeme sistemleri merkez bankacılığının önemli işlevlerinden biri haline gelmiş bulunmakta, ülke finans sisteminin sağlıklı çalışması ve para politikalarının başarı ile uygulanabilmesi sürecinde en önemli unsur olarak ele alınmakta ve küreselleşme sürecinde ödeme sistemlerinin dış bağlantılarının gerçekleştirilmesi ülkenin kalkınması ve yabancı sermayenin ve yatırımcıların cezbedilmesi hedeflerinin vazgeçilmez bir öğesi olarak düşünülmektedir. Merkez bankalarının eşgüdümleyeceği güvenilir ve hızlı işleyen bir ödeme sistemi, riskleri ortadan kaldırabilmenin yanı sıra para politikalarının etkinliğini de artırabilmektedir. Gün içinde kesintisiz olarak yapılacak ödeme gerçekleşmeleri, piyasalarda istenmeyen likidite hareketlerini engellemede rol oynayabilecektir. 16

21 ÖDEME SİSTEMLERİ ÖDEME SİSTEMLERİNDE MERKEZ BANKALARININ ROLÜ Ödeme sistemlerinin kurulması, geliştirilmesi, işletimi ve denetimi süreçlerinde merkez bankalarının doğrudan rol almalarının nedenleri aşağıdaki şekilde açıklanabilir: Para politikalarının başarı ile yürütülmesi için sağlıklı işleyen bir ödeme sistemine gereksinim duyulması, Ülke ekonomisi yönünden yüksek stratejik önem taşıyan bu tür sistemlerde güvenlik ve denetimin sağlanması, Yüksek tutarlı fon ödemeleri ve menkul kıymet işlemlerinin merkez bankalarında tutulan hesaplar üzerinden yapılmakta olması, Denetim yetkisi ve mevzuat belirleyici konumu nedeniyle kredi riskinin ve mali sistem çapında riskin azaltılmasındaki rolü. Merkez bankaları yüksek tutarlı ödemelerin yapıldığı ödeme sistemlerinin genellikle sahibi konumunda olup bu sistemlerde kuralları belirler, proje geliştirir, sistem güvenliğini ve etkinliğini sağlar ve sistemlerin denetimini yaparlar. Merkez bankaları ticari bankaların sahip olduğu diğer ödeme sistemlerinde de kuralları koyma ve denetim yetkisine sahiptirler. Merkez bankalarının kuruluş kanunlarında, ödeme sistemleri ile ilgili görevler bulunmaktadır. Ödeme Sistemi Türleri Ödeme sistemleri mutabakat tekniği yönünden iki bölümde ele alınmaktadır: - Gerçek zamanlı bire bir (brüt) mutabakat (RTGS: Real Time Gross Settlement) ve - Gecikmeli Mutabakat veya Netleştirme (Deferred Settlement / Netting) sistemleri. RTGS Sistemler, genellikle merkez bankalarının sahip olduğu sistemler olup yüksek tutarlı ödemeleri işlerler. Gerçek zamanlı mutabakat tekniği ile çalıştığından bu sistemlerde kredi riski yoktur. Varolan likidite riski de iyi planlanmış kuyruklama düzenekleri ve gün içi kredi temini yoluyla çözülebilmektedir. Öte yandan, netleştirme sistemlerinde gecikmeli mutabakat nedeniyle kredi riski bulunmaktadır. Ödeme Sistemlerinde Riskler Ödeme sistemlerinde riskler büyük önem taşır. Bu riskler yasal, işlevsel ve mali riskler ile güvenlik riskleri olarak sayılabilir. Ayrıca, bu risklerden herhangi biri, mali sisteme olan etkisi açısından sistem çapında risk olarak görülebilir. Ekonomik birimlerden mali sistem çapında olan veya olmayan tüm riskleri anlamaları ve yönetmeleri beklenmektedir. Özellikle, bir veya daha fazla ekonomik birimden kaynaklanan ve ekonomideki tüm ödeme gerçekleşmelerini tehdit edecek boyuttaki bütün riskler, ödemelerin güvenilir merkezi bir sistem kanalıyla gerçekleştirilmesi gereğini ve merkez bankalarının bu konudaki müdahalelerini zorunlu kılmaktadır. 17