AKDENİZ BAHÇELERİ ve GÜNÜMÜZ PEYZAJ TASARIM ÇALIŞMALARINA YANSIMALARI

Transkript

1 AKDENİZ BAHÇELERİ ve GÜNÜMÜZ PEYZAJ TASARIM ÇALIŞMALARINA YANSIMALARI Oğuzhan ÖZÇATALBAŞ*, Dr. Reyhan ERDOĞAN** *Peyzaj Mimarlığı Yüksek Lisans Öğrencisi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, IV. Blok Kampüs 07070, Konyaaltı Antalya, Tel: , Faks: , E-posta: **Öğretim Üyesi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, IV. Blok, Kampüs, 07070, Konyaaltı Antalya, Tel: , Faks: , E- posta: ÖZET Akdeniz Havzası coğrafi, topoğrafik ve iklimsel özellikleri yanında tarihsel, kültürel zenginlikleriyle bütünlük ve farklılık gösteren dünyadaki önemli bölgelerdendir. Bu bileşenler, bu bölgeyi diğer bölgelerden ayıran tanımlı bir kimliğin oluşumu için zemin hazırlamıştır. Bu da belirgin bir Akdeniz kültürünün bu havza içerisinde yer alan farklı medeniyetlerde gözlemlenmesine olanak tanımaktadır. Geniş bir coğrafyayı kapsaması nedeniyle bu bölgedeki medeniyetler; insan kaynakları, kültürel, geleneksel değerler ve inançlar bakımından oldukça farklı özelliklere sahiptir. Bu fiziksel çevre toplumsal değerlerle buluştuğunda, Akdeniz coğrafyasında bazen birbirine zıt, bazense yakın yaşam biçimlerinin ve fiziksel yapıların oluşmasına yol açmıştır. Bu yapı içinde özellikle Akdeniz iklim kuşağındaki toplumların yaşam alanlarının önemli bir parçası olarak dış mekan kullanımları, son derece önemlidir. Bu koşullar bir bakıma Akdeniz bahçesi anlayışının temel niteliklerinin belirginleşmesine ortam hazırlamıştır. İşte bu çalışmada belirtilen koşulları ortaya koyan Akdeniz Bahçesi ele alınmıştır. Bu kapsamda bugünkü özgün Akdeniz bahçe anlayışının oluşmasında geçmişteki medeniyetlerin olası etkileri, tarihsel açıdan ele alınarak tartışılmış ve elde edilen sonuçlar ışığında bugünün koşullarında, Antalya kenti özelinde örnek bir Akdeniz Bahçesi tasarımı yapılmıştır. Yapılan bu tasarım çerçevesinde tasarımcılara yön gösterecek, ilham verecek ve Akdeniz bahçe stilinin ana bileşenlerini sergileyen bir model ortaya konulmaya çalışılmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Akdeniz, Akdeniz Kültürü, Akdeniz Bahçesi, Akdeniz Uygarlıkları, Bahçe Kültürü, Peyzaj Tasarımı Mediterranean Basin is one of the important regions in the world by the aspects of the geography, topography and climate that are caused to born a unique cultural and historical identity. These indicators are very important by the view of that they are very 834

2 common in different civilizations and many of them have same Mediterranean identity in different cultural customs. In this cultural structure, outdoor facilities are significance settlements in daily life and these settlements have different uses that one of the important components is garden which we call in this study Mediterranean Garden. In this scope, we try to determine important historical and cultural ingredients of the historical civilizations that are effective on these Mediterranean culture and we try to design a Mediterranean residential garden to figure out main garden style components. In this study, it is tried to put a model that exhibited main components of the Mediterranean garden style which can be inspirited to designers. KEY WORDS: Mediterranean, Mediterranean Culture, Mediterranean Gardens, Mediterranean Civilizations, Garden Culture, Landscape Design 1. GİRİŞ Akdeniz Bölgesi; tarihsel, coğrafi, topografik ve iklimsel bakımdan ortak karakteristiklerin yarattığı özgün bir kimliği barındırmaktadır. Buna karşın geniş bir coğrafyayı kapsamasından dolayı bu bölgedeki medeniyetler; insan kaynakları, kültürel, geleneksel değerler ve inançlar bakımından oldukça farklı niteliklere sahiptir. Bu fiziksel çevre, toplumsal değerlerle buluştuğunda, Akdeniz coğrafyasında bazen birbirine zıt, bazense yakın yaşam biçimlerinin ve fiziksel yapıların oluşmasına yol açmıştır. Benzerliklerin kaynağında bu bölgedeki medeniyetlerin birbiriyle olan sıkı ilişkileri yatmaktadır. Geçmişten bu yana su kıyılarının yerleşim alanı olarak tercih edilmesi ve dış dünyaya denizler üzerinden daha kolay ulaşılabilmesi, Akdeniz Havzasını dünya tarihinde önemli bir merkez haline getirmiş, bölge uygarlığın doğuşuna ve gelişmesine tanıklık etmiştir (Özgür, 2011). Bu bakımdan Akdeniz bölgesi dünyanın diğer bölgelerine nazaran çok katmanlı bir yapıya sahip olması bakımından zengin bir kültürel alt yapıya sahiptir. Braudel (2007) yukarıdaki yapıyı destekleyecek şekilde, Akdeniz i sayısız peyzajlardan, birbirini izleyen birçok denizden ve birbiri üzerine yığılmış birçok uygarlıktan oluşan bir coğrafya olarak tanımlamaktadır. Buna ek olarak yazar, Akdeniz i içinde barındırdığı zıt öğelere rağmen, her şeyin birbiri ile kaynaştığı özgün bir bütün olarak tarif etmiş ve dünyanın en önemli fiziksel coğrafyası olarak değerlendirmiştir (Braudel 2007). Bu bakımdan Akdeniz coğrafyası ve bu coğrafyanın bir ürünü olan Akdeniz kültürü birçok incelemeye konu olmaktadır. Birçok araştırmacı, kendi bakış açılarından Akdeniz i ve doğurduğu uygarlığı tahlil ve teşhis etmiştir. Ancak bu kadar araştırmaya rağmen Akdeniz bir bütün olarak araştırmacılar için cazibesinden hiçbir şey yitirmemiştir. Akdeniz Havzasında ortaya çıkan bu sosyal ve kültürel ortam mevcut yaşam alanlarını, fiziksel çevreyi, doğanın kullanımını, doğadan yararlanma biçimlerini etkilemiş ve ortak bazı karakteristiklerin bu coğrafyada bulunan farklı toplumlar tarafından benzer şekillerde ortaya konmasına yol açmıştır. Buna göre bu çalışma, Akdeniz Havzasında bulunan kültürlerin ya da toplumların yaşantılarını devam ettirdikleri en önemli fiziksel mekân olan konut (iç mekan) ve onun bir bölümü ya da tamamını çevreleyen bahçeleri, bir başka ifade ile Akdeniz Bahçelerini kapsamaktadır. 835

3 Bahçeler yaşam alanının devamı olarak kabul edilen dış mekânlardır. Brookes (2012) a göre bahçeler dışarıda bir oda olarak nitelendirilmektedir. Bu yönüyle bir yaşam alanı olarak bahçe, evin bir uzantısı olarak kabul edilmektedir. Bu bakımdan, mekân tasarımda, iç ve dış mekânın bütünlüğü bulunmaktadır. Aslında bahçenin evin herhangi bir odasından farkı yoktur. Bunun yanında bahçe canlı varlıklarında yaşama alanıdır. Bitkiler, kuşlar, böcekler ve benzeri canlı varlıkların, insanlarla beraber yaşadıkları, ortak bir mekanı paylaştıkları tanımlı bir mekândır. Bu bakımdan nasıl evin tüm odalarının tasarımı; kullanıcının beğeni ve tercihleri doğrultusunda şekilleniyorsa, açık mekân tanımlaması içerisinde yaşam alanının üzeri açık odası olan bahçede buna paralel biçimde şekillenmektedir. Bu bakımdan havzanın farklı bölgelerinde bulunan insanların benzer nitelik göstermesi gibi, yine bölgenin farklı alanlardaki bahçe düzenlemeleri benzerlikler gösterebilmektedir. Yine Brookes (2012) özellikle Akdeniz ve tropik iklim kuşağında dışarıda hoş bir oda (bahçe) yaratmanın, kuzey ülkelerine göre daha kolay olduğunun altını çizmiş, ancak bunun ötesinde uygun iklim koşullarından yararlanmak için bahçeye olan gereksinimin bu bölgelerde daha da önem taşıdığını belirtmiştir. Buna paralel şekilde Akdeniz insanını da, benzer şekilde kuzey bölgelerindeki insanlara göre daha serbest ve dış mekânda huzur bulan bir yapıya sahip olduğunu söylemek mümkündür. Akdeniz insanı günün önemli bir kısmını dış mekânlarda geçirmektedir. Bu bakımdan Akdeniz bölgesinin bahçeleri herhangi bir kuzey ülkesi bahçesine göre daha zengin, daha renkli ve daha canlıdır. Bu kapsamda bu çalışma, geçmişten bugüne kadar Akdeniz Bölgesine özgü bahçe anlayışının temel unsurlarını belirgin özellikleriyle ortaya koymayı amaçlamaktadır. 2. MATERYAL ve METOT Çalışmanın temel materyalini büyük ölçüde Özçatalbaş(2013) tarafından yapılan Akdeniz Bahçeleri başlıklı lisans bitirme tezinden elde edilen veriler oluşturmaktadır. Bu kapsamda Akdeniz Bahçeleri ile ilgili doğrudan veya dolaylı olarak yapılmış literatür dikkate alınarak, üzerinde ruderal bitkilerin bulunduğu 2000m 2 lik bir alanda Akdeniz Bahçesi tasarımına da yer verilmiştir. Seçilen alanın çevresinde konutlar, konut bahçeleri ve yollar bulunmakta olup, bu alanda örnek Akdeniz Bahçesi stilinde konut bahçesi tasarımı yapılmıştır. Akdeniz konut bahçesi bu yönüyle çalışmanın orijinal olma niteliğini tamamlamaktadır. Çalışmada yöntem olarak şu sıra takip edilmiştir: Öncelikle Akdeniz bahçesinin temel özellikleri elde edilmiş, genel karakteri tespit edilmiş, bahçeyi temsil eden modeller oluşturulmuş ve bu doğrultuda son olarak boş bir yapı parselinde Akdeniz Bahçesinin temel özelliklerini taşıyan konut bahçesi projesi tasarlanmıştır. 3.BULGULAR 3.1. AKDENİZ BAHÇESİ ANLAYIŞI VE ÖZELLİKLERİ 836

4 Akdeniz, dünya haritasına bakıldığında yerkürenin ortasında bulunan ve coğrafi keşiflerden önceki süreçte insanların ilk uygarlıklarını kurdukları Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarını birbirine bağlayan dünyanın en büyük iç denizine verilen addır. Akdeniz havzası günümüzde, çevresinde ve içerisinde toplam 23 ülkeyi barındırmaktadır. Kuzeyinde Avrupa, güneyinde Afrika, doğusunda Asya yer alır. Çanakkale Boğazı ile Marmara Denizi ne buradan İstanbul Boğazı ile Karadeniz'e, Cebelitarık Boğazı ile Atlas Okyanusu na, Süveyş Kanalı ile Kızıldeniz'e, dolayısıyla Hint Okyanusuna bağlanır. Yüzölçümü km 2 dir. Batıdan doğuya uzunluğu 3755 km, kuzeyden güneye genişliği 741 kilometredir. Düzgün bir derinliğe sahip olup, ortalama derinliği 1400 metredir. En derin yeri Mora Yarımadasının Matapan Burnu civarındaki bölgedir ve derinliği 4400 metredir. En dar yeri Sicilya ile Tunus arasındadır (Anonim, 2012a). Akdeniz kültürü, Akdeniz Havzasının coğrafi, topografik ve iklimsel özellikleri yanında tarihsel, kültürel zenginlikleriyle etkileşim halinde ortaya çıkmış bir değeri ifade etmektedir. Öyle ki bu havza farklı medeniyetlerle beslenerek Akdeniz kültürünün oluşmasına derinlik kazandırmıştır ve bunun sonucu olarak özellikle Akdeniz iklim kuşağı toplumlarının dış mekan kullanım alanının önemli bir parçası olan Akdeniz bahçesi anlayışının gelişmesine ve ortaya çıkmasına yol açmıştır. Şekil 1. Akdeniz Havzası (Anonim, 2013b) 837

5 Çizelge 1. Akdeniz Bahçe Kültürünü Oluşturan Medeniyetler ve onların bahçe özellikleri (Gültekin, 1998, Artan, 1993, Chenchine, 1946) Medeniyetler Bahçe Özellikleri Su Kullanımı Yapılar Bitkiler Mısır Formal ve simetrik dikdörtgen, L ve T şeklinde havuzlar Heykeller, küçük duvarlar ve sütunlar Antik Yunan - - Devasa heykeller ve saksıda bitki yetiştirme Roma İmparatorluğu İspanya İslam Bahçe Sanatı Rönesans Bahçeleri Barok Bahçeleri Evler, atrium olarak adlandırılan bir iç avluya sahip, bitkiler atriumda saksı ve yüksek yastıklardadır. Topiari yaygındır. İslam Cennet Bahçesi fikri ile Roma Atrium anlayışının birleşimi eksensel bir düzenleme Formal bir düzen içerisinde, birden fazla eksen ile kesin simetri bulunmaktadır. Topiari var. Bahçe ışınsal bir aksa ve simetriye bağlı geometrik şekillerden oluşur. Parter sanatı uygulanmıştır. Geometrik kanal, dikdörtgen havuz veya yuvarlak göletler Su kanalları, yansıma havuzları, kaskatlı, fıskiyeli havuzlar serinlik ve ses etkisi yaratmaktadır. Fıskiyeli, hareketli havuzlar, süslü ve gösterişli çeşmelerden özelleşmiş olan Grottolar, su kanalları kullanılmıştır. Moad adı verilen geniş ve derin su hendekleri, mermer havuzlar bazen durgun, bazen fıskiye ve kaskatlı havuzlar kullanılmıştır. Hayvan ve bitki figürlerinde insan boyutunda heykeller ve saksılar Hayvan figürlerinde heykeller, yüksek duvarlar, kemerli geçişler, baklava ve petek desenli duvar ve cepheler Yüksek duvarlar, ahşap veya taştan pergola, oturma birimleri, taş masalar, heykeller, teras köşelerinde süslü korkuluklar vardır. Heykeller ve anfi tiyatro bulunmaktadır. Washingtonia sp., Acacia sp., Ficus carica, Rosa sp., Myrtus sp., Jasminum sp., Lilium sp., Thymus sp., Nymphaea sp. Cyperus sp. Quercus sp., Platanus sp., Populus nigra, Olea europea, Laurus nobilis, Myrtus sp., Ficus carica, Vioala sp., Hyacinthus sp., Rosa sp., Narcissus sp., Cyclamen sp., Acanthus sp. Nerium oleander, Rosmarinus sp., Buxus sp., Taxus sp., Citrus sp., Prunus sp., Amygdalus sp., Punica granatum, Phoenix dactylifera, Olea europea, Ficus carica ve Vitis sp., Platanus sp., İris sp., Rosa sp. ve sarılıcı türler Rosa sp., Citrus sp., Cupressus sp., Laurus nobilis, Buxus sp., Myrtus sp., Punica sp., Phoenix sp., Olea europea Wisteria sinensis, Lonicera caprifolium, Buxus sp., Rosmarinus sp. Citrus sp., Jasminum sp., Syringa sp., Rhododendron sp. ve uygun palmiye türleri Buxus sp. ve Taxus sp., Carpinus sp., Orangerie uygulaması görülmektedir. 838

6 Osmanlı İmparatorluğu Seyirlik ve fayda amaçlı, doğal görünüşlü Köşeli bir havuz ya da çeşme, şadırvan Sarmaşıklı çardaklar, sed ve merdivenler, ağzından su çıkan aslan heykelleri, yüksek duvarlar bulunmaktadır. Platanus orientalis, Farxinus excelsior, Tilia sp.,, Ulmus sp., Celtis sp., Quercus sp., Laurus sp., Pyrus sp., Cercis siliquastrum, Dianthus sp. Ranunculus sp., Peonia sp., Jasminum sp., Hyacinthus sp., Narcissus sp. Lilium sp., Akdeniz havzasında yaşayan toplulukların yaşam alanları, içinde bulundukları coğrafya ve iklimin etkisiyle şekillenmiş ve önemli bir bahçe kültürünün ortaya çıkmasına yol açmıştır. Günümüzde Rönesans, Barok veya Rokoko isimleriyle özelleşmiş olan bahçe stilleri Akdeniz coğrafyasının bir ürünü olarak şekillenmiştir. Bu stiller bölgenin özelliklerinden aldıkları öğelerin damıtılmasıyla genel Akdeniz stilinden ayrımlanmış ve kendi özelleşmiş biçimlerini oluşturmuşlardır. Tüm bu stillerin dışında da bölgenin karakteristik bitki örtüsünün ve engebeli topografyasının tanımladığı özgün bir üst bahçe kültürünün varlığı da havzanın farklı bölgelerinde benzer şekilde uygulanmakta ve gözlemlenmektedir. Akdeniz coğrafyasında yaşamış medeniyetlerin temel özellikleri değerlendirildiğinde, genel olarak hepsinde iklimin etkisinin çerçevesinde bahçe ortamında açık, yarı açık ve kapalı mekânlar oluşturdukları gözlemlenmiştir. Bahçede kullanılan öğeler geometrik formlardadır ve yerleşim planında formal tasarımlar göze çarpmaktadır. Farklı coğrafyalara ait birçok bahçede aksiyel tasarımın gereksindirdiği simetrik bir düzen göze çarpmaktadır. Su kullanımı yine aynı şekilde geometrik havuzlar şeklinde bazen durgun, bazen de fıskiyelerle ve çeşmelerle birlikte hareketli olarak kullanılmıştır. Bahçelerde genel itibarı ile oturma mekanlarının üzerleri bitki sardırılmış pergolalar ile kapatılmış ve bu sayede oturma mekanlarında iklimsel konfor sağlanmıştır. Akdeniz coğrafyasındaki engebeli topografya; bahçe düzenlemelerinde sıklıkla teras kullanımını zorunlu kılmış ve bu durum tasarıma özgünlük katan sıklıkla rastlanılan bir olgu olmuştur. Yine hemen hemen bütün medeniyetler plastik obje olarak heykelleri farklı amaçlarla bahçelerinde kullanmışlardır. Sert yüzeylerde kullanılan malzemeler arasında mermer, çakıl, dere taşları, beton ve kırma taşlar göze çarpmaktadır. Bitki kullanımında ise genel anlamda Akdeniz iklimi doğal bitki örtüsüne ait bitkiler kullanılırken bu türlerden bazıları medeniyetlerin kimlikleri ile özdeşleşmiştir. Ancak coğrafi keşiflerle uzak doğudan getirilen egzotik bitkilerin kullanımı da Rönesans sonrasındaki dönemde söz konusudur. Dolayısıyla farklı toplumlarda farklı şekillerde biçimlenen bu mekânlar, Akdeniz iklim kuşağının zengin florası ve tarihsel mimarı yapılarıyla buluşarak özgün Akdeniz bahçelerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır Akdeniz Bahçe Stili ve Karakteristik Özellikleri Akdeniz bahçelerinin oluşumuna zemin hazırlayan en büyük etmenlerden biri olan uygun iklim koşulları, insanlar, yılın büyük bölümünü evin bir uzantısı olan bahçelerde geçirebilmelerine olanak sağlamaktadır. Buna bağlı olarak bahçede geçirilen zamanın artmasıyla birlikte, dış mekanda kapalı, yarı-açık ve açık gibi çeşitli oturma mekanları ihtiyacı doğmaktadır. Bu ihtiyaca Akdeniz bahçelerinin olmazsa olmazları arasında yer alan pergola ve teraslarla cevap verilmiş ve bunların yanında taşınabilir malzemelerden oluşan taş, ahşap ve mermer oturma birimleri de kullanılmıştır. 839

7 Kışları ılıman geçen bu coğrafyada yazların bir kısmı da kavurucu sıcaklarla geçmektedir. Akdenizliler veya zamanında bu bahçeleri oluşturan ve tasarlayan bahçıvanlar, bahçe mimarları ve günümüz peyzaj mimarları bu durumun üstesinden bahçe de farklı şekillerde su kullanımlarının konumlandırılmasıyla ortamı serinletmeyi amaçlamışlardır. Suyun kullanış şekilleri genelde bahçenin mevcut olarak sahip olduğu formal düzen içerisinde geometrik şekillerde havuzların kullanımıyla olmuştur. Bu havuzlar kimi dönemlerde durgun şekilde ayna etkisiyle kimi zamanda fıskiyelerle ve çeşmelerle hareketlendirilerek kullanılmıştır. Suyun serinliğinin bahçenin her yanında hissedilmesi amacıyla zaman zaman bahçede kanallar şeklinde kullanılmıştır. Latymer (2001) aynı şekilde suyun kullanımının bahçe içersinde serinletici bir etkisinin olması nedeniyle sıkça kullanıldığını belirtmiştir. Aynı zamanda suyun durgun şeklinin sadece ayna amaçlı değil nilüfer havuzu veya çeşitli diğer bitkilerin kullanımıyla doğal bir gölet şeklinde kullanıldığını da ifade etmiştir. Sert yüzey ve döşemelerde kullanılan malzemeler, bahçenin kimliğini vurgulayan bir diğer etmendir. Latymer (2001) bu kapsamda Akdeniz bahçelerinde sıklıkla gri renkli bir malzeme olan betonun sıkça farklı şekilde kullanıldığını belirtmiştir. Beton bazen düz bir şekilde bazen plaklar halinde bazen de üzerine işlenen çakıl veya dere taşlarıyla kullanılmış ve hatta bu şekildeki kullanımlarda döşeme desenlerinde çeşitli form ve motifler oluşturulmuştur. Özellikle bahçelerde bulunan sert zeminlerde bu tür motif uygulamaları görülmektedir. Tuğla granit gibi malzemelerin yanında sıkça kayraktaşı gibi doğal malzemeler hem döşemelerde hem de merdivenlerde sıkça kullanılmıştır. Yine hem Akdeniz bahçelerinin geçmişine bakıldığında avlularda mermerden yapılmış sütunlar, heykeller ve süs havuzları da görülebilmektedir. Akdeniz bahçesinin kimliğini belirleyen en önemli unsurlardan biri de kullanılan bitki türleridir. Dışarıda bir oda olarak tanımlanan bu mekanın sınırları ve hacmi kullanılan bitki materyali ile belirlenmiştir. Eski zamanlarda bahçeler sıklıkla mahremiyet ve özellikle güvenlik sebebi ile yüksek duvarlar ile çevrelenmiştir. Ancak günümüzde bu anlayış kendini daha küçük duvarlara ve sınır bölgelerde çit oluşturmaya yönelik bitki türlerinin kullanımına bırakarak; bahçenin bahçe dışı ile ilişkisi kesilmezken, bahçe sınırları tanımlanmıştır. Bitki, Akdeniz bahçelerinde farklı şekillerde kullanılmıştır. Kimi zaman yoğun, kimi zaman da seyrek olarak farklı varyasyonlar halinde bitki kullanımları göze çarpmaktadır. Örneğin Eski Yunan bahçelerinde bitkiler avluda kil saksılar içinde ve kaplarda kullanılmıştır. Özellikle bu saksı bitkilendirmeleri, Akdeniz bahçelerinde sonradan sıkça konut girişleri, teraslar, avlular, pencere önleri gibi yerlerde uygulanarak renkli bahçeler ve mekanlar elde edilmiştir. Saksılar sadece mevsimlik türler için kullanılmamış, zeytin ve portakal gibi özel Akdeniz bitkilerinde de kullanılmıştır. Akdeniz bahçelerindeki karşılaştığımız farklı bir diğer estetik ve işlevsel bitki kullanımı ise sarılıcıların uygulanma yöntemleridir. Bu tür bitkilerin kimisi doğrudan Akdeniz ile özdeşleşmiş ve sıkça duvarlarda, sütunlarda, pergola ve çardaklarda kullanılmıştır, öyle ki geçmiş Akdeniz medeniyetlerinden Mısır gibi bazıları sadece asma bitkisinin bir iskelete sardırılmasıyla Asma pergolaları yapılmıştır. Yine bitki kullanımında ki en önemli unsurlardan birisi doğal türlerin kullanılmasıdır. Çünkü Akdeniz ikliminin özellikleri diğer iklim kuşaklarından belirgin farklılıklar gösterdiğinden diğer iklim kuşaklarında yetişen bitkiler adaptasyon sorunu yaşayıp kaybedilebilmektedir. Dolayısıyla uzun ömürlü ve sürdürülebilir bir bahçe 840

8 için estetik ve fonksiyonel ilkeler doğrultusunda doğal bitkilerin seçilip uygulanmasına dikkat edilmelidir (Cox, 2005, Gildemeister 2002,2006) Akdeniz Bahçesinde Kullanılan Materyaller Akdeniz bahçe stilinde yerel malzeme kullanımı öne çıkmaktadır. Ancak bunun yanında tarihsel olarak Akdeniz in özgün ve yoğun bir ticaret ağını oluşturması nedeniyle büyük bütçeli ve anıtsal nitelikteki mekânların tasarımlarında Mısır ve diğer kuzey Afrika bölgelerinde çıkartılan taşların kullanıldığı da gözlemlenmektedir. Havzada öne çıkan en önemli malzeme mermerdir. Özellikle sütun ve mozaik işlemelerinde mermerin yoğun bir biçimde kullanıldığı söylenebilir. Bunun yanında özellikle Antalya bölgesinde bulunan Pamfilya ve Likya bölgesi kentlerinde bölgenin doğal malzemesi olan travertenin özgün kullanımları da bazı bölgelerde göze çarpmaktadır Akdeniz Bahçesinde Kullanılan Bitki Türleri Altan (2005), Akdeniz bölgesini batıda İspanya ve Fas tan başlayıp, doğuda Lübanan a kadar uzanan tüm kıyı kesimleri olarak tanımlamıştır. Bu geniş coğrafyada doğal olarak yetişen bitki türleri aşağıda verilmiştir (Altan, 2005, Yılmaz, 1996, Latymer, 2001, Bell, 2005,). Ağaç Türleri: Abies pinsapo, Acacia dealbata hybritleri, Ailanthus altissima, Albizzia jülibrissin, Araucaria heterophylla, Arbutus andrachne, Arbutus unedo, Brachychiton acerifolius, Callistemon viminalis, Catalpa Bignonioides, Cedrus libani, Celtis australis, Ceratonia siliqua, Cercis siliquastrum, Citrus aurantiifolia, Citrus aurantium, Citrus limon, Citrus reticulata, Citrus chinensis, Cupressus macrocarpa, Cupressus sempervinens, Eleagnus angustifolia, Eriobotrya japonica, Eryhtrina crista-galli, Eucalyptus camadulensis, Eucalyptus ficifolia, Ficus carica, Ficus elastica, Ficus retusa nitida, Fraxinus uhdei, Ginkgo biloba, Gleditsia triacanthos, Jacaranda mimosifolia, Juniperus sp., Lagestroemia indica, Laurus nobilis, Magnolia grandiflora, Melia azerdarach, Metrosideros excelsus, Musa ornata, Olea europea, Persea americana, Pinus canariensis, Pinus halepensis, Pinus pinea, Pinus brutia, Platanus x acerifolium, Platanus orientalis, Populus alba, Parkinsonia aculeata, Paulownia tomentosa, Prunus cerasifera, Prunus dulcis, Punica granatum, Thuja orientalis, Quercus ilex, Salix babylonica, Schinus molle, Sophora japonica, Tamarix tetrenda, Ulmus parvifolia Palmiye Türleri: Beaucanea recurvata, Chamaerops humulis, Chrysalidocarpus lutescens, Cordyline australis, Cycas revoluta, Phoenix dactylifera, Phonix theophrasti, Syagrus romanzoffiana, Trachycarpus fortunei, Washingtonia filifera, Washingtonia robusta, Yucca aloifolia, Yucca elephantipes, Yucca flamentosa Çalılar: Abelia x grandiflora, Acca sellowiana, Aloysia triphyla, Atriplex canescens, Bamboo sp., Berberis thunbergii, Berberis julianae, Buddleia davidii, Buxus microphylla japonica, Buxus sempervinens, Caesalpinia gilliesii, Callistemon citrinus, Camellia sasanqua, Carpenteria californica, Cassia alata, Cestrum nocturnum, Coronilla glauca, Cotinus coggygria, Cotoneaster franchetti, Cotoneaster horizontalis, Daphne odora, Datura suaveolens, Achium fastuosum, Eleagnus x ebbingei, Euonymus japonica, Fatsia japonica, Fremontodendron californicum, Hibiscus rosa- chinensis, Hibiscus syriacus, Jasminum 841

9 humile, Juniperus horizontalis, Lantana camara, Ligustrum japonicum, Lippia citriodora, Mahonia aquifolium, Myrtus comminis, Nandina domestica, Nerium oleander, Photinia serrulata, Pistacia lentiscus, Pistacia terebinthus, Pittosporum tenuifolium, Pittosporum tobira, Plumpago capensis, Pyrancantha coccinea, Rosa sp., Rosmarinus officinalis, Russelia equisetiformis, Strelitzia regina, Strelitzia nicolai, Syringa vulgaris, Syringa laciniata, Quercus coccifera, Vibirnum tinus Sarılıcı Türler: Actinidia deliciosa, Asparagus aethiopicus, Asparagus setaceus, Bignonia violacea, Bougainvillea glabra, Bougainvillea spectabilis, Campsis radicans, Clematis armandii, Clematis montana, Distictis buccinatoria, Ficus pumila, Hedera canariensis, Hedera colchica, Hedera helix, Jasminum azoricum, Jasminum fruticans, Jasminum mesnyi, Jasminum officinale, Jasminum polyanthum, Mandevilla splendens, Monstera deliciosa, Passiflora manicata, Podranea ricasolina, Polygonum aubertii, Rosa banksiae, Rosa wichuraiana, Solanum jasminoides, Tecomaria capensis, Thunbergia grandiflora, Trachelospermum jasminoides, Vitis vinifera, Wisteria sinensis Mevsimlik Çiçekler (Çok yıllıklar): Ajuga reptans, Arctotheca calendula, Arundo donax, Aspidistra elatior, Asplenium bulbiferum, Aster amellus, Begonia semperflorens, Bergenia crassiflora, Campanula portenschlagiana, Ceranthus ruber, Cerastium tomentosum, Chrysanthemum frutescens, Leusanthemum vulgare, Cortaderia selloana, Dianthus barbatus, Dianthus caryophyllus, Dianthus chinensis, Dianthus deltoides, Euphorbia pulcherrima, Euryops pectinatus, Gazania rigens, Lavadula dentata, Leonotis leonurus, Limonium perezii, Liriope muscari, Osteospermum fruticosum, Pelargonium sp., Phormium tenax, Polygonum capitatum, Thymus vulgaris, Vinca major, Vioala odorata Mevsimlik Çiçekler (Tek yıllıklar): Ageratum hostanianum, Anthirrnum majus, Calendula officinalis, Cattharanthus roseus, Celosia cristata, Eschscholzia californica, Helichrysum bracteatum, Impatiens walleriana, Lathyrus odoratus, Lobularia maritima, Petunia sp., Phlox drummondii, Salvia splendens, Tagetes erecta, Verbena sp., Vioala tricolor, Zinnia sp. Soğanlı, Yumrulu ve Rizomlu Türler: Agapanthus africanus, Amaryllis belladonna, Anemone coronaria, Cana indica, Clivia miniata, Cyclamen sp., Cymbidium orchids, Dahlia sp., Dietes vegeta, Iris unguicularis, Iris japonica, Iris retuculata, Narcissus sp., Ranunculus asiaticus, Sternbergia lutea, Tulipa sp., Zantedeschia aethiopica, Zephyranthes grandiflora Kaktüs ve Sukkulent Türler: Aeonium canariense, Agave americana, Aloe arborescans, Aloe vera, Aptenia cordifolia, Carpobrotus edulis, Drasenthemum hispidum, Echinocactus grusonii, Messembryanthemum sp,. Opuntia ficus-indica, Portulaccaria afra. Akdeniz bitkilerinin en önemli özellikleri çok az su ile yaşayabilmeleri ve hatta bazı bitkilerin hiç su istememesidir. Grup bitkilendirmeleri de bitkilerin su ihtiyaçlarını azaltmaktadır. Bitkilerin su ihtiyaçlarına göre gruplandırılması gereksiz su kullanımını önlemektedir (Cox, 2005). 842

10 Akdeniz Bahçesinde Kullanılan Formlar Akdeniz bahçelerinde formal, aksiyel düzene dayanan simetrinin hakim olduğu formlar gözlemlenmektedir. Bu düzen özellikle topografyanın baskın olduğu peyzajlarda daha dramatik etkilerin oluşturulmasına olanak sağlamaktadır. Bunun yanında konutun bahçe ile ilişkisinde ve bahçeden konuta oluşturulan manzaralarda topografyadan faydalanarak daha etkileyici sunumların oluşturulması mümkün görünmektedir. 3.2 AKDENİZ BAHÇESİ TASARIMI Çalışmanın başlangıcından itibaren, Akdeniz bahçesi, dış mekanda üzeri açık bir oda olarak tanımlamış ve çalışma bu kabul üzerinden hareketle yürütülmüştür. Bu kapsamda, inşa edilmesi düşünülen konutun özellikleri de dikkate alınarak, konut ile bahçe arasında güçlü bir bağlantı kurulmuş (konut ve bahçenin bir bütünlük oluşturması ilkesi) ve bahçe, konutun bir uzantısı olarak tasarlanmıştır. Bu yönde konut ile bahçe arasında sözü geçen bağlantıyı kuracak olan iki önemli öğe kurgulanmıştır. Bahsi geçen öğeler; konutun zemin katında bahçeye açılan teras ve birinci katında bulunan kış bahçesidir. Yapı ile bahçe arasındaki bağlantı bu iki öğe ile sağlanmıştır. Kış bahçesinin varlığı, Akdeniz iklim kuşağında yetişebilen bazı tropik bitkilerin kış koşullarından etkilenmeden kullanılmasına olanak verirken, aynı zamanda kış aylarında iklimin etkisinin az hissedildiği kapalı, ancak doğal unsurlar da içeren sakin bir oturma mekanı oluşturulmasına olanak sağlamıştır. Bu kapsamda yapının parsel içinde konumlandırılması, kış bahçesi ve diğer odaların güneşlenmeleri ve manzaraları göz önünde bulundurularak yapılmıştır. Yapılan eskiz çalışmalarında, bahçe ile konut arasındaki temel bağlantı kaynağı olarak tanımlanan kış bahçesi üzerinden çeşitli tasarım varyasyonları kurgulanmıştır (Şekil 2). Tasarım sürecinde geliştirilen bu varyasyonlar temelde daha önce araştırmalar sonucunda elde edilen Akdeniz bahçesi özelliklerini karakterize etmektedir. Proje formal bir düzen içerisinde tasarlanmıştır. Bu düzen içerisinde bahçede, pergola, teraslar, su (çeşmeler, kanallar ve havuzlar şeklinde) yapısal kullanımların yanı sıra, bitki parterleri, hobi bahçeleri ve açık yeşil alanlar gibi yeşile dayalı elemanlar temel alınarak çeşitli varyasyonlar ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır (Şekil 2; Özçatalbaş, 2013). 1. Geniş ve dar parterlerin bir 2. Dar parterlerin iki temel aks üzerinde 3. Dar parterlerin tek temel aks 4. Pergola etrafında şekillenen tek temel 843

11 arada kullanımı kurgulanmasına dayalı formal düzenleme üzerinde kurgulanmasına dayalı formal düzenleme aksa dayalı formal düzenleme 5. Su öğesi bahçe merkezinde ve geri planda kalmış pergolalı plan düzeni 6. Yapı ile bütünleşik pergola sistemi ile bahçeye seyir terasının eklendiği plan düzeni 7. Pergola öncelikli plan düzeni 8. Pergola ile desteklenmiş su yapısı öncelikli plan düzeni Şekil 2. Çeşitli tasarım yaklaşımları Temel bazı özellikler doğrultusunda çizilen varyasyonlar arasından seçilen tasarım üzerinde daha detaylı çalışmalar yürüterek bir Akdeniz bahçesi tasarımı yapılmıştır (Şekil 3). Konutun konumlandırılmasında bahçeyi kullanım şekli, güneşlenme, rüzgar ve manzara noktaları öncelikle dikkate alınmıştır. Tasarımda konut ile bahçe arasındaki bağlantı zemin katta bahçeye açılan teras ve birinci katta bulunan kış bahçesi ile sağlanmıştır. Zemin kattan bahçeye açılan terasta akşam yemekleri veya pasif rekreasyonel faaliyetler yapılabilirken özellikle kış bahçesinin konumu ve yönü tasarımı birinci dereceden etkilemiştir. Kış bahçesinden bahçeye doğru açılan bir kapı ile birlikte alt ve üst kullanımlı olan pergolanın üstünde yürüyerek öncelikle bahçeyi hakim bir noktadan izlerken, hemen batı yönünde bulunan Beydağları manzarasını da izleme olanağı oluşmaktadır. Pergolanın üst bölümü açık olup saksı bitkilendirmesiyle kış bahçesinin devamı izlenimi vermektedir. Pergolanın üst bölümünden alt bölümüne iniş, çift taraflı beyaz mermer merdivenlerle sağlanmaktadır. Pergolanın alt katının merkezinde küçük bir süs havuzu bulunmaktadır. Bu süs havuzu aynı şekilde pergolanın üst katının zemininde bırakılan küçük bir pencere sayesinde hem su sesi duyulabilmekte, hem de görülebilmektedir. Pergoladan çıkıldığında ana aksın doğrultusunda ahşap terası olan yüzme havuzu bulunmaktadır. Ahşap terasın çevresinde bahçede dolaşan su kanallarından bir kısmının bağlandığı su toplama havuzu görülür. Bahçedeki su kanallarının hepsi daha sonradan konutun önünde bulunan büyük su toplama havuzunda biriktirilmektedir. Bu hareketli döngüde su kaynağı bahçenin çeşitli yerlerinde bulunan çeşmelerle sağlanmaktadır. Yer döşemesi olarak su kanallarının çevresinde traverten, diğer yerlerde ise gevşek bir yüzey oluşturan karıştırılmış kum çakıldır. 844

12 Pergola çevresi ve konutun çevresinde mevsimlik bitkilerden parterler oluşturulmuş, diğer alanlar açık yeşil alan olarak bırakılmıştır. Yine bitki seçiminde Akdeniz e özgü bitkiler kullanılmıştır. Eski zamanlar da bahçenin önemli fonksiyonlarından biri olan fayda bahçesi şeklinde kullanılmasından yola çıkılarak bu bahçede de yine meyve ağaçları kullanılmış ancak görsellikte ihmal edilmemiştir.pergolanın zemin katından konuta doğru yürürken sağda ve solda pergolayı taşıyan sütunlar bulunmaktadır. Bu sütunların kimisine sarmaşıklar sardırılarak hareketli ve renkli görünümler elde edilmiştir. Otopark için iki araçlık üstü sarmaşık sardırılabilecek şekilde oluşturulan ahşap konstrüksyona sahip bir çatı elemanı tasarlanmıştır. Bahçe duvarında topiari sanatı kullanılmış ve uygun bitkiler eşliğinde sınırlandırma sağlanmıştır. Şekil 3. Akdeniz bahçesi stilinde tasarlanmış konut bahçesi planı ve görselleri 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Tarihi bahçeler, insanların doğa ile etkileşiminin en yoğun şekilde gözlenebildiği özgün bahçelerdir. Bu bahçeler tarihin bir dönemindeki deneyimi donmuş şekilde günümüze taşıması bakımından önem arz etmektedir. Her ne kadar günümüzde teknoloji gelişse de, günümüz insanı ataları kadar rahat bir şekilde doğa ile etkileşim halinde olamamıştır. Bu 845

13 yüzdendir ki tarihi bahçelerin iyi anlaşılması, tasarımdaki amaçların ve niyetlerin anlaşılması tasarımcıya etkin bir güç sunmaktadır. Buradan yola çıkan tasarımcılar, tarihin verdiği birikim ve deneyimden de faydalanarak modern yaşamın içerisine doğayı daha başarılı bir şekilde sokabilirler. Bunun yanında insanların geçmişe duydukları özlemde bu sayede bir anlamda tatmin edilmiş olur. Modern imkanlar, teknoloji desteği özgün bahçe tasarımlarının oluşmasına yol açar. Bunun yanında tarihi bahçeler doğa ile beraber tasarım yapma geleneğinin bir parçası olduğu için daha doygun ve gizemli bir yapıya sahiptir. Bu bir anlamda günümüzde ihtiyaç duyulan sürdürülebilirlik kavramının da anahtarı sayılabilir. İşte Akdeniz Bahçe stili de bu anlamda, Akdeniz havzası içerisinde bulunan bölgeler için karakterli ve özgün tasarımların kapısını aralayan bir anahtar görevi görmektedir. Gerek bitki türü kullanımlarında görülen zenginlik, gerek havza insanın doğasının yansıdığı bahçe mekânının zenginliği tasarımcılar için bulunmaz bir fırsat niteliğindedir. Akdeniz bahçesi bir temel bahçe anlayışı olarak tarih boyunca birçok farklı bahçe akımına altlık oluşturmuştur. Bundan sonra da oluşturmaya devam edecektir. Bu çalışmada da Akdeniz bahçe düzenleme prensiplerinden yola çıkılarak modern zamanlarda karakterli bir bahçe tasarımı yapmanın yolları aranmış ve Akdeniz iklim kuşağı içerisinde bulunan; Antalya Kenti Konyaaltı bölgesinde bir konut bahçesi projesinde bu stille biçimlenen bir tasarım ortaya konulmuştur. Bu düzlemde farklı tasarımlara olanak sağılacak tasarım tipleri de çıkartılarak değişik tasarım kalıpları tipleştirilmeye çalışılmıştır. Bu bakımdan çalışma Akdeniz bölgesinde konut bahçesi tasarlayacak olan peyzaj tasarımcılarına kaynak oluşturacak niteliktedir. Akdeniz de önemli olan bir konu ise iklimin gereksindirdiği özel bitki örtüsüdür. Bu örtüdeki türler zaman zaman farklı renklerle kendilerini kullanıcılara sunabilmektedir. Bu bakımdan çalışmada çeşitli kaynaklardan derlenmiş Akdeniz bahçesi için uygun bitki türlerinin listesi de verilmiştir. Bu listeler pratik bitkisel tasarımlar için yararlı olabilecektir. 5. KAYNAKLAR Altan, T., Doğal Bitki Örtüsü, ÇÜ. Ziraat Fakültesi Genel Yayın No:235, Adana. Artan, T., 1993, Bahçeler, Dünden Bugüne stanbul Ans. c. I, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfının Ortak Yayını. Anonim, erişim: Anonim 2013a. ( dersler/hozguner/ peyzaj_sanat_tarihi/ pst_1.pdf) Erişim: Bell, S.A., Success with Mediterranean Gardens. GMC publications, London, ISBN , (160)s. Braduel, F., Akdeniz Tarih, Mekan, İnsanlar ve Miras, Metis Yayınları, İstanbul, ISBN-13: ,(281)s. Brookes, J., Küçük Bahçe, Alfa Yayınları, İstanbul. ISBN , (325)s. Cox, F., Designing And Creating A Mediterranean Garden, The Crowood Press, ISBN (240)s 846

14 Gildemeister, H., Mediterranean Gardening, AWaterwise Approach. University of California Press, Berkeley and Los Angeles, California, ISBN (208)s. Gildemeister, H., Gardening the Mediterranean Way, Practical Solutions for Summer-dry Climates, Thames&Hudson, Spain. ISBN (222)s. Gültekin, E., Bahçe ve Peyzaj Sanatı Tarihi, ÇÜ.Ziraat Fakültesi Genel Yayın No: 202. Adana. (160)s. Latymer, H., 2001, The Mediterranean Gardener, Franceo Lincoln Limited, London, ISBN , (160)s. Özçatalbaş, O., Akdeniz Bahçeleri, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Lisans Bitirme Tezi, Antalya (54)s. Özgür, Ş., Akdeniz Kentlerinin Karakteristik Özelliklerinin Peyzaj Mimarlığı Açısından İrdelenmesi: Antalya Örneği, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara (189)s Yılmaz, K.T., Akdeniz Doğal Bitki Örtüsü, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Adana (179)s. 847