YAPTIĞIMIZ İŞİ ANLAMAK: İNSAN HAKLARI EĞİTİMİNDE YENİ MODELLER

Transkript

1 YAPTIĞIMIZ İŞİ ANLAMAK: İNSAN HAKLARI EĞİTİMİNDE YENİ MODELLER Felisa Tibbitts İnsan Hakları Eğitimi Ortaklığı (HREA) - Uluslararası Eğitim Dergisi, İnsan Hakları Eğitimi özel sayısı için hazırlanmıştır (2002) HREA - Hollanda Ofisi PO Box KE Amsterdam The Netherlands tel: fax: info@hrea.nl HREA ABD Ofisi PO Box Cambridge MA USA tel: fax: info@hrea.org Web:

2 Özet: Yazar güncel insan hakları eğitimi uygulamasının anlaşılması için üç model sunmaktadır: Değerler ve Farkındalık Modeli, Hesap Verebilirlik Modeli ve Dönüştürücü Model. Her modelin kendi içinde, insani gelişim ve sosyal değişim çerçevesinde belirli hedef grupları, içerik ve stratejileri bulunmaktadır. Yazar bu modellerin, gelişmekte olan bir eğitim sahası olarak düşünülebilecek bu alanda teori geliştirme ve araştırma yapmaya da yardımcı olabileceğini önermektedir. İnsan hakları eğitiminin kimliği ve katkısı, öğrenme teorisinin uygun biçimde kullanılmasının belgelenmesi, eğiticinin hazırlanması ve program içeriği konusunda standartların belirlenmesi ve hem öğrenen hedeflerine ulaşma (bilgi, değerler ve beceriler) hem de savunuculuk ve sosyal değişime doğrudan katkı sunma konusundaki etkisini inceleyen program değerlendirmeleri yoluyla daha da güçlendirilebilir. İnsan hakları eğiticileri hem Değerler ve Farkındalık, Hesap Verebilirlik ve Dönüştürücü Modellerle ilgili olarak uygulamaları hakkında derinlemesine düşünmeye hem de topluluklarına insan hakları kültürü aşılama olasılığı en yüksek olan programı seçerken stratejik olmaya davet edilmektedir. Yazar hakkında: Felisa Tibbitts İnsan Hakları Eğitimi Ortaklığı'nın (HREA) Eş Kurucusu ve Genel Müdürüdür. HREA: MA USA. (tel) ; (fax) ; ( ) (web) Tibbitts 1991 yılından bu yana çalıştığı Orta ve Doğu Avrupa geçiş dönemi demokrasilerinde, sekiz ülkenin okulları için ulusal insan hakları eğitimi programları geliştirmiştir. Ayrıca bölgede hukuk okullarında, çocuk adaleti ve yolsuzlukla mücadele alanlarında programlar geliştirilmesine katkıda bulunmuştur. Tibbitts konuyla ilgili çok sayıda makale yayınlamış ve BM İnsan Hakları Merkezi, Avrupa Konseyi, Amerika Devletleri Kalkınma Bankası, Ford Vakfı ve Açık Toplum Enstitüsü Ağı'na politika, program tasarımı ve değerlendirme konularında danışmanlık yapmaktadır. Harvard Kennedy Yönetim Okulu'nda (MPP '87) [çev- Kamu Politikaları Yüksek Lisans] ve Harvard Eğitim Fakültesi (M.Ed. '91) [çev- Eğitim yüksek lisansı] eğitim politikaları ve araştırma eğitimi almıştır.

3 YAPTIĞIMIZ İŞİ ANLAMAK: İNSAN HAKLARI EĞİTİMİ İÇİN YENİ MODELLER Felisa Tibbitts, HREA Uluslararası Eğitim Dergisi, İnsan Hakları Eğitimi özel sayısı için hazırlanmıştır (2002) Yeni bir araştırma sahası olarak insan hakları eğitimi Geçtiğimiz 12 yıl içinde insan hakları eğitimi (İHE) terimi eğitim bakanlıklarının, eğitim konusunda çalışan kar amacı gütmeyen kuruluşların, insan hakları örgütlerinin ve öğretmenlerin ve elbette Birleşmiş Milletler gibi hükümetler arası kurumlar ve Avrupa Konseyi, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Amerika Devletleri Örgütü (OAS) ve Güneydoğu Asya Devletleri Birliği (ASEAN) gibi bölgesel kurumların da- terminolojisine yerleşti. demokrasi ve insan hakları terimleri ise hem diplomatik dil hem eğitim hedefleri bakımından ayrılmaz ikili haline geldi. Anlaşılan, insan haklarına ve temel özgürlüklere saygıyı güçlendirmek ve bu saygının tüm toplumlarda gösterilmesini sağlamak fikri basit ve çekici görünüyor. Bildiğimiz gibi, insan hakları eğitimi yalnızca değer verme ve saygı göstermeyle sınırlı değil. Aynı zamanda bu koşulların garanti altına alınmasının savunuculuğunu yapmayı da içeriyor. Her topluluğun insan hakları sorunları vardır ve bu sorunların ulusal düzeyde ele alınması konusunda insan hakları eğitiminin kullanılmasında oldukça farklı yaklaşımlara tanık olabiliriz. Gelişmekte olan ülkelerde insan hakları eğitimi genellikle ekonomik ve toplumsal kalkınmayla ve kadın haklarıyla bağlantılıdır. Eski totaliter veya otoriter rejimler sonrası ülkelerde insan hakları eğitimi genel olarak sivil toplumun ve hukuk düzeninin kurulması için gereken altyapının geliştirilmesi ve bireysel hakların ve azınlık haklarının korunmasıyla ilgilidir. Daha yerleşik demokrasilerde ise insan hakları eğitimi tercihen ulusal güç yapısına bitiştirilmiştir, ama daha spesifik alanlarda - örneğin ceza kanunu reformu, ekonomik haklar ve mülteci meseleleri gibi- reforma yönelik çalışır. İnsan hakları eğitiminin çatışma sonrası toplumlarda da özel bir rol oynadığı anlaşılmaktadır. Bu örnekler topluluk düzeyindeki insan hakları meseleleri ve sorunlarına odaklanmaktadır. Elbette insan hakları öğrenimi ister istemez bireye yoğunlaşır aile ve topluluk üyeleriyle kurulan birebir insan ilişkilerinde insan hakları değerler sisteminin kullanılmasıyla ilgili bilgi, değerler ve becerilere. Bu insani gelişme becerilerinin bazıları kişinin kendi önyargılarının farkına varması, farklılıkları kabul etmesi, başkalarının haklarını savunma sorumluluğunu üstlenmesi ve arabuluculuk ve çatışma çözümü olarak sayılabilir.1 İnsan hakları eğitiminin uygulanmasıyla ilgili bu betimlemeler eğitimin sosyal değişim ve insani gelişimdeki karmaşık rolüyle ilgili yeni sorulara yol açıyor. Benim kanaatime göre insan hakları eğitiminin ve insan hakları düşünüşünün her birimizin ülkesindeki insan hakları kültürüne kalıcı bir katkı sağlaması için, insan hakları eğitiminin uygulamada yer alan belirli modellerini tamamen anlamalı ve bunların sosyal değişim stratejileriyle bağlarını netleştirmeliyiz. Bu makalenin odak meselesi, günümüzde giderek artan insan hakları eğitimi programlarından ve eğitimcilerin ve eğitim veren, malzeme üreten ve programlar tasarlayan insan hakları savunucularının eğitim ve öğretim stratejilerinin sosyal dönüşüme nasıl katkı yapabileceği sorusunu tekrar düşünmelerinin faydalı olabileceği duygusundan kaynaklanmaktadır. İHE neticede toplumlarımızda insan hakları kültürünün oluşturulması için çalışmaktır ve program, kısmen bu 1 Nancy Flowers, Marcia Bernbaum, Kristi Rudelius-Palmer ve Joel Tolman ile, The Human Rights Education Handbook (İnsan Hakları Eğitimi Elkitabı) (Minneapolis: Human Rights Resource Center, University of Minnesota, 2000), s. 39.

4 genel hedefe katkı yapıp yapamayacağına göre değerlendirilmelidir. Bu yazı on yılı aşkın bir süredir geçiş dönemi demokrasilerinde İHE programları tasarlayıp uygulamaktan kaynaklanan kişisel deneyimlerime dayanmaktadır. Bu kısıtlı bir deneyim olmasına rağmen umuyorum ki saha için bazı temel soruların tespiti için yeterlidir. İnsan hakları eğitimi ve savunuculuk Her toplum insan hakları ilkelerini daha iyi içselleştirmek için uğraştığı için insan hakları konusunda eğitim, savunuculuğa yönlendiren eğitim anlamına gelmektedir. Ama bu çok genel bir ifadedir. Sosyal değişime yol açması için İHE'nin bu hedefler için çalışabilecek kişi ve gruplara ulaşması ve onları desteklemek için stratejik olarak tasarlanması gerekir. Örneğin, belirli hedef gruplar için İHE aşağıdaki sosyal değişim alanlarıyla ilişkilidir: (1) Liderliğin teşvik edilmesi ve güçlendirilmesi. Sosyal değişime yol açmak için yalnızca bir vizyonu olan değil ama aynı zamanda siyasi olarak bilinçli, adanmış bir grubun olması gerekir. Bu liderler belirli hedefler geliştirmek ve içinde bulundukları siyasi ortama uygun etkin stratejiler oluşturmak için belli becerilere ihtiyaç duyacaktır. (2) Koalisyon ve ittifak kurma Eğitim bireyleri liderlik sorumluluğuna hazırlamak için bir araç olabilir. Koalisyon ve ittifaklar kurmak, insan hakları aktivistlerinin sosyal değişim hedeflerine ulaşmada birlikte çaba göstermenin ne kadar faydalı olabileceğini anlamalarına yardım eder. (3) Kişisel güçlen(dir)me Kişisel gelişim hedefi ilk olarak iyileşmeyi, sonra topluluğun kalkınmasını ve ardından sosyal dönüşümü amaçlar. İkili ve birbiriyle ilişkili olan kişisel gelişim ve sosyal değişim hedefleri, insan hakları eğitimini diğer geleneksel eğitim programlarıyla karşılaştırıldığında benzersiz kılar.2 Bu kapsamlı sosyal değişim çerçevesi karmaşık olsa da insan hakları eğitimini tanımlayan dil geneldir. Birleşmiş Milletler'in belirlediği tanım şöyle özetlenebilir: insan haklarına ve temel özgürlüklere saygının güçlendirilmesi; insan kişiliğinin ve onur duygusunun tam olarak gelişmesi; tüm milletler ve gruplar arasında... anlayış ve hoşgörünün teşvik edilmesi; ve herkesin özgür bir topluma etkin biçimde katılımının sağlanması.3 Uygulamada İHE programının içeriğinde İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin (İHEB), ilgili temel insan hakları belgelerinin ve izleme ve hesap verebilirlik sistemlerinin asgari düzeyde yer aldığını biliyoruz. Önemli bir nokta da, insan hakları eğitiminin insan hakları hukukuyla ilgili bilginin yaygınlaşmasından çok daha fazlası olmasına rağmen bu aygıtların (ve ilgili koruma mekanizmalarının) her programın temel unsuru olduğudur. Bu mekanizmalara referans yapılmadan veya nasıl kullanıldıklarına dair bilgi verilmeden insan hakları eğitiminin barış eğitimi veya küresel eğitim gibi diğer alanlardan çok da farkı kalmayacaktır. 2 Lyn B. Neylon ve Felisa Tibbitts, Ford Vakfı için hazırlanan ABD'nin İnsan Haklarının Değerlendirilmesi: Nihai Genel Rapor'da yer alan Strategizing for a Human Rights Movement in the U.S. ABD'de Bir İnsan Hakları Hareketi için Strateji Üretmek (New York: 1999). 3 Genel Kurul Kararı A/52/469/Add.1, 20 Ekim 1997.

5 İHE programlaması interaktif (etkileşimli) pedagojik yaklaşımı da kapsamaktadır. İHE dili günlük hayatla ilişkilidir ve katılımcıların bilgilerini olduğu kadar beceri ve tutumlarını geliştirecek metodolojiler kullanır. Katılımcı yaklaşım teşvik edici, insancıl ve nihayetinde pratiktir çünkü bu öğreniş biçimi saf bir ders anlatma (nutuk verme) yaklaşımından çok davranışsal veya tutumsal değişimle ilgilidir. Yeni İHE modelleri. Modeller güncel insan hakları uygulamalarını anlamak için idealize edilmiş çerçevelerdir. Her modelin mantığı, dolaylı olarak belli hedef gruplarla ve sosyal değişim ve insani gelişim stratejisiyle bağlantılıdır. Modeller, soyut doğaları sebebiyle ister istemez detay ve derinlikten yoksundurlar. Örneğin örgün (formal), örgün olmayan (informal) ve yaygın (non-formal) eğitim arasında hiç bir fark yoktur. Bu modellerin sunulma sebebi, sahada karşılaştığımız İHE uygulamaları tarzlarını sınıflamak, iç program mantıklarını incelemek ve sosyal değişimle dış bağlantılarını netleştirmektir. Model 1. Değerler ve Farkındalık Modeli Genel bakış: Felsefi tarihi yaklaşım Resmi eğitim ve kamusal farkındalık kampanyaları Tipik konular: insan hakları belgelerinin içerikleri ve tarihçeleri, uluslararası mahkeme sistemi, küresel insan hakları meseleleri hakkında bilgi Genel hedef kitleleri: genel halk, okullar Strateji: toplumsallaşma, kültürel uzlaşma, sosyal değişim için beklentileri belirleme, insan hakları çerçevesinin tanıtılması (meşrulaştırılması) Değerler ve Farkındalık Modeli'nin insan hakları eğitiminde yoğunlaştığı ana tema insan hakları konularıyla ilgili temel bilgiyi aktarmak ve bunun kamusal değerlere entegrasyonunu teşvik etmektir. Kamusal eğitim için farkındalık kampanyaları ve okul temelli müfredat bu modelin kapsamındadır. Örneğin, insan hakları eğitiminin yer aldığı okul müfredatının temel demokratik değerler ve uygulamalarla ilişkilendirilmesi sıradışı değildir.4 Amaç, Evrensel Bildirge ve diğer temel belgelerde dile getirilen normatif hedeflerle ilgili farkındalık ve bunlara bağlılık yoluyla insan haklarına saygı gösterilen bir dünyanın zeminini hazırlamaktır. Bu modelde uygulanabilecek insan hakları konuları arasında insan haklarının tarihi, temel insan hakları enstrümanları ve koruma mekanizmaları hakkında bilgi ve uluslararası insan hakları sorunları (çocuk emeği, insan ticareti ve soykırım gibi) sayılabilir. Temel pedagojik strateji bağlantılandırma, yani öğrenenin ilgisini çekmektir. Bu yöntemler oldukça yaratıcı olabilir (örneğin medya kampanyaları veya yaygın sokak eğitimi sırasında) ama özü ders anlatma olan bir yaklaşıma da dönüşebilir. Bu model beceri gelişimine iletişim, çatışma çözümü ve aktivizm gibi konulara daha az vurgu yapar. Gizli strateji, insan haklarına verilen kitlesel desteğin yetkililere insan haklarının korunması için baskı yapmaya devam edeceğidir. Bu yaklaşım genellikle öğrenenlerde eleştirel düşünmeyi ve politika konularını analiz ederken insan hakları çerçevesine başvurma becerisini de geliştirir. Böylece öğrenenler insan haklarının eleştirel tüketicisi yapılır. Bilgi ve farkındalık yaklaşımının 4 Felisa Tibbitts, Human Rights Education in Schools in the Post-Communist Context ( Komünizm Sonrası Bağlamda Okullarda İnsan Hakları Eğitimi) European Journal of Education (Avrupa Eğitim Dergisi) (Vol. 29, No. 4), 1994, s

6 eleştirel insan hakları bilinci oluşturup oluşturmadığı net olmasa da bunun, böylesi bir programın hedeflerinden biri olacağı varsayılabilir. Eleştirel insan hakları bilinci aşağıdaki kriterlere sahip olabilir: (1) öğrenenlerin verilen çatışma veya sorun odaklı bir alıştırmanın insan hakları boyutlarını ve onunla ilişkisini tanıma becerisi; (2) bu hakların korunması ve geliştirilmesindeki rolleriyle ilgili farkındalık ve kaygılarının ifade edilmesi; (3) önerilebilecek olası tepkilerin eleştirel bir değerlendirmesi; (4) Yeni tepkileri tespit etme veya yaratma girişimi; (5) en uygun seçimin hangisi olduğuna dair bir yargıya varma veya karar verme; (6) Hem karar hem de bu kararın etkileri konusunda kendinden emin olduğunun ifadesi ve sorumluluğun ve etki yaratacağının kabul edilmesi,5 Değerler ve Farkındalık Modeli liderlik gelişimi, koalisyon kurma ve kişisel gelişimin sosyal değişim çerçevesiyle bağlantılandırılabilir ama bu bağlantı aslında zayıftır. Bu İHE modeli pedagojik yaklaşımlara ve uzmanlaşmış/özel hedef gruplara, yani İHE'nin sunduğu mesaja meyilli öğrenenlerin olması gibi mutlu tesadüf lere daha az bağlıdır. Bu sebeple, bu yaklaşımdaki çerçeve hedeflere doğrudan ulaşma olasılığı düşüktür ama belli bazı bireyler savunuculuk için hazırlanabilir. Bazı okurlar Değerler ve Farkındalık Modeli'nin birincil olarak içerik bilgisi ve düşünce becerilerine odaklandığı ve doğrudan güçlendirmeyle ilgili olmadığı önermesini benimsemekte zorlanabilirler. Tanıdığım insan hakları eğitmenlerinin çoğu programlarının öğrenenlere yönelik olası tüm sonuçları ele almasını isterler; yani içerik, eleştirel düşünme, değerler ve sosyal eylemlilik. Ne var ki, genel kitle veya okullar için düzenlenen bir İHE programı, uzun yüz yüze eğitim saatleri, sıralı öğrenme deneyimi ve gelişim açısından tutumları ve becerileri etkilemeye uygun bir tasarıma sahip olmadığı takdirde, bu programın öğrenenleri içerik bilgisinin ötesinde etkileme ihtimali düşüktür. Bu modelin temel sorunlarından biri, okullarda ve diğer genel farkındalık yaratma ortamlarında çalışan insan hakları eğiticilerinin Freire'nin uyardığı bankacı eğitim modelinden6 nasıl kaçınabileceğidir. Bu model, insan hakları alanıyla yüzeysel bir tanışma riskini göze alır -ki bu tanışma, en kötü olasılıkla ideolojik bir tecrübe olur. Değerler ve Farkındalık Modeli nin bazı örnekleri, okullardaki yurttaşlık, tarih, sosyal bilimler ve hukuk eğitim sınıflarının içine insan hakları derslerini ve hem örgün hem de örgün olmayan gençlik programlarına insan haklarıyla ilgili temaları (sanat, İnsan Hakları Günü, münazara klüpleri gibi) eklemlemeyi içerir. Halk sanatı ve reklam, medyada yer alma ve topluluk etkinliklerini kapsayan kamusal farkındalık kampanyaları da bu model altında sınıflandırılabilir. Model 2. Hesap verebilirlik modeli Genel bakış: 5 Garth Meintjes, Human Rights Education as Empowerment: Reflections on Pedagogy (Güçlendirme Aracı olarak İnsan Hakları Eğitimi: Pedagoji Üzerine Düşünceler); Human Rights Education for the Twenty-First Century (21inci Yüzyıl için İnsan Hakları Eğitimi), ed. George J. Andreopoulos ve Richard Pierre Claude (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1997), p Bankacı eğitim kavramında, bilgi kendilerini bilgili olarak görenlerin hiç birşey bilmediklerini düşündüklerine lütfettikleri bir hediyedir... baskı ideolojisinin bir karakteristiği [olan bu anlayış] eğitim ve bilginin bir araştırma süreci olduğunu inkar eder. Paolo Freire, Pedagogy of the Oppressed (New York: Continuum, 1990), s.59.'den Meintjes, s.78

7 Hukuki-siyasi yaklaşım Araçlar: eğitimler ve ağ kurma Tipik konular: izleme usulleri, davalar, etik kurallar, medyayla ilişkiler, toplumsal farkındalık Genel kitle: avukatlar, insan hakları savunucuları ve gözlemcileri, hassas kişi/gruplarla çalışan meslek grupları, kamu görevlileri (memurlar), sağlık uzmanları, gazeteciler Strateji: yapısal/hukuka dayalı sosyal adalet ve sosyal değişim için bir araç olarak insan hakları hukuku ve kuralları, liderliği geliştirmek ve güçlendirmek, belirli meslekler ve hedef gruplar arasında ittifakların geliştirilmesi Birey ve Devlet/yetkililer arasındaki sorunlu ilişkiyle ilgilidir. Hesap Verebilirlik Modeli'nde öğrenenlerin, mesleki rolleri dolayısıyla doğrudan veya dolaylı olarak insan haklarının güvence altına alınmasıyla ilgili olması beklenir. Bu grupta, insan hakları eğitimi, mesleki rollerinin (a) doğrudan insan hakları ihlallerini izleme ve ilgili makamlara savunuculuğunu yapma veya (b) sorumluluklarının bulunduğu kişilerin (özellikle savunmasız/hassas nüfusun) haklarını korumak için özel çaba göstermeyi nasıl kapsadığına odaklanır. Bu modelde eğitim programının tamamı öğrenenlerin, kişi veya grupların haklarının korunmasıyla doğrudan ilgilenecekleri varsayımına dayanır. Bu sebeple, hak ihlali tehdidinin mesleki çalışmalarının doğasında var olduğu kabul edilir. Avukatlar için mevzu insan hakları hukukunu, koruma mekanizmalarını ve lobicilik ile savunuculuk becerilerini anlamaktır. Diğer meslek grupları içinse, eğitim programı bu kişileri insan hakları ihlallerinin doğası ve kendi mesleki rollerinin yalnızca ihlalleri önlemek değil insan onuruna saygıyı teşvik etmeye dair potansiyelleri hakkında duyarlı kılar. İnsan hakları eğitimleri ve konuları bu uzmanlık alanlarına doğru yönelir ve öğrenenin ulaşması beklenen sonuçlar beceri geliştirmenin yanı sıra içeriğe de yöneliktir. Hesap Verebilirlik Modeli altında sayılabilecek program örnekleri arasında, insan hakları ve topluluk aktivistlerine insan hakları ihlallerini izleme ve raporlama teknikleri ile uygun ulusal ve uluslararası organlara şikayet başvurusu yapma usulleri hakkında eğitim vermek sayılabilir. Ayrıca avukatlara, savcılara, hakimlere, polis memurlarına ve askeri personele yönelik, ilgili anayasa hukuku ve uluslararası hukuk, mesleki davranış kuralları, denetim ve şikayet mekanizmaları ile ihlallerin sonuçlarıyla ilgili bilginin yer aldığı hizmet öncesi (staj) ve hizmet içi eğitimler bu kategoride yer alabilecek bir diğer eğitim biçimidir. Sağlık ve sosyal hizmet çalışanları, gazeteciler ve diğer medya mensupları gibi meslek grupları da hesap verebilirliği hedefleyen İHE programlarının hedef kitlesidir. Hesap Verebilirlik Modeli, bireyin insan hakları çerçevesini kullanmaya istekli olması için mesleki sorumluluğun yeterli olduğunu varsaydığından bu modelde kişisel değişim açık hedeflerden biri değildir. Yine de, bu model yapısal ve yasal güvenceye sahip insan hakları ile ilgili norm ve uygulamaların olmasını da hedefler. Bu modelde sosyal değişimin gerekli olduğu ve topluluk temelli, ulusal ve bölgesel reform hedeflerinin belirlenebileceği verilidir. Model 3. Dönüştürücü Model Genel bakış: Psikolojik sosyolojik yaklaşım Araçlar: örgün olmayan ve yaygın eğitim ile kişisel gelişim Tipik konular: kadınların kalkınmasının, toplumun kalkınmasının, ekonomik kalkınmanın bir parçası olarak insan hakları ve azınlık hakları

8 Genel kitle: savunmasız/hassas nüfus, kötü muamele ve travma mağdurları, çatışma-sonrası toplumlar Strateji: değişim için aktivizme yönelen kişisel güçlenme, aktivist yaratma, liderlik geliştirme Onarma (iyileştirme) ve dönüştürmeye, bireyin rolüne ve topluluk kurmaya odaklanır, Dönüştürücü Model'de insan hakları eğitimi programı bireyi hem insan hakları ihlallerinin farkına varması hem de bunları önlemesi için güçlendirmeye yöneliktir. Bazı durumlarda yalnızca birey değil, tüm bir topluluk hedef kitle olarak ele alınır. Bu model öğrenen topluluğu içinde özdüşünümü ve desteği içeren (kısmen gelişim psikolojisine dayalı) pedagojik teknikleri barındırır. İnsan haklarına formel bir odaklanma bu modelin unsurlarından yalnızca biridir. Programın tamamında liderlik gelişimi, çatışma-çözümleme eğitimi, mesleki eğitim, iş ve burs programları da yer alabilir. Dönüştürücü Model öğrenenin insan hakları ihlali olarak nitelendirilebilecek kişisel bir deneyimi olduğunu (program bu tanımlamanın yapılmasına yardımcı olabilir) ve bu nedenle insan haklarını desteklemeye yatkın olduklarını varsayar. Bu model bireye daha bütüncül yaklaşır ve bu yüzden tasarlaması ve uygulaması daha zordur. Dönüştürücü Model mülteci kamplarında, çatışma-sonrası toplumlarda, aile içi şiddet mağdurlarıyla ve yoksullara hizmet veren gruplarla çalışan programlarda görülebilir. İdari organların, yerel grupların ve yurttaşların geleneksel inanışları, toplumsal belleği ve ülküleri İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'yle ilişkili olarak gözden geçirdiği insan hakları toplulukları örnekleri mevcuttur.7 Bazı durumlarda bu modeli okullarda görebiliriz: Belli bir insan hakları ihlalinin derinlemesine çalışılması (Holokost ve soykırım gibi) insan hakları ihlallerinin incelenmesinde etkili bir katalizör olabilir. Daha karmaşık programlarda, öğrenenlerden kendileri ve başkalarının insan hakları ihlallerinin hem mağduru hem de faili oldukları durumları düşünmeleri istenir; yani kişilerin gündelik hayatta olduğu kadar insan hakları alanında da karşılarına çıkan biz e karşı onlar mantığının üstesinden gelmek için psikolojik yöntemler kullanılır. Bu tür programlardan mezun olanlar kendi ve birincil referans gruplarının haklarını tanıma ve korumaya konumlanırlar. Eğer okul ve aile hayatı arasında bağ kurulursa dönüştürücü İHE modelinin okullarda bile uygulanması mümkündür. Okulların bunu denemek istemeleri halinde gündemi oldukça kapsamlı olacaktır: müfredatta ailede karar verme sürecine katılım; ebeveyne saygı ama aile içi şiddeti özellikle annenin (eşin) dövülmesini reddetme; ev içinde ebeveynlerin eşitliği ve cinselliği erkeğin doğasının dışavurumu olmaktan ziyade bir sosyal ilişki biçimi olarak değerlendirme8 gibi konular yer almalıdır. Tüm güçlendirme modelleri bir tür sürekli topluluk desteğine bağlıdır (bu destek yaşıtlardan, aile bireylerinden veya diğerlerinden gelebilir). Eğitsel güçlendirme modelinde bu destekler programın içeriğinde bulunur destekler öğretmenler/kolaylaştırıcılar tarafından veya öğrenenler arasındaki kalıcı iletişim aracılığıyla sürekli sağlanır. Bu yüzden, bu modeller uygulaması en zor olanlardır. Başka İHE modelleri ve diğer değişim hareketlerinin analizi. 7 Shulamith Koenig, Human Rights Education Associates (HREA) evsahipliğinde düzenlenen BM İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ara Dönem Gözden Geçirme On-Line Forumuna mesajı, 21Temmuz Nelly B. Stromquist, Gender Delusions and Exclusions in the Democratization of Schooling in Latin America (Latin Amerika'da Eğitimin Demokratikleşmesinde Toplumsal Cinsiyet Sanrıları ve Dışarıda Tutma), Comparative Education Review (vol. 40, no. 4), s. 412, alıntılayan Felisa Tibbitts ve Judith Torney-Purta, Citizenship Education in Latin America: Preparing for the Future (Latin Amerika'da Yurttaşlık Eğitimi: Gelecek için Hazırlama) (Washington, DC: Inter- American Development Bank, 1999), s. 68.

9 Yukarıda sunulan farklı insan hakları modelleri uyarlanmış bir öğrenme piramidi versiyonuna yerleştirilebilir. Piramidin geniş olan tabanında Değerler ve Farkındalık Modeli, ortada Hesap Verebilirlik Modeli en dar olan tepe kısmında ise Dönüştürücü Model olacaktır. İHE modellerini bu konumlara yerleştirmek yalnızca ilgilendikleri hedef kitlenin (genel halkı eğitmekten, en tepedeki yeni savunucular yaratmaya kadar) boyutunu değil her eğitim programının zorluk derecesini de yansıtmaktadır. Kitlesel kamusal eğitim programları, programlamanın yaygınlaştırılmasıyla ilgiliyken, aktivistlerin yaratılması ve kapasitelerinin oluşturulması daha karmaşık ve tüm tarafların karşılıklı uzun vadeli taahhüdünü gerektirir. Tüm düzeyler karşılıklı olarak birbirini güçlendirir ama sosyal değişimin teşvik edilmesi için belirli modellerin daha gerekli olduğu açıktır belirli bir topluluğun içindeki bir insan hakları hareketinin durumuna bağlı olarak. Bir sosyal reform programının kurumsal ve yasal reforma odaklanan güçlü bir liderliğe ihtiyacı vardır. Ancak, bir hareketin aynı zamanda, bireysel ve toplumsal desteğin odakta olduğu taban desteğine de ihtiyacı vardır. ABD kadın hareketinin savunucu liderlik yapısına bakarsak eğitimin çağdaş sosyal değişim hareketlerindeki rolü hakkında biraz daha aydınlanırız. Jo Freeman'ın lerdeki kadın hareketiyle ilgili analizine göre hareketin kökeninde iki düzeyde katılımcı vardı. Makro düzeyde çoğunlukla beyaz, iyi eğitimli orta sınıf kadınlar ulusal yapıların ve siyasi derneklerin kurulmasıyla meşgul oluyorlar ve kadınlara ayrımcılık yapan yasaları ve sosyal yapıları değiştirmek amacıyla örgütleniyorlardı. Daha genç kadınlar, mikro düzeydeki özerk gruplardan ve bireylerden oluşan gayrı resmi, merkezi olmayan bir ağ oluşturdular. Kadınların bilinçlerini yükseltmeyi ve kişisel dönüşümü amaçlayarak örgütlendiler. Birinci düzeydeki kadınların amacı kurumları değiştirmek, ikinci gruptakilerin amacı ise insanları değiştirmekti.9 Her iki grup da kadın savunucuları hazırlamak ve hizmet ettikleri amaçlar için eğitim modelleri kullandı. İHE için Hesap Verebilirlik Modeli, ABD kadın hareketinin makro düzeyi için liderliği hazırlamaya benzetilebilir. Bu eğitimin sonuçları yeni mevzuat ile yasalar ve sosyal yapılarda değişim olabilir. Dönüştürücü Model ise mikro düzeye yoğunlaşır; burada sosyal değişimin insanların kendileri hakkındaki düşüncelerinin yanı sıra aile içindeki rolleri ve kişisel ilişkileri hakkındaki düşüncelerini etkilemesini amaçlar. ABD kadın hareketine referans vermenin arkasında yatan neden, ulusal bir sosyal değişim hareketinin farklı liderlik, bileşenler ve destek eğitim modellerini de içerdiğini göstermektir. İnsan hakları eğiticilerinin çalıştıkları yerel ve ulusal ortamlar için benzer bir analiz yapması gerekir. Bu yüzden, insan hakları eğiticileri programlarını tasarlarken hem ihtiyacı, hem olanakları göz önünde bulundurmalıdır. Eğitici yalnızca kişisel değerleri, deneyimleri, kaynakları ve toplumlarındaki konumlarına dayalı bir programı uygulamaya karar verebilir. Ancak eğitici aynı zamanda uygulamayı planladığı eğitim programının bu makalede tanıtılan İHE modelleriyle nasıl bağlantılı olduğunu ve belirli bir topluluk veya toplumun daha gerçekleşebilir bir insan hakları kültürüne doğru ilerlemesi için programın bir hareketi nasıl destekleyebileceğini de düşünebilir. İnsan hakları eğitimi alanını güçlendirme ve profesyonelleştirme Bu makale, insan hakları eğitimi modellerinin, eğitim programlarının sınıflandırılması, hedef gruplarının netleştirilmesi ve bizim, bu programların insani gelişim ve sosyal değişim genel amacıyla bağını düşünmemiz için bir araç olarak ayrıntılandırılmasına odaklanmaktadır. Umuyorum 9 ABD kadın hareketine dair bu analiz Jo Freeman'ın ABD kadın hareketi analizinden (Zald M.N. ve McCarthy, J.D. (ed.) The Dynamics of Social Movements (Sosyal Hareketlerin Dinamikleri), Cambridge: Winthrop Publishers, Inc., 1979), Lyn B. Neylon ve Felisa Tibbits'in alıntıladığı gibi alınmıştır, 1999, s.5-6.

10 ki bu modeller, gerek yansıtıcı program tasarlanmasına gerekse teori geliştirme ve araştırma alanında daha fazla çalışma yürütülmesine yardımcı olacaktır. Ancak, insan hakları eğiticilerinin daha fazla program yapmak üzere girişimde bulunmaları için başka yollar da vardır. Eğer insan hakları eğitimi gerçek bir bilim dalı haline gelecekse o zaman daha tutarlı (çok çeşitli modellerimiz arasında bile) ve özgün olmalı (diğer eğitim programlarının veremeyeceği değer ve sonuçları sunarak) ve kendimizi çoğaltabilmeliyiz. İnsan hakları eğitiminin bir bilim dalı olarak daha nitelikli olması için incelememiz, analiz etmemiz ve belgelememiz gereken bazı kriterler bulunmaktadır: a. bilgi tabanı (müktesebat) b. öğrenenler için net hedefler c. öğrenenle ilgili sağlam bilgiye ve gelişim teorisini de dikkate alan öğrenme teorisine dayalı pedagoji d. başarının belgelenmesi ve iyi uygulamaların paylaşılması kültüre karşı duyarlı biçimde e. eğiticilerin hazırlanması f. bilim dalının eğitim kuruluşları tarafından tanınması ve bu kuruluşlara entegrasyonu Yalnızca yüksek önceliği olan birkaç alandan söz edeceğim. İnsan hakları eğitimi alanının kendi içinden, - belki modellere benzer - öğrenme teorisinin programın içeriğine uygun olarak, dikkatli biçimde kullanıldığını gösteren detaylı örneklere ihtiyacımız var. Örneğin, yetişkinler için eğitim programları (yalnızca eğitimin gündemi değil), olgun/yetişkin öğrenicilerin öğrenme sürecini dikkate alacak bir tasarıma sahip olmalıdır. Okul temelli programlar yaş ve gelişim bakımından uygun olmalıdır. Mülteciler veya ihlal mağdurları gibi özel kitleler için tasarlanan programlar gereken hassasiyetleri yansıtan pedagojiye sahip olmalıdır. Görünen o ki, geçtiğimiz yıllarda insan hakları eğitimiyle ilgilenenler için daha fazla eğitim gerçekleştirildi ama bir insan hakları eğitimcisinin nasıl olması gerektiğine dair henüz net bir objektif standart bulunmamaktadır. Halihazırda insan hakları eğitimleri konuyla ilgili eğitim tecrübesine sahip kişilerce yürütülüyor. Ancak bu eğiticilerin uzmanlıklarını net olarak ortaya koyacak veya kanıtlayacak ne ulusal ne uluslararası bir sertifika mevcut; ne de çalışma veya uygulama için net standartlar var. Eğitim ve müfredat standartları İHE'nin meşru bir bilim dalı olarak statü kazanmasına yardımcı olabilir ve öğrenen hedefleri ve stratejik değişim çabaları üzerine sağlıklı tartışmalar yürütülmesini tetikleyebilir. İnsan hakları eğitimi alanının, bütün modeller bakımından öğrenen hedeflerine başarıyla ulaştığına dair kanıta ihtiyacı vardır. Hangi programların başarılı olduğunu ve bunların neden başarılı olduğunu bilmemiz gerekiyor. Bu tür kanıtlar yalnızca fon sağlayıcılar için değil kendimiz için de gerekli. Eğer bu makalede önerilen modeller güvenilir bulunursa, program değerlendirmesi yoluyla test edilip netleştirilebilirler.10 Bu çalışmalar, hem bilgi, değerler ve beceri alanlarında öğrenen hedeflerini karşılayıp karşılamadıkları hem de savunuculuk ve sosyal değişime doğrudan katkı sağlayıp sağlamadıkları konusunda programları değerlendirecektir. Kanımca, böylesi araştırmalar eğitim programlamasının yalnızca kalitesini arttırmakla kalmayacak, aynı zamanda şimdilik ancak sezgi düzeyinde olan insan hakları alanında eğitimin önemini doğrulayacaktır. 10 İnsan hakları eğitimi alanı için özel olarak geliştirilmiş temel kılavuzlar şunlardır: Marcia Bernbaum, Evaluating Human Rights Programs (İnsan Hakları Programlarının Değerlendirilmesi), The Human Rights Education Handbook (İnsan Hakları Eğitimi El Kitabı), ss ; ve Felisa Tibbitts, Evaluation in the Human Rights Education Field: Getting Started (İnsan Hakları Eğitimi Sahasında Değerlendirme: Başlama) (The Hague: Netherlands Helsinki Committee/HREA, 1997). adresinden ulaşılabilir.

11 Sonuç: İnsan hakları eğitimi hem insan hakları hem eğitim alanında tam teşekküllü bir bilim dalına dönüşme olasılığını barındırmaktadır. Şu an için bir dizi ilgi çekici ve parçalı programlardan oluşuyor. Burada idealize edilerek sunulan modeller önemli çünkü içinde bulunduğumuz topluluklarda ve ülkelerde insan hakları kültürünün hayata geçmesine yardımcı olacak belirli stratejiler barındırıyorlar. Toplumlarımızda her üç modelin de kullanılması konusunda hemfikir olacağımızı düşünüyorum çünkü her biri dinamik bir insan hakları altyapısının geliştirilmesi için diğerlerini tamamlıyor. Ancak tekil eğitimciler olarak enerjimizi neye yoğunlaştıracağımız konusunda akıllı seçimler yapmamız ve toplumumuz içerisinde bu olanakları yaratmak için proaktif olmamız gerekiyor. Bu modeller üstünde derinlemesine düşünmek bu süreçte bize yardımcı olabilir. İnsan haklarına dair kamusal farkındalığın ve ilginin arttığı, heyecan verici bir dönemden geçiyoruz. Toplumlarımızı incelemek ve geliştirmek için insan hakları eğitimini önemli bir yaklaşım (araç) haline getirme şansını kaybetmememiz gerekiyor.