pecya Huzur Evinde Kalan Ya şl ıların Psikososyal Yönlerinin incelenmesi Nurgül BÖLÜKBA Ş , Hatice ARSLAN

Transkript

1 Huzur Evinde Kalan Ya şl ıların Psikososyal Yönlerinin Nurgül BÖLÜKBA Ş *, Hatice ARSLAN * ÖZET Bu çalışma huzurevinde kalan ya şlıların psikososyal yönlerini, ya şlıl ıkta ilgili düşüncelerini ortaya koymak, beklentilerini ifade etmelerine yard ımc ı olmak amac ıyla yap ılm ıştır. yaşlı ile çalışma gerçekle ştirilmiştir. Çalışma sonucu olarak yaşlıların bu çağı güzel bir dönem olarak gördükleri (% 75), huzurevinde kalmaktan memnun oldukları (% 91.7) saptanm ıştır. Ya şlıların % 93.3' ünün geleceğe ait planları olmadığı, % 91.7' sinin televizyon seyrederek vakit geçirdikleri belirlenmi ştir. Anahtar kelimeler: Ya şlılık, psikososyal sorunlar, barınma Düşünen Adam; 2003, 16(4): SUMMARY The purpose of this study is connected with of olders thinks and expects of older people. The study was to become true with sixty older people. The older people (75 %) accepted as a beatiful time of elderly. The older people (91.7 %) was pleased to residense at Nursihg Home, and 93.3 % of them wasn' t plan with future time. Results yielded that of old this time is to accept a beatiful period of time % of older people watched television to pass time. Key words: Old people, psychosocial problem, shelter GİRİŞ - İleri yaşlılar (75 yaş ve üzeri) (3). Yaşlanma ayrıcal ıksız her canl ıda görülen, tüm i ş- levlerde azalmaya neden olan, süre ğen ve evrensel bir süreçtir. Ya şam sürecinin, çocukluk, gençlik, eri şkinlik gibi doğal ve zorunlu bir ça ğıdır. Normal yaşlanma; zaman ın geçi şine bağlı olarak hastal ık söz konusu olmaks ızın ortaya ç ıkan anatomik yap ı ve fizyolojik işlev deği şikliklerini tanımlamaktad ır ( 1 ). Yeti şkinlikle yaşlıl ık aras ında kesin bir s ınır olmamakla birlikte 65 ya ş ve üstü yaşlılık olarak kabul edilmektedir (2). Dünya Sağlık Teşkilatı 1963 y ılında "Ya şlılarda Sağlık Sorunlar ı" konulu seminerinde ya şlanmayı kronoloik olarak üçe ay ırmıştır: - Orta ya şlılar (45-50 ya ş) - Yaşlılar (-74 ya ş) Yaşlanman ın farkl ı boyutlara göre tan ım ı vardır; kişinin yaln ızca takvim ya şına göre kronolojik yaşlanmadan, organizman ın yapı ve for ıksiyonlanndaki deği şmelere göre biyolojik yaşlanmadan, insan ın alg ılama, ö ğrenme problemleri çözme ve davran ışlarına göre psikolojik ya şlanmadan ve sosyal ya şlanmadan bahsedilmektedir (3). Son y ıllarda t ıbbın gelişmesi, bireyin kendine ve yaşamına daha fazla de ğer vermesiyle ortalama insan ömrü uzam ış, dünya nüfusu artm ıştır y ılında dünya nüfusunun % 7.3'ünün 65 ya ş üstünde olacağı öngörülmektedir (4). Yaşlanma, canl ı-cans ız bütün varl ıklann kaderidir. Yaşlanan insanlar ın saçları beyazlar, cildi lun şır ve beli bükülürken psikolojik yap ıs ında da de ği şiklikler * OMÜ Ordu Sağl ık Yüksekokulu 235

2 olur. Yaşlanmayla birlikte alg ılamada, yaratıc ı yeteneklerde bir azalma, dikkatsizlik, daha yava ş dü şünme görülebilir. Ö ğrenme yetene ğindeki azalmaya, hareketlerindeki yava şlamada e şlik edebilir. Buna karşın yaşam deneyimleri ile birey zenginle şmi ş olduğundan iyi bir değerlendirme ve zengin konu şma dili ise kazanc ıdır. Ribot kanununa göre ya ş- l ılarda daha önce edinilen bilgiler sa ğlam kal ır ve yeni öğrenilen bilgiler çabuk unutulur. Zihinsel deği şikliklere paralel olarak, ki şilikte deği şiklikler oluşabilir. Yeni durumlara uyum sa ğlayabilme, yeni düşünceleri kabul etmede güçlük ya şanabilir (3,4). Yaşl ı bireyler çevreye kar şı daha az ilgili, kendi bedenine ve kendine kar şı daha ilgili olup, ili şkilerde daha derin ve seçici olabilirler, yeniliklerden ürkebilirler ve eski ya şamlarını özleyerek genç nesille aralarındaki uzakl ık artmaya ba şlayabilir. Yaşlıl ıkla birlikte bedende fiziksel yak ınmalar da artar. Sa ğlıklanna aşırı önem verme, her gün bir hastal ıktan söz edip, s ık s ık doktora başvurmalar artabilir (5). Yaşlıl ık bireyin geçmi şini de daha s ıkl ıkla sorguladığı bir dönemdir. Ki şi geçmi şinde kendisine doyum veren bir hayat ya şamışsa hedeflerine, isteklerine, ideallerine yakla şabilmi şse yaş l ılığı daha kolay kabullenir, üretkenlik döneminde yapamad ığı etkinliklere kat ılabilir. Seyahat etmek, okumak, art ık daha geni şlemi ş olan ailesine ve arkada şlarına zaman ay ırmak gibi yaşam ını zenginle ştiren aktivitelerde bulunabilir (5). Yaşl ılığı kabullenme her bireye göre de ğişir. Maddi olarak güvencesi olmas ı yada az olmas ı, ailesi ve dostları içinde sevdi ği kişileri kaybetmi ş olması, kendini fazlal ık olarak hissetmesi, yak ınlarına yük olduğunu varsaymas ı yaşl ı kişileri etkiler; huzursuz bir dönem başlayabilir ve yaşl ı kişi depresyona girer (3,5). Bir yaş grubunun toplumsal statüsü genellikle toplumsal etkisine yada üretimdeki i şlevine bağlıd ır. Tarım toplumlar ında yaşlıların sayg ın bir statüsü vard ır; özellikle bilginin sözlü olarak aktar ıldığı toplumlarda yaşam deneyimleri çok de ğerlidir. Bu toplumlardaki etkinliklerin kapsam ı da ya şl ıların üretken üyeler olarak kalmas ın ı sağlar (6,7). Sanayile şmiş toplumlarda ise, teknoloji öne ç ıktıkça yaşlılann statüsü geriler. Ayr ıca de ği şen aile ili şki- leri içinde çekirdek ailenin yayg ınlaşması, zaman ı- n ın çoğunu aile çevresine ay ıran yaşl ıların hem birbirlerinden hem de genç aile üyelerinden uzakla ş- mas ına yol açmaktad ır. Yaşlılığın önemli bir toplumsal yönü de; bu ku şağın de ğerleri ve e ğitimiyle ilgilidir. Deği şimin çok h ızlandığı sanayi toplumlarında 65 ya şına gelmi ş biri, kendi gençli ğindekinden çok farkl ı ahlaki de ğerlere, beklentilere ve rol tan ımlarma uyum sa ğlamak zorunda kal ır (7). Ki şiler aras ında yaşl ı lığa yaklaşım aç ısından farkl ı - lıklar olsa da sonuç olarak ölümün yakla şan varl ığı insan davran ışlarının da belirleyicisi olmaktad ır. İnsan bu dönemden sonra uzun vadeli panlar kurmamaktad ır. Yaln ızl ık ve i şe yaramama duygusu bu dönemin önemli bir özelli ğidir. Ölüm yaşam ın bir parças ı olmaktadır (8,9). Yaşlıl ıkta yaşanan ruhsal s ıkıntıların bazıları ; - Uyku bozukluklar ı - Öğrenme ve hat ırlama güçlü ğü - Depresyon - Bunak' (anksiyete) - Performans kayb ı - Ki şilik de ğişikliği ve al ınganl ık - Bunama (demans)'d ır ( 1,8,9). Türkiye'nin nüfus ve toplumsal yap ısından kaynaklanan nedenlerle ya şlıl ık henüz ülkemizde yayg ın toplumsal sorun düzeyine ç ıkmam ıştır. Bununla birlikte, özellikle büyük kentlerimizde ya şlıya yönelik hizmetlere ihtiyaç duyulmas ı sorun olma yolunda bir eğilimi göstermektedir. Ülkemizde de gelecek y ıllarda yaşl ı nüfusun daha da artaca ğı dü şünüldü-ğünde bu gruba gelecekte daha iyi şartlar olu şturma-ya temel olmas ı için yal ılarm psiko-sosyal durumlarının ortaya konulmas ının önemi aç ıktır. GEREÇ ve YÖNTEM Ara ştırma huzurevinde kalan ya şl ıların psiko-sosyal yönlerini incelemek amac ıyla kesitsel-tammlay ıcı olarak planlanm ış ve uygulanm ıştır. Araştırma Ordu Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Ahmet Cemal Maden Huzurevinde Ocak 2003 tarihleri aras ında yap ılmıştır. Araştırman ın evrenini huzurevinde kalan 97 ya şlı 236

3 oluşturmu ştur. Evrenin tamam ı araştırma kapsam ına al ınmış ancak ankete cevap vermeyi kabul eden ve bilinci yerinde olan ya şl ı ile çal ışma yap ılabilmi ştir. İletişim kurulamayan ve sorulan cevaplamak istemeyen ya şl ılar çal ışmaya dahil edilmemi ştir. Verilerin toplanmas ında anket formu kullan ılmıştır. Araştırmac ılar tarafından ilgili literatürler incelenerek geli ştirilen anket formu huzurevinde kalan ya şlılann psiko-sosyal düzeyini belirlemeye yönelik 34 sorudan olu şmuştur. Verilerin de ğerlendirilmesi yüzdelik olarak yap ılm ıştır. BULGULAR ve TARTI ŞMA Deneklerin sosyo-demografik özellikleri incelendiğinde % 70'inin kad ın, % 707'inin ya ş aras ında, % 41.7'sinin 75 ya ş üstü grupta, % 76.7'sinin dul olduğu, % 61.7'sinin okur yazar olmad ığı, % 61.7'sinin memur olduğu, % 36.7'sinin çocu ğu olmadığı, % 28.3'ünün dört ve daha fazla çocu ğu sahip oldu ğu, % 48.3'ünün daha önce e şi ile beraber oturdu ğu, % 38.3'ünün daha önce yak ın akrabaları ile oturduğu, % 83.3'ünün sosyal güvencesinin olmad ığı saptanm ıştır (Tablo 1). Deneklerin ya şlılık ve huzurevinde kalmaya ili şkin sorulara verdikleri yan ıtlar incelendi ğinde % 75 'inin yaşlılığı güzel bir çağ olarak gördükleri, % 70'inin günlük bak ım ını kendilerinin yapt ıkları, % 50'sinin daha önce bir aile üyesine bakmad ığı, % 76.7'sinin huzurevinde kal ış ücretini kendisinin ödemedi ği, % 91.7'sinin huzurevinde kalmaktan memnun olduklan saptanm ışt ır (Tablo 2). Sonuçlar ı= bu konuda yapılan çal ışma sonuçlanyla benzerlik göstermektedir (m). Yaşl ılar ın % 83.3'ünün huzur evinde kalmaktan memnun olmama nedenleri aras ında huzurevindeki diğer yaşlılarla yeterince ileti şim kuramamak (% 53.3), ev ortam ında olmay ı tercih etmek ve kendisini huzurevinde kalacak kadar ya şlı bulmamak yer alm ıştır (% 1.7). Ülkemiz şartlannda Huzurevleri yaşlıların ikameti aç ıs ından önemli kurumlar olmakla birlikte art ık Amerika Birle şik Devletleri ve İngiltere gibi geli şmi ş ülkelerde oldukça fazla ya şl ının bir arada bulundu ğu bu ortamlann ya şl ılar üzerine olumsuz etkilerinin oldu ğu görü şü nedeniyle toplu yaşama şeklinden vazgeçilmektedir. Bunun yerine Tablo 1. Deneklerin sosyo-demogratik özelliklerinin da ğıl ım ı. Sosyo-demograllk özellikler Say ı Cins Kad ın Erkek Yaş yaş yaş yaş yaş yaş ve üzeri Medeni durum Evli Dul Bekar Eğitim durumu Okur yazar de ğil Okur yazar İlk okul mezunu Orta okul mezunu Meslek durumu Memur işçi Serbest meslek işsiz Çocuk say ıs ı 1 çocuk çocuk çocuk çocuk ve üzeri Çocuğu olmayanlar Önceden birlikte uturulan ki şiler Yalnız Eşle Çocuklarla Yak ın akrabalarla Sosyal güvence SSK Bağkur Emekli sand ığı Sosyal güvencesi olmayanlar yaşl ıların tek ya da çift olarak kald ıklan bağıms ız kat ya da küçük evlerden olu şan bak ım kurumlar ı olu şturulmaktad ır. Bu tip kurumlarda sosyal servis bulunmakta, bir müdürün idaresinde bulunan sosyal servis yaşlılara istediklerinde hizmet götürmektedir (10,11). Deneklerin % 48.3'ünün bo ş vakitlerini geçirmek için bir uğraşı buldukları, % 41.7'sinin sürekli oturarak vakit geçirdi ği, % 6.7'sinin kitap okudu ğu ve televizyon izledi ği ve 3.3'ünün vaktini bahçede dolaşarak geçirdi ği belirlenmi ştir. Ya ş l ıların % 91.7'sinin huzurevinde yapmak istedikleri farkl ı bir uğraşının olmadığı saptanm ıştır. Fadıloğlu'nun ara ş- tırmas ında yaşlılar % 88 oran ında el i şi yaparak, % 55.3 oran ında kitap okuyarak, etelvizyon izleyerek vakit geçirdiklerini belirtmi şlerdir ( 12). 237

4 Tablo 2. Deneklerin ya şl ıl ık ve huzurevi ile ilgili sorulara verdikleri yan ıtlar ın dağılım ı. Yan ıtlar - Ya şlıl ık sizce bir çağ m ı? - Günlük bak ımın ızı yapabiliyor - Huzurevinde kalmaktan memnun musunuz? - Huzurevine gelmeden önce evinizde bir büyü ğünüze baktınız m ı? - Huzurevinde kal ış ücretini siz mi ödüyorsunuz? - Daha önce hiç kuzurevini ziyaret etmi ş miydiniz? Evet Hay ır Toplam Say ı % Say ı % Say ı % Tablo 3. Deneklerin sa ğl ık sorunlar ı ile ilgili sorulara verdikleri yan ıtlar ın dağıl ımı. Evet YANITLAR Hay ır Bazen Sorular Say ı % Say ı % Say ı % - Gece uyumakta s ıkıntı çekiyor musunuz? Günlük diyette ald ığın ız g ıdalara özen göstere biliyor musunuz? Devaml ı kullanmak durumunda olduğunuz ilac ınız var m ı? S ık s ık sağlık kontrolü yapt ırır m ıs ın ız? Doktor taraf ından tan ı konulmu ş bir hastal ığın ız var mı? Kendinizi sürekli yorgun mu dinç mi hissedersiniz? Tablo 3. Deneklerin sağlık sorunlar ı ile ilgili sorulara verdikleri yan ıtlar ın dağı l ımı. Sorular Evet YANITLAR Hay ır Toplam Say ı % Say ı % Say ı % - Geleceğe ait planlarm ız var m ı? Geçmi şteki olaylar ı yeniden değerlendiriyor musunuz? Geçmi şe ait pi şmanl ık duyduğunuz bir durum var m ı? Kendinize güveniniz var m ı? Bu amaca yönelik olarak ya şlı insanın gündüz vakit geçireceği çe şitli uğraşılann yer ald ığı yaşl ı kulüplerinden söz edilebilir. Önemli sağlık sorunu olmayan yaşlıların de ği şik el becerilerini geli ştirece ği uğraşları yan ında oyununda yer ald ığı bu kulüpler, farkl ı konumdaki yaşlıların bir arada yapabilece ği etkinliklerinde yer ald ığı mekanlar olarak hizmet verebilir (10,11) Deneklerin % 48.3'ü uyku sorunu olmadığını, % 38.3'ü, bazen uyuyamamaktan yak ındıklanm belirtmişlerdir (Tablo 3). Literatürde ya şl ılarda genelde uykunun süresi ve niteli ğinin yetersizli ği ile ilgili sorunlarla çok s ık karşılaşıldığı bildirilmektedir (4,8). Deneklerin, % 86.7'sinin s ık s ık sağl ık kontrolü yaptırdığı, % 85'inin sürekli ilaç kulland ığı, % 70'inin 238 doktor taraf ından tan ı konulmu ş hastal ığının olduğu ve kendilerini yorgun hissettikleri, % 68.3 'ünün günlük aldığı gıdalara dikkat etti ği saptanm ıştır (Tablo 3). Yaşlı lığa bağlı olarak ortaya ç ıkan sağlık sorunları ve bu sorunlara bağlı olarak kullan ılan ilaçlar beklenen gerçeklerdir ( 1,13). Tüm dünyada oldu ğu gibi ülkemizde de yaşlılar sağl ık hizmetlerini daha fazla almakta ve daha fazla ilaç kullanmaktad ırlar. Ilaç tedavisi konusunda ya şl ılarda daha titiz davranmak önemlidir. Çünkü yaşlanma ile doku cevab ı deği şmekte, tedaviye uyum azalmakta, birçok hastal ık bir arada bulunabilmektedir (4,14). Yaşl ıların duygusal durumlar ına ili şkin yanıtları incelendi ğinde % 93.3 'ünün gelece ğe ait planlar ının olmadığı, % 85'inin geçmi şteki olayları yeniden değerlendirdi ği, % 70'inin geçmi şe ait konularda pi ş-

5 manl ık duymadığı, % 58.3'ünün kendine güveni olduğu saptanm ıştır (Tablo 4). Eskiye özlem duyma yaşlanma belirtisi olarak ele al ınırken ya şlılığın ölümle birlikte dü şünülmesi yaşl ı insanlarda karamsarlığa ve gelece ğe ait plan kurmak ve farkl ı uğraşlarla me şgul olmak dü şüncesini, kendilerine olan güveni yok etmektedir (4). Deneklerin % 91.7' sinin TV seyretti ği, % 76.7'sinin kitap veya günlük gazete okumaya zaman ay ırmadıklan, % 55'inin sinema, tiyatro veya konsere gittiği saptanm ıştır. Bu sonuç ya şlı insanların daha çok televizyon ba şında vakit geçirdiklerini ortaya koymaktad ır. Yaşlılar gençlik hayallerinin kayb ı, ölüme daha yakla şmış olma durumu gibi nedenlerle kendilerini sosyal aktivitelerden uzak tutmaktad ırlar (4). Batı dünyas ında ya şlılara yapabilecekleri i şlerle uğraşmalan için imkanlar yarat ılmaya çal ışılmakta, gençleri baz ı özel becerilerini ö ğretme imkanlar ı tan ınmaktad ır ( 15). Yaşhlann % 50'sinin e şleriyle, % 48.3'nün huzurevinde arkada şlarıyla % 1.7' sininde çocuklar ıyla yaşamak istedi ği belirlenmi ştir. Yaşlı bireylerde e ş kayb ı önemli bir psiko-sosyal durumdur ( 15). Yaşlı kişilerin çevresindeki sosyal deste ğin ve ili şkilerin giderek azal ıyor olu şu bu ki şilerin ruh sağlığı yönünden ciddi bir sorun olu şturmaktad ır. Özellikle y ıllarca birlikte ya şan ılan e şin kaybedilmesi depresif belirtilerde artmaya neden olmaktad ır. Buna kar şıl ık çocukları ve karde ş, torun gibi yak ın kan bağı olan ki şilerle ilişkilerin iyi şekilde sürüyor olmas ı yaşl ıl ıkta önemli bir duygusal doyum nedenidir (5,9). Yaşlıların % 48.3'ünün hiç ziyaretçisi gelmemekte, % 48.3'ünün yak ın akrabalar ı ziyarete gelmekte ve % 3.3'ünün eski arkada şları ziyaretlerine gelmektedir. Yaşl ılara terk edilmi ş ve i şe yaramaz ki şiler oldukları hissini yaratmamak onlar ı hayata ba ğlamak gerekir (6,16). SONUÇLAR Araştırma sonuçlar ına göre deneklerin % 70'inin erkek, çoğunluğunun 75 ya ş ve üzeri ya ş grubunda olduğu (% 41.7), % 76.7'sinin dul oldu ğu, % 36.7'sinin çocuğu olmadığı, % 48.3'ünün huzurevine gelmeden önce e şiyle birlikte yaşadığı saptanm ıştır. Yaşl ıların % 75'inin ya şlılığı güzel bir çağ olarak gördüklerini bildirmi şlerdir. Ya şl ıların % 91.7 'sini huzurevinde kalmaktan memnun olduklar ın ı, % 91.7'si televizyon seyrederek vakit geçirmektedirler. Yaşlıların % 83.3'ünün herhangi bir sosyal güvencesinin olmadığı % 85.7'inin kronik hastal ığa bağl ı ilaç kullandığı, % 48.3'ünün ziyaretçisinin gelmediği, yaşl ıların % 93.3'ünün gelece ğe ait planlar ı olmadığı saptanm ıştır. Bu sonuçlar do ğrultusunda ya şlıların terk edilmi şlik duygusu yaşamaların ı önlemek için yak ınlarının ve arkadaşlarının ziyarete gelmelerinin sa ğlanması, boş zamanlar ın ı değerlendirebilmeleri için farkl ı uğra şılar yarat ılmas ı önerilebilir. Yaşl ının fiziksel ve ruhsal iyilik halini engelleyen fiziksel, psiko-sosyal, ailesel, kültürel, etnik, örgütsel ve toplumsal faktörlerin ortadan kald ırılmas ı konusunda yap ılacak hizmetlerin öncelikle ele al ınmas ı toplumsal bir önem ta şımaktad ır. Yaşl ının sayg ınlığını korumak, kendi kararlar ını kendisinin vermesine yard ımc ı olmak, yapabileceği en üst düzeyde i şlevselliğini sağlamak ve içinde bulundu ğu şartlar ı iyile ştirmek, ya şam ı kolaylaştınc ı önlemler almak sunulacak hizmetler kapsam ında olmal ıdır. Unutulmamal ıdır ki dünün çocu ğu bugünün yeti şkini yarının büyük anne ve büyük babaland ır. KAYNAKLAR 1. Arslan Ş. Kutsul YG: Ya şlılarda ya şam kalitesi Yürügen B: İç hastal ıkları hem şireliği. Açık Öğretim Fakültesi Yay ınlar ı. No:262, Eski şehir, Ya şlılığın genel özellikleri Toprak İ ve ark.: Ya şlı sağlığı. Sağl ık Bakanl ığı Temel Sağl ık Hizmetleri Genel Müdürlü ğü, Yaşlı lık döneminin sorunlar ı Abbasoğlu H ve ark.: Ya şlılık. Genel Kültür Ansiklopedisi. Ana Britanica. No:22, Yaşlı ve toplum Yaşlılık ve uyum sorunlar ı Yaşl ılık döneminin sorunlar ı Dünyada ya şlıl ık hizmetleri Yaşlılık döneminin sorunları Fad ıloğlu Ç ve ark.: Toplumdaki ya şlıların psikososyal yönden. Ege Üniversitesi Hem şirelik Yüksek Okulu Dergisi 8:3, Yaşlanma. Düzen Labaratuvarlar Grubu Onur B: Geli şim psikolojisi. Yeti şkinlik, Yaşhl ık, Ölüm. 2. bask ı. Ankara, Türkiye'de ya şlılık ve yaşlılara verilen hizmetler Yaşlı ziyareti