FİNANSAL PİYASALAR VE FİNANSAL KURUMLAR

Transkript

1 T.C SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SAPANCA MESLEK YÜKSEKOKULU FİNANSAL PİYASALAR VE FİNANSAL KURUMLAR Hafta 7 Öğr.Gör. Eyüp ALBAYRAK Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2015 Sakarya Üniversitesi

2 DEVLET TAHVİLLERİ VE HAZİNE BONOLARI Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS), Hazine Müsteşarlığı tarafından yurtiçi piyasada ihraç edilen borçlanma senetlerini ifade etmektedir. Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen DİBS'ler genel olarak vadeleri dolmadan paraya dönüştürülemezler. Başka bir deyişle, borçlu olan devlet, DİBS sahiplerine vade sonunda ilgili borç tutannı öder. Bununla birlikte DİBS'ler, vadeleri boyunca ikincil piyasalarda kişi ve kurumlar tarafından alınıp satılmaktadırlar. DİBS'ler, hem kamunun kaynak ihtiyacının giderilmesinde hem de para ve sermaye piyasalannda önemli birer araçtırlar. Bu yönüyle DİBS'ler para politikalannın yürütülmesi, faiz oranlannın oluşması ve ekonomideki fon hareketlerinde önemli bir role sahiptir. Ülkemizde DİBS'ler farklı açılardan sınıflandınlmaktadır. İhracı yapılan DİBS'ler vadelerine, ihraç yöntemlerine, ihraç edildikleri para birimi cinsine, faiz ödeme türlerine, üzerlerinde kupon taşıyıp taşımamalanna ve ihraç amacına göre sınıflandırabilir. En çok kullanılan sınıflandırılma vadeye göre yapılmaktadır. Buna göre; 1 yıl (364 gün) ve daha uzun vadeli DİBS'ler Devlet Tahvili, 1 yıldan kısa vadeli DİBS'ler ise Hazine Bonosu, olarak adlandınlmaktadır. DİBS'ler bunun yanı sıra ihraç edildikleri para birimi cinsine göre de yaygın olarak sınıflandırılmaktadırlar. Zira ülkemizde, Hazine Müsteşarlığı tarafından döviz ve YTL üzerinden iç borçlanma senedi ihraçlan yapılabilmekte, döviz üzerinden ihracı gerçekleştirilen senetler ya döviz cinsinden ya da dövize endeksli olarak ihraç edilmektedir.döviz cinsi ve dövize endeksli senetler arasındaki en belirgin fark, döviz cinsinden senetlerin borçlanma ve ödemelerine ilişkin işlemlerin dövizle yapılmasına karşın dövize endeksli senetlerin borçlanma ve ödemelerinin belirlenen kur üzerinden hesaplanan YTL üzerinden yapılmasıdır. Türkiye'de DİBS ihracı Hazine Müsteşarlığı tarafından yürütülmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) bu süreçte Hazine'nin mali ajanı olarak görev almaktadır. Hazine Müsteşarlığı, borçlanma programı çerçevesinde finansman ihtiyacını karşılarken çeşitli yöntemlerle Devlet Tahvili ve Borçlanma Senedi ihraç etmektedir. İhaleYöntemi TAP Yöntemi Doğrudan Satış Yöntemi Halka Arz Yöntemi GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ (GOS) Gelir ortaklığı senetleri (Revenue Sharing Certificates) köprü, baraj, elektrik santralı, karayolu, demiryolu, telekomünikasyon sistemleri ile sivil kullanıma yönelik deniz ve hava limanları ile benzerlerinden, kamu kurum ve kuruluşlanna ait olanlann gelirlerine, gerçek ve tüzel kişilerin ortak olması için çıkanlacak senetlerdir. Bu tanım iki önemli özellik arz etmektedir. a) Gelir ortaklığı senedi ulaşım, haberleşme, enerji kesiminde kamuya ait olan alt yapı tesislerinin gelirlerini ilgilendirmektedir. b) Bu gibi tesislerin mülkiyeti ve işletmesi ile ortaklık senedi alanlann hiçbir ilgisi yoktur. GOS ile ilgili SPK ve TTK'da bir düzenleme yoktur sayılı Tasarruflann Teşviki ve Kamu Yatınmlannın Hızlandınlması Hakkında Kanun'un 3'üncü maddesinde, gelir ortaklığı 2

3 senetleri "kamu iktisadi kuruluşlan (KİK) ve iktisadi devlet teşekkülleri (İDT) dahil olmak üzere, kamu kurum ve kuruluşlanna ait altyapı tesislerinin gelirlerine gerçek ve tüzel kişilerin ortak olmalan için çıkanlacak senetler" olarak tanımlanmıştır. Diğer bir düzenleme de Kamu Ortaklığı Fonu Yönetmeliği (R.G ) ile yapılmıştır. Gelir ortaklığı senetleri, hukuki statüsü itibariyle adındaki "ortaklık" ibaresine rağmen, değişken faizli bir tahvil özelliği taşımaktadır. İstenildiği an paraya çevrilebilir, genellikle üç veya beş yıl vadeli ve başlangıç yıllannda vergiden muaf tutulmuştur sayılı kanunun 14'üncü maddesi ilk beş yıl gelir ortaklığı senetlerinden hiç vergi alınmamasını, bunu izleyen üç yıl için vergilerde %50 indirim yapılmasını öngörmekteydi. Şu an gelir ortaklığı senetleri, 0.10 gelir vergisi stopajına tabidir. ( tarihli Resmi Gazete /10731 Sayılı Bakanlar Kurulu Karan) Gelir ortaklığı senetleri, vergi avantajı ve teminat olarak kullanılabilmesi gibi nedenlerle işletmelerin ve kurumsal tasarrufçulann talep ettiği bir menkul değertürü olmakla beraber, yatınmcılann gelir ortaklığı senetlerini talep etmelerinin değişik nedenleri de olmaktadır. Öncelikle gelir ortaklığı senetlerinin ihracı ile tasarruf sahibi, tahvil ve hisse senedi dışında menkul kıymet türleri de olduğu konusunda bilinçlenmiştir ve tasarrufların boşta kalan bir bölümü de bu suretle hareketlendirilmiştir. Bazı olumlu yanlannın yanı sıra, gelir ortaklığı senetlerinin sakıncalı taraflan da bulunmaktadır. Gelir ortaklığı senetlerinin en önemli sakıncalanndan biri, bunlara devletçe taahhüt edilen enflasyon oranının üzerinde gelir sağlama garantisi sorunudur. Bu durumda gelir ortaklığı senedi uygulaması ile kamu hizmeti anlayışı çelişmektedir. Eğer enflasyon ve faiz oranları düşürülmezse, senet satın alanlara taahhüt edilen reel gelirin gerçekleştirilebilmesi için bu hizmetlerin (köprü, elektrik vb.) fiyatlanna zam yapılması gerekmektedir. Ayrıca sistemin olumsuz sonuçlar ortaya çıkarmaması için elde edilen fonlann hızla yatınma dönüştürülmesi gerekmektedir. Tamamlanması yıllar alacak olan büyük baraj projelerinin, ortaklık senedi süresi içinde tamamlanıp gelir getirmesi güç olacağından, bunlann anaparalan ya hazineden karşılanacak, ya da yeni gelir ortaklığı senetleri çıkanlarak bunlardan elde edilecek gelirlere ihtiyaç duyulacaktır. YATIRIM FONLARI KATILMA BELGELERİ Yatırım fonlarına ilişkin esaslar Seri:VII, No:10 sayılı Sermaye Piyasası Kurulu Tebliği ile düzenlenmiştir. Yatırım Fonu; Kanun hükümleri uyannca halktan katılma belgeleri karşılığında toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslanna göre, aşağıda belirtilen varlıklardan oluşan portföyü işletmek amacıyla kurulan mal varlığıdır: a) Özelleştirme kapsamına alınanlar dahil Türkiye'de kurulan ortaklıklara ait hisse senetleri, özel ve kamu borçlanma senetleri, b) Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkındaki 32 sayılı Karar hükümleri çerçevesinde alım satımı yapılabilen, yabancı özel ve kamu borçlanma senetleri ve hisse senetleri, 3

4 c) Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı olarak ihraç edilmiş ve borsalarda işlem gören sermaye piyasası araçları, d) Kurul'ca uygun görülen diğer sermaye piyasası araçlan, repo, ters repo, future, opsiyon ve forvvard sözleşmeleri, e) Nakit değerlendirmek üzere yapılan İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. nezdindeki borsa para piyasası işlemleri. Yatınm fonunun mal varlığı, kurucunun Kanun'dan, ilgili tebliğden ve fon içtüzüğünden doğan yükümlülüklerini yerine getirmesi ve sorumluluğunu karşılaması dışında hiçbir amaçla kullanılamaz. Fon malvarlığı rehnedilemez, teminat gösterilemez ve üçüncü şahıslar tarafından haczedilemez. Katılma Belgeleri Katılma belgesi, belge sahibinin kurucuya karşı sahip olduğu haklan taşıyan ve fona kaç pay ile katıldığını gösteren kıymetli evrak niteliğinde bir senet olup kaydi değer olarak tutulur. İçtüzüğünde kurucu dışındaki aracı kuruluşlarca serbestçe alım satımı öngörülen A tipi yatırım fonlannın katılma belgeleri menkul kıymet sayılır. BORSA YATIRIM FONLARI Borsa Yatırım Fonu; katılma belgeleri borsa pazarlannda işlem gören, fonun oluşturulma sürecine doğrudan katılan yetkilendirilmiş katılımcılann fon portföyünün kompozisyonunu yansıtacak şekilde, portföyde yer alan menkul kıymet ve nakdi biraraya getirerek karşılığında fon katılma belgesi alabildiği ya da söz konusu kurumlann en az asgari işlem birimine tekabül eden fon katılma belgelerini saklamacı kuruluşa iade edip karşılığında fonun içindeki menkul kıymetlerin payına düşen kısmını alabildiği, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslanna göre portföy işletmek amacıyla kurulan malvarlığıdır. BANKA BONOLARI VE BANKA GARANTİLİ BONOLAR Bankaların, sermaye piyasasından kaynak sağlamak amacıyla çıkaracaklan banka bonolan ve banka garantili bonolann nitelikleri ile bunlann ihracına dair esaslar, Sermaye Piyasası Kanununun ilgili maddeleri ile Seri:III, No: 12 sayılı "Banka Bonolan ve Banka Garantili Bonolann Kurul Kaydına Alınmasına İlişkin Esaslar Tebliği" ile düzenlenmiştir. Banka Bonoları (BB), kalkınma ve yatınm bankalannın (banka) Seri:III, No:12 Tebliği hükümlerine göre borçlu sıfatıyla düzenleyip, Sermaye Piyasası Kurulu tarafından kayda alınmasını müteakip ihraç ettiği en az 60, en çok 720 gün vadeli, emre veya hamiline yazılı kıymetli evraktır. Banka Garantili Bonolar (BGB) ise, kalkınma ve yatınm bankalarından kredi kullanan anonim ortaklıklann, bu kredilerin teminatı olarak borçlu sıfatı ile düzenleyip, alacaklı bankaya verdikleri emre muharrer senetlerden, bu krediyi kullandırmış olan banka tarafından kendi garantisi altında ve Kurul'ca kayda alınmasını müteakip, ihraç edilen en az 60, en çok 720 gün vadeli kıymetli evraktır. 4

5 Banka bonolan ve banka garantili bonolar yatınm ve kalkınma bankalannın finansman ihtiyacının karşılanmasında kullanılan enstrümanlar olmakla birlikte banka garantili bonolar için bankanın temerrüde düşmesi riskine karşılık kredi kullandınlan anonim ortaklıklann da taahhüdünü içeren çift taraflı bir koruma söz konusudur. VARLIĞA DAYALI MENKUL KIYMETLER (VDMK) Menkul kıymetleştirme (securitization) uygulamasının alacaklara dayalı bir versiyonu olarak türetilen varlığa dayalı menkul kıymetler, Temmuz 1992'de düzenlenerek Türk Sermaye Piyasasının en çok ilgi çeken yatırım enstrümanlanndan biri olmuştur. Menkul kıymetleştirme uygulaması ile çok sayıda borçlunun bulunduğu, belli bir zamana yayılmış ve belgelenmiş alacak kalemleri ile aktifin diğer bir bölümünü oluşturan duran varlıklann menkul kıymet haline getirilerek alım satımının yapılabilmesi söz konusu olabilmektedir. Şimdiye kadar menkul kıymetler, ortaklık bilançolarının pasifine bağlı olarak çıkarılırken menkul kıymetleştirme ile bilanço aktiflerine bağlı menkul kıymet çıkarılabilmesi de söz konusu olmuştur. Varlığa dayalı menkul kıymetlerin SPK kaydına alınma esaslan Seri:III, No:14 sayılı "Varlığa Dayalı Menkul Kıymetlerin kurul Kaydına Alınmasına ve Genel Finans Ortaklıklannın Kuruluş ve Faaliyet İlkelerine Dair Esaslar Tebliği" ile düzenlenmiştir. Varlığa dayalı menkul kıymetler, Tebliğ ile belirlenen ihraçcıların kendi ticari işlemlerinden doğmuş alacaklan veya Tebliğ hükümleri çerçevesinde temellük edecekleri alacaklan karşılığında, Kurul'ca kayda alınarak ihraç edilen kıymetli evraktır. Diğer bir deyişle, Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler doğrudan veya alacaklann temellükü suretiyle dolaylı olarak ihraç edilebilir. (Burada "temlik", alacağın devredilmesi; "temellük" ise alacağın devralınması olarak düşünülebilir). Varlığa dayalı menkul kıymetlerin ihracında Kanun'un 13'üncü maddesinde belirtilen limitler uygulanmaz. Garanti veren banka. (Bankalar tarafından ihraç edilen varlığa dayalı menkul kıymetlerde bu unsur aranmaz.) Bankalar dışındaki ihraççılar tarafından ihraç edilen VDMK'lerde SPKr.nca gerekli görülmesi halinde banka garantisi sağlanması şarttır. FİNANSMAN BONOLARI Batı ülkelerinde "commercial paper" olarak adlandınlan ve vadelerinin kısalığı nedeni ile para piyasası aracı olarak kabul edilen finansman bonolannın ihraç koşullan Sermaye Piyasası Kurulu'nun tarihli Seri:III, No:13 Tebliği ile düzenlenmiştir. Finansman bonolan, ihraçcılann borçlu sıfatıyla düzenleyip Kurul kaydına alınmak suretiyle ihraç ederek sattıklan emre veya hamiline yazılı menkul kıymet niteliğindeki kıymetli evraktır. Finansman bonolannın vadesi 60 günden az 720 günden çok olmamak üzere ihraççı tarafından belirlenir. Finansman bonolan vadenin 1/4 ünü geçmeyecek satış süresi içinde her gün, iskonto esasına göre hesaplanan değer üzerinden satılır. İskontolu olarak ihraç edilir. Finansman bonolannın nominal değeri anapara ile faizi içerir. 5

6 DEPO SERTİFİKALARI Depo sertifikaları yatınmcılara yabancı menkul kıymet edinme ve işlem yapma imkanı verirken ihraçcılara da uluslararası piyasalara girme imkanı tanımıştır. Depo sertifikalan menkul kıymetlerin ihraç edildiği ülke dışındaki başka ülkelerde de halka arz edilmesinde kullanılan ve asıl menkul kıymetleri temsil eden belgelerdir. Bu belgelerin dayandığı menkul kıymetler ihraçcının ülkesindeki bir saklama kuruluşunun kasalannda muhafaza edilmektedir. Depo sertifikası sahipleri yasal olarak bütün kar payı alma haklanna sahiptirler ve bu kar paylannı kendi ülkelerindeki para birimi olarak alırlar. (Örneğin ABD'de ihraç edilen bir Türk şirketinin kar payı ABD'deki yatınmcıya dolar olarak ödenir.) Ülkemizde depo sertifikalan için ayrı bir düzenleme yapılmamış olup, Kurul'un Seri:III, No:20 sayılı Yabancı Sermaye Piyasası Araçlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Satışına İlişkin Esaslar Tebliği içinde düzenlenmiştir. Yabancı sermaye piyasası araçları; çıkarıldıkları ülke borsalannda alım satım konusu olan ve Kurul'ca niteliği belirlenen menkul kıymetler ile hak ve alacaklan temsil eden diğer kağıtlardır. (Hisse senetleri, tahviller, yatırım fonu katılma belgeleri v.b.) Depo sertifikası; Takasbank veya Sermaye Piyasası Kurulu'nca uygun görülen saklama kuruluşlarında depo edilen yabancı menkul kıymetleri temsilen çıkanlan ve bu menkul kıymetlerin verdiği haklan aynen sağlayan, bunlara özdeş, hamiline yazılı, nominal değeri temsil ettiği yabancı menkul kıymetin para birimi cinsinden ifade edilen sermaye piyasası aracıdır. Depo sertifikalannın temsil ettiği yabancı menkul kıymetler, Kurul'a yapılacak kayda alınma başvurusu öncesinde saklama kuruluşunda aracı kuruluş adına depo edilir. Saklama kuruluşundan alınacak belge Takasbank'a teslim edilir ve Kurul'ca kayda alınmayı müteakip depo sertifikaları Takasbank tarafından aracı kuruluş adına çıkanlır. Depo sertifikalan istendiğinde, depo sertifikası sahiplerince temsil ettikleri yabancı menkul kıymetler ile değiştirilir. Aracı kuruluşun iade edilecek yabancı menkul kıymetleri Takasbank'a bildirmesini müteakip, Takasbank'tan alınacak durumu açıklayan yazı ile birlikte aracı kuruluş saklama kuruluşuna başvurarak söz konusu menkul kıymetin iadesini ister. 6