Bağımsızlığının 20. Yılında Azerbaycan

Transkript

1 Bağımsızlığının 20. Yılında Azrbaycan Dr. Ali ASKER* 1980 lrin ortalarından itibarn Sovytlr Birliğind uygulanan ynidn yapılanma v saydamlık politikalarının amacı (n azından sözd), dmokratiklşm yoluyla rjimi rviz drk gliştirmkti. Fakat bu politikalar Lnin in proltr trörünü, Stalin istibdadının tavsiy politikalarını v Brjnv yöntimindki atalt dönmini yaşamış Sovyt toplumu için bir özgürlük şansı sunuyordu. Soğuk Savaş dönminin kamplaşmış v kalıplaşmış düşünc yapısının bir an içind dağılması milyonlarca insanın grçklri anlamasına v söylmsin fırsat vrmiştir. Kazanımların En Büyüğü: Bağımsızlık Gçmişin karanlık sayfaları gün yüzün çıkarkn halkın, tarihi adaltsizliklri gidrm istmi d n kuvvtli şkild ifad dilmiştir. Sovyt toplumunu oluşturan uluslar içind bunun n bariz şkild yaşandığı ülklrdn biri Azrbaycan dır. Dmokratiklşm olarak başlatılmış bu sürci Azrbaycan açısından özgün kılan v ona yni bir biçim vrn birkaç önmli husus vardır: Daha ziyad dbi v romantik bir kılıfa bürünmüş milli kimlik v milli mücadl şuuru, dmokratiklşm söylmi d kullanılarak bağımsızlık düşüncsinin fikri altyapısını oluşturmuştur li yıllarda kısa bir sür, toplam 23 ay varlığını sürdürmüş Azrbaycan Halk Cumhuriyti olgusu, yni oluşan milli v siyasi mücadl düşüncsinin tml istinat noktasını oluşturmuştur. Ynidn yapılanma v saydamlık politikasının ilan dilmsiyl Ermnilrin Azrbaycan topraklarına karşı hak iddialarının dvry girmsi, Ermnistan da yaşayan Türk nüfusun kovulmasıyla şzamanlı mydana gln şiddt olayları Azrbaycan daki milli mücadlyi v bağımsızlık düşüncsini daha da kuvvtlndirmiştir. Zira Azrbaycan kamuoyu olayların Moskova tarafından dstklndiğinin v Azrbaycan ın bağımsızlık mücadlsin karşı yönldiğinin farkındaydı. Azrbaycan daki milli uyanış harkti hm söylm hm d ylm olarak Sovytlr Birliği ndki diğr topluluklardan daha önd idi. Milli mücadl şuurundaki bu yüksliş Baltık cumhuriytlrindki bağımsızlık mücadlsiyl kıyaslanmaktaydı. Fakat * Karabük Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi, 21. Yüzyıl Türkiy Enstitüsü Rusya-Slav Araştırmaları Mrkzi Bilimsl Danışmanı, alaskar68@gmail.com [2] 21. YÜZYIL Kasım 11 Sayı: 35

2 Bağımsızlığının 20. Yılında Azrbaycan Azrbaycan daki bağımsızlık mücadlsini Baltık cumhuriytlrindki mücadldn farklı kılan çok önmli bir husus da vardır: Azrbaycan da dönmin siyasi yöntimi bağımsızlık konusunda pk d hvsli dğildir. Azrbaycan Rusya için hm konomik hm d jostratjik konumu bakımından çok önmli yr sahipti. Bu yüzdn Moskova yöntimi Ermnistan ı Azrbaycan a karşı bir baskı aracı olarak kullanmış, milli mücadlyi başka bir mcraya yönltrk onu Ermnilrl uğraşmaya zorlayarak zayıf düşürmk istmiştir. Tüm bunları bir arada dikkat aldığımız zaman Azrbaycan daki milli mücadl harktinin ndn bu kadar zorlu v kanlı bir sürçtn gçtiği iyi anlaşılmaktadır. Bu, 20 yıllık sürcin dğrlndirilmsind önmli bir vridir. Çünkü Azrbaycan ın bugünkü siyasi rjiminin konuya yaklaşımı, onun idolojik propagandasının, dolayısıyla rjimin karaktrinin açığa kavuşması açısından önmlidir. Çözümü Glcğ Bırakılmış Sorun: Milli Kimlik v Dil Tanımı Azrbaycan topraklarının Rusya v Gacarlar arasında taksimindn (1813 Gülüstan v 1828 Türkmnçay Anlaşmaları) sonra bölg halkı Tatar, dillri d Turki-Tatar dili olarak tanımlanmıştır. Fakat Azrbaycan da tnik kimlik Müslüman kimliğindn sıyrıldığı zaman doğal olarak Türk kimliği kavramı da yaygın hal glmiştir. Bu algılamanın bir sonucu olarak 1918 d kurulan Azrbaycan Halk Cumhuriyti nin rsmi dili d Türkç olarak kabul dilmiştir. 28 Nisan 1920 d Azrbaycan, Bolşvik Rusya tarafından ynidn işgal dildiktn sonra azımsanmayacak bir sür Türkç v Türk kimliği varlığını sürdürmüştür. Hatta çok ilginçtir ki, Kafkaslarda Sovyt hâkimiyti kurulduktan sonra Türkç sadc Kasım 11 Sayı: YÜZYIL [3]

3 Dr. Ali Askr Azrbaycan da dğil, aynı zamanda kırktan çok tnik kimliğin yaşadığı Dağıstan da da ortak kullanım dili statüsünü kazanmıştır. Daha ilginci is Türkç nin kullanımının tml grkçsinin dvrimin başarılarını pkiştirmk olmasıdır. Nitkim dvrimin amaçları grçklşinc Türkç nin ortak dil statüsü d kaldırılmıştır. Sovyt hâkimiyti kurulduktan sonra Azrbaycan da asimtrik iki dilli bir sistm vardı. İki dillilik gittikç Rusça nın baskın hal glmsini sağlamıştır d Türk dili kavramı kaldırılarak konuşulan aynı dil olmasına rağmn Azrbaycan dili kavramı gtirilmiş, böylc Türk adlandırılan toplum da Azrbaycanlı olmuştur. Bu glişm doğrudan doğruya Stalin in Türk karşıtı politikalarının bir sonucuydu. Bu politika Azrbaycan ın bağımsızlık sonrası dönmd kimlik çatışmalarının ana kaynağını oluşturacaktır. Stalin in bir Azrbaycan toplumu yaratmayı Azrbaycan daki milli hdflyn bu politikası, bugün Azrbaycan da yaşanan uyanış harkti hm kimlik çatışmalarının bir ndni olarak görülmktdir. söylm hm d ylm 1991 d bağımsızlığına kavuşan Azrbaycan dvlti aslında yıllarının Azrbaycan Halk Cumhuriyti nin olarak Sovytlr bir dvamı olarak mydana çıkmıştır. Azrbaycan milli Birliğindki diğr topluluklardan daha önd idi. özgürlük harktinin söylmlrind bu cumhuriytin siyasi litlri, onların görüşlri v cumhuriytin simglrini sıkça dil gtirilmktydi. Ayrıca 1991 d kabul diln Dvlt Bağımsızlığı Hakkında Anayasal Akti il d bu dvamlılık hukuki statü kazanmıştır. Azrbaycan Halk Cumhuriytinin bayrağı, dvlt arması olduğu gibi kabul dilmiştir. 22 Aralık 1992 d, Azrbaycan dili olarak tanımlanan dilin adı Milli Mclis t kabul diln bir kanunla Türk Dili olarak dğiştirilmiştir d Haydar Aliyv, yni anayasa il ilgili konuşmasında Azrbaycan daki dilin 1936 dan bu yana Azrbaycan dili olarak tanımlandığını, 1978 Anayasası nda is dvlt dilinin Azrbaycan dili olarak kabul dildiğini söylrkn aslında Türk dili kavramının (dolayısıyla millt olarak Türk tanımlamasının) ortadan kaldırılacağının sinyalini vrmiştir. Muhalft v aydınlar bu adlandırmaya karşı çıkarkn ana dili Türkç olan tnik Türklrin dilinin Azrbaycan dili olarak tanımlanmasının doğru olmayacağını blirtmişlrdir. İlginç olan husus, Azrbaycan dili kavramını savunanların grkç v argümanlarındaydı. Bu çvrlr gör Azrbaycanlı aynı zamanda Azrbaycan Türkü dmktir v Azrbaycanlıların Anadolu v diğr bölglrd yaşayan Türklrdn farklarını blirtmk için kullanılmaktadır. Ama bu farkın vurgulanması grksiniminin mantıksal grkçsi ifad dilmmktdir. Dünya tcrübsind bir dilin birkaç dvltt rsmi dil olarak kullanıldığını göstrn çok sayıda örnk vardır (İspanyolca, Arapça, Almanca, İngilizc vs.). Azrbaycan dili v Azrbaycanlı kavramını savunanlar, bu trimin ikinci bir anlamının Azrbaycan da yaşayan bütün yrli halkları tk bir ad altında birlştirmk olduğunu ifad tmişlrdir. Oysa bugünkü durum şu şkild öztlnbilir: Azrbaycan da yaşayan Talış, Lzgi, Tat gibi tnik gruplar kndi kimlik v dillrini doğru şkild adlandırdıkları hald Azrbaycan Türklri Azrbaycanlı olarak adlandırılmışlardır. Başından bri kapsayıcı v birlştirici bir misyon yüklnn Azrbaycanlı kavramı doğal olarak tnik anlamda Azrbaycan da yaşayan diğr tnik kimliklri kapsamamış v bu kavramın sadc vatandaşlık boyutu kabul görmüştür. Bugün Türkçülük v Azrbaycancılık idolojilrinin rkabt içind olan iki farklı idoloji olduğunu söylmk mümkündür. Azrbaycancılık idolojisinin hnüz tam ola- [4] 21. YÜZYIL Kasım 11 Sayı: 35

4 Bağımsızlığının 20. Yılında Azrbaycan rak oturmuş bir idoloji olduğunu söylmk mümkün dğildir. Kanımızca, kimlik tanımlaması Azrbaycan da nihai çözümün kavuşmamıştır v dmokratik ortamının oluşacağı ilk fırsatta kuvvtli bir şkild gündm glcktir. Ekonomik Avantajlar Yraltı kaynakları bakımından çok zngin olan Azrbaycan bağımsızlığını kazanmasından sonra, sahip olduğu nrji kaynakları ndniyl, Kafkasya nın Kuvyt i olarak adlandırılmıştır. Ptrol dışında yin ülkd önmli miktarda doğal gaz, alünit, kurşun, çinko, bakır, dmir cvhri, barit, kobalt, arsnik, pirit, granit, krom, barit, mrmr, kirç taşı, siyanit, madn tuzu v kaya tuzu da ürtilmktdir. Bunların yanı sıra ülkd az miktarda altın v gümüş gibi dğrli madnlr d bulunmaktadır. 1 Bağımsızlık sonrası dönmd Azrbaycan doğal kaynaklarını dünya pazarına çıkarmak için harkt gçmiştir. 20 Eylül 1994 d dnizin drinliğind yrlşn Azri- Çırag-Günşli yataklarının işlnilmsi v glir dağılımına ilişkin Asrın Anlaşması adıyla bilinn anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşmaya 8 ülkdn (Azrbaycan, ABD, Büyük Britanya, Rusya, Türkiy, Norvç, Japonya, Suudi Arabistan) 13 şirkt (Amoco, BP, McDrmott, Yunocal, SOCAR, LUKoil, Statoil, Exon, Türkiy Ptrollri, Pnzooil, Itochu, Rmko, Dlta) katılmıştır. Bu anlaşmadan sonra 31 anlaşmaya daha imza atılmıştır. 2 Azrbaycan da ptrol ürtimi 1997 d 9 milyona düşmüştür. Fakat bugün Azrbaycan da 50 milyon tondan fazla ptrol ürtilmktdir. Bugün itibariyl Azri- Çırag-Günşli yatağından Azrbaycan ın Nft Fonu na 20 milyar para dahil olmuştur. Tahminlr gör 30 yıl içind bu yataklardan Azrbaycan ın ld dcği glir 200 milyar dolar olacaktır. 3 Azrbaycan ın ptrol glirlri Nft Fonu na toplanmaktadır. Kurulduğu dönmd 271 milyon dolar olan Dvlt Nft Fonu aktiflrinin hacmi bugün 12 milyar dolardan fazladır. 4 Ptrol glirlrinin Azrbaycan konomisind oynadığı rolün n kadar büyük olduğu göz önünddir. Ptrol anlaşmalarının imzalanmasından önc Azrbaycan ın bütçsi 800 milyon Manat ikn bugün bütç 20 milyar Manat a ulaşmıştır. Bunun dışında kürsl krizind Azrbaycan ın ptrol glirlri önmli güvnc oluşturmuştur. Azrbaycan hükümtinin ptrol politikası bugün lştirilmktdir. Özllikl halkın sosyal durumunun iyilştirilmsi yönündki tahminlrin grçklşmmsin dikkat çkilmktdir. Ptrol anlaşmalarının imzalanmasından sonra Azrbaycan ın sosyo-konomik durumunda çok büyük dğişikliklrin grçklşcği bklntisi içind olanlar, 1 Rhman Sfrov, Azrbaycan da Ptrol Ürtiminin Tarihsl Sürç İçrisindki Dğişimi, TÜRKİYAT ARAŞTIRMA- LARI DERGİSİ, s. 285 vd. 2 srin müqavil si nin 17 yaşı oldu, 3 SOCAR Başkan Yardımcısı H. Yusifzad nin açıklamaları. 4 srin müqavil si, Kafkaslarda Sovyt hâkimiyti kurulduktan sonra Türkç sadc Azrbaycan da dğil, kırktan çok tnik kimliğin yaşadığı Dağıstan da da ortak kullanım dili statüsünü kazanmıştır. Kasım 11 Sayı: YÜZYIL [5]

5 Dr. Ali Askr maalsf yanılmışlardır. Nitkim ptrol glirlri halka çok az yansımaktadır. Bunun ndni is ptrol glirlrinin adil şkild dağıtılmamasıdır. Ptrol glirlrinin dntiminin şffaf bir mkanizmayla yapılmaması, yolsuzluk v suiistimali doğurmaktadır. Böylc ptrol anlaşmalarından doğan glirlr halkın sosyal durumunun iyilşmsin dğil, daha çok sosyal şitsizliğin drinlşmsin ndn olmuştur. Srbst piyasa ortamı kaçınılmaz olarak zngin v fakir sınıflar yaratmaktadır. Fakat bir milli srvt olan ptrol glirlrinin sosyal sorunların çözümü için kullanılması grkmktdir. Rkabtçi yatırım koşulları oluşturarak küçük v orta ölçkli yatırımcıların dstklnmsi konomik kalkınma, v halkın rfahı açısından faydalı olacaktır. Dünya ptrol ülklrinin tcrübsindn d bilindiği üzr dmokratik v şffaf rjimlrin olmadığı ptrol ülklrind satışlardan ld diln kolay Haydar Aliyv, yni glirlr hükümt mmurlarını rhavt sürüklr. anayasa il ilgili Onların dikkati ülknin istikrarlı v dngli glişimin konuşmasında Türk dili dğil, ptrol glirlrindn bir an önc pay alma mücadlsin yönlir. 5 Bu tür ülklrd otoritr yöntimlr, içt- kavramının v dolayısıyla millt olarak Türk ki srvtlr hsabına bslndiği gibi, dış güçlrin işin tanımlamasının ortadan gldiği sürc d dstklnmktdir. Adil olmayan glir kaldırılacağının dağılımının yanı sıra siyasi v sosyal hak v özgürlüklrin bastırılması gittikç toplumsal öfk birikiminin thlikli sinyalini vrmiştir. boyutlara ulaşmasına v nind sonunda bu öfknin patlak vrmsin ndn olur. Bu durumda ülknin uzun yıllar ld ttiği kazanımlar kısa sürd ldn çıkarkn toplumsal hafıza v ortak yaşam kültüründ d kalıcı hasarlar bırakır. Etnik Kimliklr, Ulusal Bütünlük v Güvnlik Azrbaycan da çok sayıda farklı tnik grup v kimlik yaşamaktadır. Bu grupların toplum nüfus içind oranı yüzd 10 u gçms d bağımsızlık dönminin başlarında bazı iç v dış güçlr tarafından tnik sorunlar gündm gtirilmiş v hatta sorun, ülk güvnliğini thdit dck boyutlara ulaşmıştır. Çünkü yakın dillri konuşan farklı tnik grup v milltlrin Azrbaycan ın siyasi v sosyal yaşamındaki tutum, davranış v faaliytlri birbirlrindn çok farklıdır. İlginçtir ki, uluslararası alanda Azrbaycan daki tnik kimliklrl ilgili sorunlar yaşandığına dair iddialar gnllikl Ermni sivil toplum örgütlri v araştırmacıları tarafından dil gtirilmktdir. Oysa 1980 li yılların sonlarından itibarn, Ermnistan da tnik azınlıklara v farklı milliytlr karşı yürütüln politikalar bu ülkyi tk tnisitli bir ülk halin gtirmiştir t Alikram Humbtov un öndrliğind bazı ayrılıkçı güçlr Azrbaycan ın günyind, İran sınırındaki Lnkran, Lrik, Masallı, Yardımlı, Clilabad, Bilasuvar v Astara bölglrini Talış-Mugan Cumhuriyti ilan tmişlrdir. Sözd cumhuriyt in sınırları için dahil dilmiş ilçlrin ksriytind Talış nüfus dğil, Azrbaycan Türklri yaşamaktaydı. Halk dstği bulunmayan bu girişim kısa sür içind Azrbaycan hükümti tarafından bastırılmıştır. Ayrıca, Moskova odaklı Sadval Lzgi tşkilatı Azrbaycan ın toprak bütünlüğün karşı 5 Qubad İbadoğlu, srin müqavil si: mifl r v ralliqlar SRİN-MÜQAVİL Sİ-MİFL R-v -REALLIQLAR c06.html, [6] 21. YÜZYIL Kasım 11 Sayı: 35

6 Bağımsızlığının 20. Yılında Azrbaycan propaganda faaliytlrini ylmsl boyuta gçirmk için ciddi girişimlrd bulunmuştur. Özllikl dış kaynaklı tnik tml dayalı ayrımcılık thdidi bugün dahi sona rmiş dğildir. Ayrıca yin Dağıstan köknli tnik gruplardan olan Avarlar v Sahurların yaşadıkları bölglrd zaman zaman Azrbaycan yöntimini rahatsız dn olaylar yaşanmıştır. İç v dış bağlantılar açısından son dönmlrd Azrbaycan kamuoyunun n tartışmalı v thdit olarak gördüğü konulardan biri d Kürt azınlığı, daha doğrusu Kürt kimliği konusudur. Diğr tnik azınlıklar Azrbaycan sınırları içind daha fazla nüfusa sahip olmasına v daha fazla örgütlnmsin rağmn, diğr topluluklarla tnik ayrımcılık sorunu daha çok dış bağlantılı olmuştur. Fakat Kürt azınlıkla ilgili oluşturulmak istnn sorun daha çok Azrbaycan ın içindki çıkar çvrlri tarafından organiz dilrk dstklnmiştir. Bu ndnl olsa grk, Azrbaycan daki bazı litlrin Kürt köknli olduklarına v çvrlrind çıkar grupları oluşturarak nüfuzlarını v güçlrini artırma tşbbüsünd bulunduklarına dair kamuoyunda güçlü bir kanaat uyanmıştır. Azrbaycan daki bazı ksimlr tarafından PKK nın dstklndiği, işgal altındaki Dağlık Karabağ topraklarında PKK militanlarının saklandığı Azrbaycan basınında yr alan habrlr arasındadır. Bu çrçvd, Kürtlr v Ermnilr arasında Türkiy y karşı bir işbirliği ilişkisinin glişmkt olduğu v bunun, glckt, hm Azrbaycan hm d Türkiy y karşı ciddi bir thdit oluşturacağı söylnmktdir. Sayıca az olmasına rağmn kndin özgü bir önm arz dn topluluklardan biri d Yahudilrdir. Sovytlr Şffaf dntim yoksunluğu nticsind ptrol glirlri halkın rfah sviysinin yükslmsin dğil, sosyal şitsizliğin drinlşmsin ndn olmuştur. Kasım 11 Sayı: YÜZYIL [7]

7 Dr. Ali Askr Birliği nin dağılmaya başladığı ilk yıllarda Yahudilrin birçoğu İsrail v diğr ülklr göç ttilrs d, bir kısmı Azrbaycan a gri dönmüştür. Azrbaycan daki Yahudi nüfus, İsrail başta olmak üzr dünyanın önd gln Yahudi kuruluşları v diasporası tarafından himay diln bir azınlıktır. Yahudi azınlık Azrbaycan da aktif biçimd İsrail lobiciliğini yürütmktdir. Azrbaycan ulusal kimliği önündki n büyük ngllrdn biri yrlicilik tir. Hr n kadar yrliciliğin ski hanlıklar sistmindn kaynaklandığı söylns d, bu zararlı olgunun 1970 lrdn itibarn hızla yüksliş gçtiği söylnbilir. Bazı bölglrd yrlikçiliğin tnik bölünmlrl örtüştüğü d söylnmlidir. Dmokratiklşm, Elitlr v Mutabakat Sorunu Bağımsızlığının 20. yılında Azrbaycan da dmokratiklşm sürcind çok ciddi sıkıntıların yaşandığı vurgulanmalıdır. Bugün kadar Azrbaycan da bir kz bil olsun dmokratik sçim yapılmamıştır. Dmokrasinin vazgçilmz unsurları olan siyasi partilrin faaliyt alanının daraltılması, göstri özgürlüğünün kısıtlanması, ifad özgürlüğünün sınırlandırılması, basın mnsuplarına karşı yapılan saldırıların yanı sıra ülkd çok yaygın olan rüşvt v yolsuzluk, mmurların kyfi davranışları halkın üzrind olumsuz psikolojik hava oluşturmaktadır. Siyasi partilrin faaliyt alanının daraltılması, göstri özgürlüğünün kısıtlanması, ifad özgürlüğünün sınırlandırılması v rüşvt, yolsuzluk, mmurların kyfi davranışları halkı olumsuz tkilmktdir. [8] 21. YÜZYIL Kasım 11 Sayı: 35 Yürütmnin hukuk dvlti ilklrin uygun faaliyt göstrmdiği, yargı bağımsızlığının sağlanmadığı bir toplumda dmokratiklşmdn bahstmk imkansızdır. Bugün Azrbaycan da yurttaşların mutabakatına v siyasi irady dayalı dmokratiklşm sürcin büyük grksinim duyulmaktadır. Dünyada dmokratiklşm sürcini tpdn başlatan dvlt çok azdır. Fakat bu, istikrarlı glişim için güvnilir bir yöntmdir. Günümüzd otoritr rjimlrin dğişmsi kaçınılmazdır. Bu rjimlr zaman içind ya dmokratiklşir ya da yıkılarak yrini başka bir

8 Bağımsızlığının 20. Yılında Azrbaycan rjim vya yöntim bırakır. Azrbaycan daki hakim siyasi güçlr bu ralityi görmzliktn glmmlidirlr. Avrupa nın dğişik kurumları v uluslararası insan hakları örgütlrinin Azrbaycan daki siyasi rjim yönlik lştirilri görmzdn glinmktdir. Mart 2011 göstrilrind tutuklanmış birçok muhalif hapis czasına çarptırılmıştır. Son dönmd Avrupa Konsyi İnsan Hakları Yüksk Komisri Thomas Hammrbrg Azrbaycan ı ifad v örgütlnm özgürlüğü gibi tml insan haklarını dstklmy çağırmıştır. Bakü Hükümti nin konsyin bir yıl önc sunduğu önrilri uygulamayı başaramadığını söylyn Hammrbrg, milltvkili adaylarını, gaztcilri v gnçlik örgütü üylrini tutuklayıp susturmak için uydurma iddialar ortaya atıldığını kaydtmiştir. Muhalft üylri, rjim karşıtları v dmokrasi ylmcilrin yönlik n yaygın suçlama üzrlrindn uyuşturucu madd çıkmasıdır. Hükümt is vatandaşlarının dünyanın n özgür insanları olduğunu iddia tmktdir yıllık bağımsızlık sürcind Azrbaycan da siyasi hak v özgürlüklr alanında hr hangi bir ilrlm sağlanamamıştır. Vurgulanması grkn başka bir husus da ABD v Avrupa nın gözlmci misyonlarının hr dfasında Azrbaycan da yapılan sçimlri dmokrasiy yönlik olumlu bir adım olarak dğrlndirmlridir. Bu yaklaşım muhalft tarafından lştirilirkn halkın bu kurumlara güvnini d sarsmıştır. Dmokratik özgürlüklrin boğulması toplumun önmli ksiminin zaman gçtikç daha fazla radikal dini ğilimlr kaymasına ndn olmaktadır. Otoritr yöntim v siyasi kültür birbirlrini olumsuz anlamda bslyn iki olumsuz olgudur. Bu otoritr rjimlrin n ngatif özlliğidir. Otoritr rjimlrin kndin özgü siyasal kültürlri vardır. Kişi kültü, mdyayı tşvik vya baskıyla dntim altına almak bu rjimlrin ortak özlliğidir. Toplumdaki manvi dğrlrin içi boşaltılır, toplum sadc siyasi açıdan dğil, manvi açıdan da yozlaşır. Bu yüzdn d dmokratiklşm sadc bir siyasi vya hukuksal sorun dğil, aynı zamanda ahlaki v manvi msldir. 21. YÜZ YIL 6 Azrbaycan İnsan Haklarından Yin Sınıfta Kaldı, 30 Eylül Kasım 11 Sayı: YÜZYIL [9]