T.C. NEV EH R VAL L L ÇEVRE ve ORMAN MÜDÜRLÜ Ü

Transkript

1 T.C. NEV EH R VAL L L ÇEVRE ve ORMAN MÜDÜRLÜ Ü ÇEVRE DURUM RAPORU 2010 NEV EH R

2 Ç NDEK LER Sayfa No A-CO RAFIK KAPSAM A. 1. Giri 1 A. 2. l ve lçe S n rlar 5 A. 3. lin Co rafi Durumu 20 A. 4. lin Topografyas ve Jeomorfolojik Durumu 21 A. 5. Jeolojik Yap ve Stratigrafi 25 B - DO AL KAYNAKLAR B. 1. Enerji Kaynaklar 29 B. 2. Biyolojik Çe itlilik 30 B. 3. Toprak 32 B. 4. Su Kaynaklar 32 B. 5. Mineral Kaynaklar 33 C- HAVA (ATMOSFER VE KL M) C. 1. klim ve Hava 36 C. 2. Havay Kirletici Gazlar ve Kaynaklar 40 C. 3. Atmosferik Kirlilik 40 C. 4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 40 D-SU D. 1. Su Kaynaklar n n Kullan m 42 D. 2. Do al Drenaj S stemler 42 D. 3. Su Kaynaklar n n Kirlili i ve Çevreye Etkileri 43 D. 4. Su ve K y Yönetimi, Strateji ve Politikalar 43 D. 5. Su Kaynaklar nda Kirlilik Etkenleri 44 E-TOPRAK ve ARAZ KULLANIMI E. 1. Genel Toprak Yap s 45 E. 2. Toprak Kirlili i 45 E. 3. Arazi 46 F-FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F. 1. Ekosistem Tipleri 47 F. 2. Flora 48 F. 3. Fauna 48 F. 4. Hassas Yöreler Kapsam nda Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin 52 stenece i G-TUR ZM Alanlar G. 1. Yörenin Turistik De erleri 67 G. 2. Turizm Çe itleri 70 G. 3. Turistik Altyap 72 G. 4. Turist Say s 74 G. 5. Turizm Ekonomisi 74 G. 6. Turizm-Çevre li kisi 74 H-TARIM VE HAYVANCILIK H. 1. Genel Tar msal Yap 75 H. 2. Tar msal Üretim 77 H. 3. Organik Tar m 81 H. 4. Tar msal letmeler 81

3 H. 5. Tar msal Faaliyetler 81 I- MADENC L K I. 1. Maden Kanununa Tabii Olan Madenler ve Ta Ocaklar 83 Nizamnamesine I. 2. Madencilik Faaliyetlerinin Tabii olan Do al Yap ld Malzemeler Yerlerin Özellikleri 85 I. 3. Cevher Zenginle tirme 85 I. 4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 86 I. 5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazan m Amac yla 86 Yap lan J-ENERJ Rehabilitasyon Çal malar J. 1. Birincil Enerji Kaynaklar 87 J. 2. kincil Enerji Kaynaklar 88 J. 3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Da l m 88 J. 4. Enerji Tasarrufu le lgili Yap lan Çal malar 88 K-SANAY VE TEKNOLOJ K.1. l Sanayiinin Geli imi, Yer Seçimi Süreçleri ve Buna Etkileyen 90 Etkenler K. 2. Genel Anlamda Sanayinin Grupland r lmas 90 K. 3. Sanayiinin lçelere Göre Da l m 91 K. 4. Sanayi Gruplar na Göre i yeri Say lar ve stihdam Durumu 92 K. 5. Sanayi Gruplar na Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullan m 92 K. 6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunlar ve Al nan Önlemler 93 K. 7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Plan 93 L-ALTYAPI, ULA IM VE HABERLE ME L. 1. Altyap 94 L. 2. Ula m 97 L. 3. Haberle me 98 L. 4. lin Plan Durumu 98 L. 5. ldeki Baz stasyonu Say s 98 M-YERLE M ALANLARI VE NÜFUS M. 1. Kentsel ve K rsal Planlama 104 M. 2. Altyap 107 M. 3. Binalar ve Yap Çe itleri 108 M. 4 Sosyo-Ekonomik Yap 111 M. 5 Yerle im Yerlerinin Çevresel Etkileri 112 M. 6. Nüfus 114 N- ATIKLAR N. 1 Evsel Kat At klar 116 N. 2 Tehlikeli ve Zararl At klar 116 N. 3 Özel At klar 117 N. 4. Di er At klar 118 N. 5. At k Yönetimi 119 N. 6 Kat At klar n Miktar ve Kompozisyonu 119 N. 7 Kat At klar n Biriktirilmesi, Toplanmas, Ta nmas Ve Aktarma 119 Merkezleri N. 8. At klar n Bertaraf Yöntemleri 120 N. 9. At klar n Geri Kazan m ve De erlendirilmesi 120 N. 10. At klar n Çevre Üzerindeki Etkileri 120 ii

4 O- GÜRÜLTÜ VE T TRE M O. 1. Gürültü 122 O. 2. Titre im 123 P- AFETLER P. 1. Do al Afetler 124 P. 2. Di er Afetler 125 P. 3. Afetlerin Etkileri ve Yard m Tedbirleri 125 R- SA LIK VE ÇEVRE R. 1. Temel Sa l k Hizmetleri 127 R. 2. Çevre Kirlili i ve Zararlar ndan Olu an Sa l k Riskleri 130 S. ÇEVRE E T M S. 1. Kamu Kurulu lar n n Çevre E itimi ile lgili Faaliyetleri 133 S. 2. Çevreyle lgili Gönüllü Kurulu lar ve Faaliyetleri 133 T- ÇEVRE YÖNET M VE PLANLAMA T.1. Çevre Kirlili inin ve Çevresel Tahribat n Önlenmesi 134 T.2. Do al Kaynaklar n Ekolojik Dengeler Esas Al narak Verimli 134 Kullan m, Korunmas ve Geli tirilmesi T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlar n Çevrenin Ta ma Kapasitesini A mayacak Biçimde Planlamas T.4.Çevrenin nsan-psikososyal htiyaçlar yla Uyumunun Sa lanmas 134 T.5. Çevre Duyarl Arazi Kullan m Planlamas iii

5 TABLOLAR Sayfa No Tablo A.1: Gölet bilgileri 23 Tablo B.1: Ortalama Güne lenme Süresi ( Saat, dakika) 29 Tablo B.2: Dada -Arafa Kömür Özellikleri 29 Tablo B.3: Mera Çal malar 30 Tablo B.4: Baraj bilgileri 33 Tablo B.5: Metalik Maden Envanteri 34 Tablo C.1: Rüzgar bilgileri 36 Tablo C.2: Bas nç bilgileri 36 Tablo C.3: Nem bilgileri 36 Tablo C.4: S cakl k bilgileri 37 Tablo C.5: Buharla ma bilgileri 37 Tablo C.6: Ya mur bilgileri 37 Tablo C.7: Kar, dolu, sis ve k ra bilgileri 37 Tablo C.8: Is nma Amaçl thal Kömürün Özellikleri ve S n rlar 39 Tablo C.9: Sanayi Amaçl thal Kömürün Özellikleri ve S n rlar 39 Tablo C.10 Yerli Kömürün Özellikleri ve S n rlar 39 Tablo F.1: Sahipli Hayvan Bilgileri 49 Tablo F.2: Sahipsiz Hayvan Bilgileri 50 Tablo F.3: Hayvan Haklar hlalleri Hakk nda Bilgiler 51 Tablo F.4: Göreme Tarihi Milli Park Co rafi Durum 56 Tablo F.5: Sahan n Ad ve dari Durumu 57 Tablo G.1: Bölgedeki tesis, yatak ve acenta say lar 72 Tablo G.2: Turizm belgeleri konaklama tesisleri 73 Tablo G.3: Ziyaretçi say s 74 Tablo H.1: Genel arazi da l m 75 Tablo H.2: Ekilebilir Arazi Da l m 75 Tablo H.3: Önemli Tar m Ürünleri Üretim Bilgileri 75 Tablo H.4: Hayvansal Ürün Miktarlar 76 Tablo H.5: Tar m Alet Makina Say lar 76 Tablo H.6: Tarla Bitkileri Üretim Miktar 77 Tablo H.7: Meyve Üretim Miktar 78 Tablo H.8: Ba c l k bilgileri 79 Tablo H.9: Sebze Üretimi 79 Tablo H.10: Büyükba Hayvanc l a Ait Bilgiler 80 Tablo H.11: Küçükba Hayvanc l a Ait Bilgiler 80 Tablo H.12: Kümes Hayvanc l Bilgileri 80 Tablo H.13: Ar c l k Bilgileri 81 Tablo I.1: Pomza kaynaklar 83 Tablo I.2: Sanayi Madenleri Bilgileri 84 iv

6 Tablo I.3: Linyit özellikleri 84 Tablo I.4: Jeotermal özellikleri 85 Tablo I.5: Kum ocaklar bilgileri 85 Tablo L.1: Temiz Su Sistemi Bilgileri 94 Tablo L.2: At ksu Sistemi Bilgileri 94 Tablo L.3: Ye il Alan Bilgileri 96 Tablo L.4: Yol uzunluklar 97 Tablo L.5: Haberle me ebeke bilgileri 98 Tablo L.6 : Baz stasyonlar Bilgileri 99 Tablo M.1: Kadastro durumu 107 Tablo M.2: Anaokulu bilgileri 108 Tablo M.3: lkö retim okul bilgileri 108 Tablo M.4: Ortaö retim okul bilgileri 109 Tablo M.5: Pansiyon bilgileri 109 Tablo M.6: Nev ehir Üniversitesi ö renci bilgileri 109 Tablo M.7: 2010 y l nüfus da l m 114 Tablo M.8: 2010 y l nüfus yo unlu u bilgileri 115 Tablo N.1: Merkez lçedeki kurulu lardan toplanan t bbi at k 117 miktarlar Tablo R.1: Sa l k Kurumlar n n Say s 127 Tablo R.2: Bula c Hastal klarla lgili Bilgiler 127 Tablo R.3.: Zoonotik Hastal klar 128 Tablo R.4: A oranlar 129 Tablo R.5: Bebek Ölümlerinin Ya a göre da l m 129 Tablo R.6: Aile Planlamas Çal malar 129 Tablo T.1: 2010 y l nda ÇED Gerekli De ildir karar verilen 135 faaliyetler v

7 EK LLER VE GRAF KLER Sayfa No ekil A.1: Mantarkaya 8 ekil A.2: Saruhan 12 ekil A.3: Pa aba lar 13 ekil A.4: Derinkuyu yeralt ehri 18 ekil A.5: Güllüdere vadisi 28 ekil F.1: Uçhisar Kalesi 58 ekil F.2: Pa aba peribacalar 61 ekil G.1: Aç khava müzesi 68 ekil G.2: Fresk örne i 68 ekil G.3: Zelve 69 ekil G.4: Atl do a gezisi 71 ekil G.5: Golf alan 71 ekil G.6: Balonlar 72 Grafik R.1: Bula c hastal k say s 127 vi

8 HAR TALAR Sayfa No Harita A.1: l ve ilçe s n rlar 5 Harita A.2: l haritas 19 Harita A.3: Türkiye siyasi haritas 20 vii

9 CO RAF K KAPSAM A.1. G R Nev ehir, ç Anadolu Bölgesi nde yer almakta olup, lin s n r n do uda Kayseri, bat da Aksaray, güneyde Ni de ve kuzeyde Yozgat ile K r ehir olu turmaktad r. Nev ehir ilinin yüzölçümü km 2 dir. K z l rmak vadisinin güney yamac na kurulmu olan l merkezinin rak m m dir. l, do udan bat ya do ru inildikçe çukurlu u artan K z l rmak vadisinin ikiye ay rd, güney ve kuzey bölgelerine do ru gidildikçe yükselen bir konum arz eder. Erciyes Da ile Hasan Da n n aktif birer yanarda oldu u dönemlerde püskürttükleri lav ve tüflerin milyonlarca y lda ya mur, rüzgâr, akarsular gibi etkenler yoluyla a nmas sonucu olu an ve eklinden dolay peribacas olarak adland r lan, dünyada bu kadar yo un örne i olmayan olu umlar, bölgemizde turizmi etkileyen en önemli do al kaynakt r. Peribacalar gibi ilginç jeolojik yap lar n yan s ra, kayalara oyulan yerle im yerleri de ender do al ve kültürel merkezlerdendir. Nev ehir, tarih ve do an n iç içe geçerek, bütünsel bir güzellik sergiledi i beldeleri ve bölgede ya am uygarl klar n zenginle tirdi i kültürel birikimi ile Türkiye nin e siz turizm cennetlerinden biridir. Birbirinden güzel kaya kiliseleri, do al güzellikleri, vadileri ve yeralt ehirleriyle bir aç k hava müzesi durumundad r. Dünyaca ünlü Türk dü ünürü Hac Bekta - Veli ile Osmanl döneminin ünlü sadrazamlar ndan Damat brahim Pa a n n bu bölgede ya am olmalar da kültür ve turizm hareketlerinin olumlu yönde geli mesine büyük katk sa lam t r. Yap lan kaz lardan elde edilen bilgilere göre Nev ehir li nin M.Ö 3000 y llar na kadar uzanan bir tarihi oldu u anla lmaktad r. limiz tarih öncesi ça lardan beri yerle meye sahne olmu tur. Yer alt kaynaklar bak m ndan zengin olan Nev ehir in Ac göl ve Derinkuyu yörelerinde perlit; Avanos ta kaolin, Gül ehir de barit, tuz ve linyit bulunmaktad r. limiz topraklar yer alt sular bak m ndan da zengin olup, Kozakl ilçesinde kapl calar bulunmaktad r. A.1.1. Nev ehir in Tarihi Geli imi Bölgede yap lan az say daki prehistorik ara t rmalardan neolitik (M.Ö. 7 bin) dönemine ait yerle meler saptanm t r. M.Ö.1600 lerde Hitit Krall n n egemenli i alt nda olan kente, M.Ö. 12 yüzy lda göç kavimlerinin, M.Ö. 7. yüzy lda Kimmer ve skitlerin sald r lar ya anm t r. Nev ehir, M.Ö y llar nda Asur ve M.Ö y llar nda Med egemenli inin ard ndan Perslerin yönetimine girerek Kappadokia Satrapl içinde yer alm t r. M.Ö. 332 y l nda Pers soylular ndan I. Ariarathes ba ms z Kappadokia Krall n kurmu tur. M.S.17 y l nda Roma mparatorlu u na kat lan Nev ehir sonra, Persler, Sasaniler daha sonra da Anadolu Selçuklu Devleti yönetimine girmi tir. Bölge 1097 y l nda Haçl lar n eline geçmi tir. Daha sonra lhanl ve 1398 de Karamano ullar yöreye egemen olmu sa da ayn y l Sultan I. Bayezit Nev ehir i Osmanl topraklar na katm t r y l nda Bayezit in Timur a yenilmesiyle bölge Karamano ullar yönetimine geçmi 1466 da da kesin olarak Osmanl egemenli ine girmi tir y l nda da il olmu tur. 1

10 Nev ehir, ilk dönemlerde Nyssa, daha sonraki dönemlerde Soandos Nisa ve Mu kara adlar ile an lm t r. linin en eski yerle im yeri Gül ehir ilçesi Civelek Ma aras nda görülür. Yap lan kaz lar sonucunda Eski Tunç Ça na (M.Ö ) ve Assur Ticaret Kolonileri Ça na (M.Ö ) ait eserler ele geçmi tir. Nev ehir civar nda bulunan çok say daki höyüklerde özellikle Eski Tunç Ça na ait kal nt lar tespit edilmi tir. M.Ö y llar aras nda Kuzey Mezopotamya da ya ayan Assur tacirler Anadolu da ticari koloniler kurarak ilk ticaret örgütünü olu turmu lard r. Bu ticaretin merkezi Kayseri Kültepe, Kani -Karum dur. (Karum: Ticaretin yap ld pazaryeri, ticari organizasyonun yap ld yer, liman, koy anlam ndad r.) Belgelerde ad geçen ve yeri saptanabilen karumlardan biri de Karum-Hattu tur (Bo azköy). Karumlardan daha küçük pazaryerleri ise Wabartum olarak adland r lm t r. Nev ehir civar nda say s z wabartumlar tespit edilmi ancak bu yerle im yerlerinde yaz l belge bulunamad ndan yerle imlerin wabartum adlar bilinememektedir. M.Ö. II. binin ba lar nda Avrupa dan Kafkaslar üzerinden gelerek Kapadokya Bölgesi ne yerle en Hititler, daha sonra yerli halkla kayna arak imparatorluk kurmu lard r. Dilleri Hind-Avrupa dil grubundand r. Ba kentleri Hattu a (Bo azköy) olan Hititlerin önemli ehirleri Alacahöyük ve Ali ar d r. Kapadokya Bölgesi nde bulunan bütün höyüklerde Hititlere ait kal nt lara rastlamak mümkündür. Friglerin Orta Anadolu nun önemli kentlerinin hemen hepsini y karak Hitit mparatorlu u nu ortadan kald r lmas ndan sonra Orta ve Güneydo u Anadolu da Geç Hitit Krall klar ortaya ç km t r. Kapadokya Bölgesi ndeki Geç Hitit Krall ise Kayseri, Ni de, Nev ehir i içine alan Tabal Krall d r. Bu döneme ait Gül ehir-sivasa (Gökçetoprak), Ac göl-topada, Hac bekta -Karaburna Köyü nde Hitit Hiyeroglifi ile yaz lm kaya an tlar bulunmaktad r. Kimmerler in Frig egemenli ine son vermesi sonucu Anadolu da Medler (M.Ö. 585), daha sonra da Persler (M.Ö. 547) görülür. Eski Pers dilinde Katpatuka olarak adland r lan Kapadokya bölgesi, Cins Atlar Ülkesi anlam na gelmekteydi. Persler, Zerdü t dinine ba l olduklar ndan ve ate i kutsal sayd klar ndan bölgedeki volkanlar özellikle Erciyes ve Hasanda n kutsal saym lard r. Persler, Kapadokya dan geçerek ba kentlerini Ege ye ba layan, Kral Yolu nu geli tirmi lerdir. Makedonya Kral skender M. Ö. 334 ve 332 de Pers ordular n arka arkaya bozguna u ratarak bu büyük mparatorlu u y km t r. skender, komutanlar ndan Sabiktas bölgeyi denetimi alt na almakla görevlendirince, halk buna kar ç kt ve eski Pers soylular ndan Ariarathes i kral ilan etti. I. Ariarathes (M.Ö ) Kapadokya Krall n n s n rlar n geni letti. M.S. 17 de Tiberius Kapadokya y Roma ya ba layarak bölgedeki karga aya son verdi. Romal lar bölgeyi ele geçirdikten sonra bat ya bir yol yaparak Ege ye ula m sa lad lar. Bu yol hem askerî hem de ticari aç dan önemliydi. Bu s rada Anadolu da yay lmaya ba layan ilk hristiyanlar n bir k sm büyük ehirlerden köylere göç etme e ba lad lar. Kayseri nin önemli bir din merkezi haline geldi i 4. yüzy lda, kayal k Göreme ve çevresini ke feden hristiyanlar, Kayseri Piskoposu da olan Aziz Basil in dünya görü ünü benimseyerek kayalar içinde manast r hayat n ba latt lar. 2. yüzy l sonlar nda Kapadokya da önemli say da hristiyan topluluklar bulunmaktayd. 3. yüzy lda kuvvetli ahsiyete sahip rahipler bölgeyi dini dü ünce ve ya ant n n merkezi haline getirdiler. 4. yüzy lda Kapodokya üç büyük azizin (Kayseri Piskoposu Büyük Basil, karde i Nyssal Gregory ve Nazianuslu Gregor) memleketi olarak bilinirdi. Bölge halk Greko-Roma fikirlerinden ziyade ran n etkisi alt nda kalm t r. Orta ve Do u Anadolu da oldu u gibi Kapadokya da Bizans n ilk y llar nda sakin bir dönem ya am t r. mparatorluk s n rlar Akdeniz havzas ndan Kafkaslara kadar uzand için 2

11 Kapadokya Bölgesi bu imparatorlu un merkezi haline geldi. Ancak 7. yüzy ldan itibaren Persler tekrar Anadolu yu istila ettiler ve Kayseri yi i gal alt nda tuttular. Daha sonra Kudüs ü ele geçirdiler ve Hakiki Haç Ctepsiphon a ta d lar (Ctepsiphon: Ba dat s n rlar içinde antik bir yerle im yeri). Bunun üzerine mparator Heraclius Anadolu nun elde kalan k s mlar n askeri eyaletlere ay rd ve Kapadokya, askerî aç dan organize edildi. Orduda hizmet edenlere topraklar verildi inden topra a sahip askerî aristokrat grubu ortaya ç kt. Daha sonra imparator Heraclius kaybedilen topraklar geri al p Hakiki Haç Kudüs e geri götürdü. Ancak do u eyaletlerinde askerî bir düzen bulunmad ndan Araplar taraf ndan i gal edildi. Kayseri 647 ve 726 da iki kez el de i tirdi. Derinkuyu ve Kaymakl gibi düz ovalarda ya ayan halk yer alt yerle imini tercih ederek kendilerini savundular. Da l k bölgelerdeki kaya kiliseleri ve hücreler s nak oldu. Malazgirt Zaferinden sonra Bizans n elinde bulunan Anadolu nun Fethi hareketi içinde ba ta Kutalm o lu Süleyman ah olmak üzere Artuk, Tutak, Dani mend, Mengücek, Ebulkas m, Ebulgazi vb. Türkmen Beyleri yer alm lard. Büyük Selçuklu Sultan Melik ah n ölümünden sonraki iktidar kavgas s ras nda Do u Anadolu da Saltuklu, Dani mend, Mengücek ve Artuklu Türkmen Beylikleri olu mu tur tarihinde Kutalm o lu Süleyman ah taraf ndan znik merkez olmak üzere Nev ehir in de içinde bulundu u Orta Anadolu, Güney Marmara, ç Ege ve Do u Akdeniz Bölgeleri nin geni bölümlerinde de Türkiye Selçuklular Devleti kurulmu tur. Asl nda 1067 de Kayseri yi fetheden Türkmen Beyleri nden Af in Bey K z l rmak n orta ç r boyunca fetihlerine devam ederek Nev ehir ve çevresini de Selçuklu topraklar içerisine katm t. Süleyman ah 1081 y l nda Bizansla yapt antla ma ile Anadolu da egemenli ini fiilen oldu u gibi hukuken de kabul ettirmi, sultanl n ilan ederek kudretli bir devlete sahip oldu unu ortaya koyup Büyük Selçuklu Devleti ile olan sembolik ba l l n sona erdirmi tir. Türkiye Selçuklu Devleti nin kurulu u Süleyman ah Antakya ya düzenledi i ilk sefer s ras nda Ebul Gazi yi (Hasan Bey ki Hasanda bu zat n ismi ile an l r.) Kapadokya ya vali tayin eder. Nev ehir Türkiye Selçuklular Dönemi nde do u-bat istikametinde birer menzillik mesafede yap lm kervansaraylarla ve bunlar aras ndaki güzergah izleyen ticaret yolu üzerinde küçük bir yerle im yeri idi. Bu yol bat da Ege k y lar, Do uda Orta Asya Türk Dünyas ve Çin e, Mezopotamyaya yönelen çok i lek, canl bir ticari hayata sahip, kültür köprüsü görevi de gören önemli bir yoldur. Özellikle I. Alaaddin Keykubat Döneminde ( ) bu yol üzerinde kervansaraylarla çok zengin yükler ta narak do u- bat, kuzey- güney istikametinde iç ve d ticaret canl l k kazanm, Türkiye Selçuklular en parlak dönemlerini ya am t r. Bu dönem ve sonras nda yap lan ifahaneler, a evleri, yollar, köprüler, kaleler ve külliyelerle Anadolu bay nd r hale gelmi tir. Türkiye Selçuklu Sultan II. Keykavus ile IV. Rüknettin K l çarslan n birlikte saltanat sürdükleri dönemde anla mazl a dü ünce IV. Rüknettin K l çarslan Ürgüp e s nm t r. Türkiye Selçuklu Devleti 1243 Köseda Sava nda ma lup olduktan sonra fiili idare Mo ollara geçmi ve Sultan n yan nda Mo ol valileri taraf ndan yönetilmeye ba lanm t r. Son Selçuklu Sultanlar ndan III. Alaaddin Keykubat da Mo ol Hükümdar Gazan Han la anla mazl a dü tü ünde Ürgüp yak nlar nda s nd ma arada s k bir takiple yakalanm t. II. Mesut son Türkiye Selçuklu Sultan olarak Kayseri de 1308 de ölünce Mo ollar sembolik de olsa Selçuklu taht na kimseyi oturtmad lar. Anadolu yu merkezden gönderdikleri valilerle yönetmeyi sürdürdüler. Bu idari yetersizlik sonucunda Anadolu nun çe itli yerlerinde beylikler ortaya ç kt. Osmanl lar, Karamanl lar, Mente eo ullar, Germiyano ullar gibi. Türkiye tarihinde Anadolu Türk Beylikleri Dönemi ba lad. 3

12 Beylikler Dönemi Anadolu Selçuklu Devleti parçalan nca Mo allar n Anadolu Valisi Timurta n daha sonra da Eratna Bey in egemenli ini ta yan Nev ehir, 1381 de Kad Burhanettin taraf ndan ele geçirildiyse de 1397 de yöreye Karamano ullar egemen oldular. Karamano ullar Nev ehir in de içinde bulundu u Orta K z l rmak Konya Bölümü ve Anamur-Mersin k y lar na kadar Do u Akdeniz de egemenlik alanlar n geni lettiler de Y ld r m Bayezit Karaman lini topraklar na kat nca Nev ehir (Mu kara) Osmanl Beyli ine dahil oldu. Y ld r m Beyaz t n Konya y fethinden sonraki geli meleri anlatan A k Pa azade Tarihi nde: Etraf n ehirlerine haber vard kim bu gelen padi ah gayet adildir. Ve ol ehirlerden dahi adam geldi kim hana gelip ehri t mar edin!... Aksaray, Ni de yi ve Kayseri yi verdiler. Develi, Karahisar ve Uçhisar cümlesini nevalisi ile teslim ettiler. der. Ancak bu dönem k sa sürdü. Y ld r m Bayez t 1402 Ankara Sava nda Timur a yenilince Karamanl Beyli i yeniden kuruldu. Bir ara Nev ehir Kad Burhaneddin Beyli i egemenlik alan na dâhil olmu tur. Osmanl lar en çok u ra t ran bu beyli e II. Bayezit 1487 de son verince Karaman Beyli i ne ait topraklarla beraber Mu kara da Osmanl Devleti s n rlar içine dâhil oldu. Nev ehir ve yöresi Osmanl idaresi alt nda bir süre bar içinde ya ad. Özkonak ta Yavuz Sultan Selim in Do u Seferi s ras nda yap lan köprü Nev ehir deki Erken Osmanl yap s olmas aç s ndan önemlidir. Kanuni Sultan Süleyman tahta ç kt nda hazinenin gelirini artt rmak için yeni bir arazi tahriri yapt rd. l yaz c lar n n bir k sm ürün miktar n ve tarla ölçümlerini fazla göstererek vergileri artt rd lar. Baz dirlik sahiplerinin topra ellerinden al nd. Bu durum halk ve asker aras nda ho nutsuzlu a neden oldu. Ayr ca 1582 den ba lay p ardarda gelen ran seferleri de Anadolu t mar düzenini bozmu tu. Sefere ça r lan dirlik sahiplerinden baz lar ailelerini kar k ortam içerisinde b rak p gidemeyeceklerini ileri sürerek yasalara kar ç karak Celâli oldular. Devlet isyanlar güçlükle bast rabildi. Tüm bu olumsuzluklar Nev ehir de etkisini iddetli ekilde gösterdi. Yöre halk arzulad bar, huzur ve kalk nma dönemini Damat brahim Pa a zaman nda ya am t r. Cumhuriyet Döneminde Nev ehir Nev ehir Mondros Mütarekesi günlerinde 12. Kolordu ya ba l 11. tümenin denetim alan içindeydi. Karargâh Ni de de bulunan tümenin önemli silah ve cephane depolar ndan biri de Nev ehir de idi. Kapadokya yöresi Milli Mücadele y llar nda Mütareke nin belirledi i payla m alanlar n n d nda kald için önemli bir olaya sahne olmam t r. Bununla birlikte Dellaczade Hac Osman Efendi; Sivas Kongresi'ne Nev ehir delegesi olarak kat lm, memleketinde Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti'nin ubesini kurmu ve milli mücadeleye kat l m sa lam t r. Milli Mücadele y llar nda Nev ehir e ili kin olarak an lmas gereken bir ba ka geli me de Mustafa Kemal in 22 Aral k 1919 da Hac bekta a gelmesidir. Bekta ileri Milli Mücadele ye kazand rmak amac n güden Mustafa Kemal, Hac Bekta Veli Tekkesi Çelebisi Cemalettin Efendi ve tekke eyhi Salih Niyazi Baba ile görü tü. Ülkenin içinde bulundu u durum uzun uzad ya ele al nd. Her iki Bekta i önderi de Mustafa Kemal ile ayn dü üncede olduklar n ve Milli Mücadele saflar na kat ld klar n aç klad lar. Bu Mustafa Kemal in Sivas Kongresi sonras nda kazand en önemli ba ar lar ndan biriydi. Bu görü meden sonra Anadolu nun her yan ndaki Bekta i Tekkeleri birer Kuvay-i Milliye karargâh i levi gördü. Nev ehir Osmanl lar n son dönemlerinde Ni de Sanca na ba l bir kaza idi. Cumhuriyetimizin ilan ndan sonra 1924 te Ni de yeni idari yap lanmada bir l olarak ortaya ç karken Nev ehir de ilçelerinden biri oldu. 4

13 6429 say l yasa ile Nev ehir 20 Temmuz 1954 tarihinde il haline getirildi. K r ehir ve K r ehir e ba l Mucur, Avanos, Hac bekta (1945 te ilçe oldu.), Kayseri ye ba l Ürgüp (1935 te ilçe oldu.), Ni de ye ba l Arapsun (1948 de Gül ehir ad n ald.) Nev ehir in ilçeleri haline getirildi. Kozakl ve Hamamorta köyleri Avanos a ba l birer köy iken birle tirilerek 1954 te Kozakl ad yla ilçe olarak Nev ehir e ba land. K r ehir 1957 de tekrar l yap ld. Mucur ilçesi ile beraber Nev ehir den ayr ld. Daha önceleri Melegübü ismi ile an lan bir bucak merkezi olan Derinkuyu 1 Nisan 1960 ta ilçe durumuna getirildi. Ac göl kasabas ise 4 Temmuz 1987 de ilçe olmu tur. A. 2. L VE LÇE SINIRLARI Nev ehir li, Merkez lçe dâhil 8 ilçeye sahiptir. lçeler; Ac göl, Avanos, Derinkuyu, Gül ehir, Hac bekta, Kozakl ve Ürgüp tür. Harita A.1: l ve lçe S n rlar Kaynak: 5

14 A Ac göl 1914 y l nda bucak merkezi, 1952 y l nda kasaba olan Ac göl, 1987 y l nda kanunla Nev ehir li'ne ba l bir ilçe olmu tur. Ad 1926 y l nda, yak n nda bulunan suyu ac gölden dolay Ac göl olarak de i tirilmi tir. Daha önce Ac göl Dabada-Dobada-Topada gibi isimlerle an lm t r. Nev ehir li'nin bat s nda yer alan Ac göl, güneyden Derinkuyu lçesi ve Aksaray li, kuzeyde Gül ehir, bat da Aksaray li ve do uda Merkez lçe ile çevrilidir. Nev ehir-ankara Karayolu üzerinde bulunan Ac göl lçesinin merkezi Nev ehir e 20 km. uzakl ktad r. lçenin 5 belediyesi ve 8 köyü vard r. lçe ekonomisi genelde tar ma dayal olup hayvanc l k da önemli yer tutmaktad r. Ac göl de tespit edilebilen en eski yerle im M.Ö. VIII. yüzy la aittir. A ll köyü yak nlar ndaki Topada Geç Hitit Dönemi ne ait Hitit hiyeroglifi ile yaz lm kaya an t nda bölgenin siyasi durumu ve liderinin icraatlar ile ilgili bilgiler yer almaktad r. Nev ehir Müze Müdürlü ü nün Kurugöl de yapt kaz lar sonucunda M.Ö. II. yüzy la ait ta tan yap lm lahitler içerisinde ve ölü küpleri içerisinde Arkaik Dönem e ait lekithoslar (koku i esi), yüzük, fayanstan kolyeler ele geçmi tir. Ac göl ün bir ba ka özelli i de yerle im merkezinde yer alan yeralt yerle imidir. ki tanesi orjinal olmak üzere üç giri i tespit edilebilmi tir. Orjinal olmayan üçüncü giri in her iki taraf nda kap yüksekli inde ta lar konulmu, yatay tek ta la da (lento ) kap desteklenmi tir. Giri in uzant s nda yer alan mekânlar bazalt ta tan kemerli olarak yap lm t r. Ancak y l öncesine aittirler. Gerek teknik, gerekse ekil aç s ndan Özlüce ve Maz Yeralt ehri ne benzerlik göstermektedir. Henüz tam olarak temizlenmemi olan yeralt ehrinde büyük salonlar birbirlerine tünellerle ba lanm t r. K sa bir koridor vas tas yla yeralt ehrinin kaya oyma mekânlar na ula l r. Giri teki k sa koridorun kar s ndaki sürgü ta l alan ehrin birinci orjinal giri i ve ilk salonudur. K sa bir koridorla ikinci büyük salona geçilir. Bu mekânda yer alan üç büyük ni oturma ya da yatak odalar d r. Bu k s ma giri dar bir aral k vas tas ylad r. Tavan k s mlar iyi oyulmu be ik tonozlu gibidir. Burada havaland rma bacalar n n yan s ra haberle me delikleri de bulunmaktad r. Bu k s mdan üçüncü büyük salona geçi dar, alçak, oldukça kavisli bir galeri sayesindedir. Galeri boyunca kandil koymak için küçük ni ler bulunur. Küçük mekân n üç taraf nda kaya kiliselerinin apsisleri gibi oyulmu küçük odalar yeral r. Buradaki havaland rma bacas di erlerinden farkl olarak yukar ya do ru konik bir biçimde daralmaktad r. Bugüne kadar pek çok yeralt ehrinin orjinal giri leri bulunamam t r. Bilinenler ise fazla bir özellik göstermezler. Ac göl yeralt ehrinin ikinci orjinal giri i Maz yeralt ehrinin tam benzeri olup ustaca dü ünülmü bir örnektir. Giri in yan duvarlar düzensiz ta lardan, tavan k sm ise düzgün, ince, uzun ta lardan örülmü tür. Ayn tip örgü sistemi civardaki ev kap lar nda da görülmektedir. Tatlarin Kasabas Ac göl ilçesinin 10 km kuzeyinde yer alan Tatlarin kasabas, gerek yeralt kenti ve kiliseleri gerekse konut mimarisi ile Kapadokya Bölgesi nin ilginç yörelerinden birisidir. Tatlarin Kilisesi: Ac göl ilçesine ba l olan ve Ac göl ün 10 km kuzeyinde yer alan Tatlarin kasabas n n kale olarak adland r ld tepesinin yamac nda yer al r. ki nefli iki apsisli, be ik tonozlu olan kilisenin narteksi y k lm t r. Oldukça iyi korunmu olan fresklerdeki sahneler bantlarla birbirinden ayr lm t r. Zeminde koyu gri, tasvirlerde ise mor, hardal ve k rm z renkler kullan lm t r. 6

15 Sahneleri: Apsiste Meryem ve Çocuk sa, Michael ve Gabriel; Konstantin ve Helena, ba kala m, sa n n cehenneme ini i, Kudüs e giri, sa n n çarm ha gerilmesi ve dokuz azizin yan s ra kiliseyi yapt ran ki inin portresi de yer almaktad r. Tatlarin Yeralt ehri: Nev ehir ili, Ac göl ilçesinin 10 km kuzeyinde, Tatlarin kasabas n n kale olarak adland r ld tepesinde yer al r. Yeralt ehri ilk olarak l975 y l nda tespit edilmi, 1991 y l nda ziyarete aç lm t r. Kale mevkiinde yeralt yerle imlerinin d nda kilise bulunmakta ancak bunlar n büyük bir bölümü do al nedenlerle y k lm t r. As l giri kap s y k lm olan yeralt ehrine bat yönündeki iki mekân sayesinde girilebilmektedir. Yeralt ehri, oldukça geni alanlara yay lm, ancak küçük bir k sm temizlenebilmi tir. Halen iki kat gezilebilmektedir. Mekânlar n büyüklü ü, erzak depolar n n say s n n ve kiliselerin çoklu u normal bir yeralt yerle iminden ziyade askeri garnizon ya da manast r yap s n akla getirir. Giri ten 15 m uzunlu undaki kavisli bir koridor vas tas yla dikdörtgen planl geni bir mekâna ula l r. Giri teki 1,5 m çap nda ortas delikli bir sürgü ta bu mekân n giri ç k n kontrol alt na al nmas n sa lamaktad r. Sa taraftaki ni in içinden a a ya do ru oyulan ve halk taraf ndan zindan olarak adland r lan mekânda üç iskelet bulunmu tur. Tuvaletin de yer ald bu ana mekân n sa taraf nda kiler/mutfak bulunmaktad r. Bu alan n Roma Dönemi nde mezarl k alan, Bizans Dönemi nde de kiler olarak kullan lm olmas gerekmektedir. Çünkü bu odadaki ni ler, yöredeki Roma Dönemi kaya mezarlar ndaki -ölülerin yat r ld - ni lerden farks zd r. Ancak daha sonraki dönemlerde bu ni lerin tabanlar oyulmu ve içine erzak konulmu tur. kinci giri te ah r yer al r. Daha önce erzak deposu olarak kullan ld üphesiz olan bu geni mekân sütunlarla desteklenmi tir. Taban nda be adet ambar bulunmaktad r. Tavan k sm nda yeralt yerle iminin ba ka mekânlar na ula labilen havaland rma bacas yer al r. Birinci büyük mekân ile ikinci büyük mekân dar bir koridorla birbirine ba lan r. Zikzak biçimli bu koridorda tuzak ve ba lant y kesen sürgü ta bulunmaktad r. A Gül ehir Gül ehir, 1209 tarihinde Mengücüko ullar hâkimiyetinde iken, Selçuklular taraf ndan i gal edilmi ve Arapsun olan ad da o tarihte Gül ehir olarak de i tirilmi tir. Gül ehir ilçesi, güneyde Nev ehir, kuzeyde Hac bekta, do uda Avanos ve Merkez ilçeler, bat da K r ehir ve Aksaray illeriyle çevrilidir. Gül ehir ilçesinin Nev ehir kent merkezine uzakl 18 km. dir. lçenin bir bucak, 5 kasaba belediyesi vard r. Damat brahim Pa a n n Nev ehir e yapt imar, bir ba ka Osmanl Sadrazam Karavezir Mehmet Seyyid Pa a da Gül ehir e yapm, 30 haneli Gül ehir i bir külliye ile donatm t r. Külliye; cami, medrese ve çe meden olu maktad r. lçede temel geçim kayna tar md r. lçenin sulak yerlerinde sebzecilik, meyvecilik; sulak olmayan yerlerinde ise tah l ve ba c l k tar m yap lmaktad r. Ba lardan elde edilen kaliteli ve yüksek bomeli ya üzümleri ra, sirke ve arapç l kta kullan l r. Civelek Ma aras Gül ehir in 4 km do usunda yer alan Civelek köyü yak nlar ndaki ma ara, sadece Gül ehir in de il ayn zamanda Nev ehir in de en eski yerle imidir. Ma ara, köyün Gürlek Tepe olarak adland r lan tepesinde yer al r. Kalkerli bir yap ya sahip olan ma araya 14 m uzunlu unda a a ya do ru uzanan bir galeri vas tas yla inilebilmektedir. Ana mekân 22x11 m olan ma aran n tavan k s mlar nda kalsit kristalden olu an 5 15 cm aras nda de i en uzunluktaki sark tlar yer almaktad r. Nev ehir Müzesi ve talyan ma ara bilimcileri ile birlikte yap lan çal malarda ma ara taban nda, özellikle göçen kaya parçalar aras nda ve galerilerde Kalkolitik Döneme (M.Ö ) ait, elde ekillendirilmi tek kulplu 7

16 fincanlar, çe itli boylarda çömlekler, dokumac l kta kullan lan a r aklar, ta tan ve kemikten aletler ele geçmi tir. Ayr ca ma aran n çevresinde yap lan yüzey ara t rmalar nda da obsidiyenden ve sileksten yap lm aletler bulunmu tur. Ma ara koruma alt na al nd ndan ziyarete kapal d r. Aç k Saray Harabeleri Nev ehir-gül ehir yolu üzerinde, Gül ehir e 3 km uzakl ktaki Aç k Saray Harabeleri, tüf kayalar içine oyulmu say s z mekânlar, Roma Dönemi kaya mezarlar, IX. ve X. yüzy la tarihlenen kaya kiliseleri ile önemli bir piskoposluk merkeziydi. Aç ksaray ve çevresi iklimin ve do a olaylar n n etkisi ile olu an peribacalar na ev sahipli i yapmaktad r. Ayr ca mantar eklinde olan Mantarkaya bu bölgede bulunmaktad r. ekil A.1 : Mantarkaya Kaynak: Halk aras nda Hac Bekta Veli Mescidi olarak adland r lan mekân n mihrab n n günümüze kadar korunmu ve slami bir yap olmas aç s ndan dikkat çekmektedir. Kareye yak n planl mescidin bat kesiminde yüksekçe ni ler yeralmaktad r. Aziz Jean (Kar ) Kilisesi Gül ehir in hemen giri inde yer alan ve iki katl olan Aziz Jean Kilisesi nin alt kat nda kilise, arap mahzenleri, mezarlar, su kanal ve görevlilere ait mekânlar, üst kat nda ise ncil den al nm sahnelerle süslenmi bir di er kilise yer almaktad r. Alt kata ait kilise, tek apsisli, haç planl, haç kollar, be ik tonozludur. Merkezi kubbesi çökmü tür. Süsleme aç s ndan direk ana kaya üzerine k rm z a boyas ile stilize hayvan, geometrik ve haç tasvirleri resmedilmi tir. Üst kattaki kilise ise tek apsisli ve be ik tonozludur. Ana apsisteki resimlerin d nda oldukça iyi korunmu olan kilise siyah bir is tabakas ile kapl yd. Kilisenin restorasyonu ve konservasyonu 1995 y l nda Restoratör R dvan ler taraf ndan yap ld ktan sonra bugünkü haline gelmi tir. sa ve ncil siklusunu içeren kilisede sahneler, bantlar içinde frizler halindedir. Siyah zemin üzerine sar ve kahverengi renkler kullan lm t r. Ni tonozlar nda ve cephelerinde bitkisel ve geometrik motifler tercih edilmi tir. Bat ve güney duvar nda, Kapadokya Bölgesi nde oldukça nadir olarak resmedilen son yarg sahnesi yer al r. Kilise, apsisinde yer alan yaz t na göre 1212 y l na tarihlenmektedir. Sivasa Gökçetoprak Yeralt ehri Yeralt ehri, Gül ehir ilçesinin 35 km bat s nda yer alan Gökçetoprak köyü yak nlar ndad r. lk kez 1989 y l nda Frans z ara t rma ekibi, 1991 y l ndan itibaren de talyan as ll Roberto Bixio ve Stefano Saj Commissione Nazionale Cavita Artificiali yeralt ehirlerinde çal malarda bulunmu tur. Sivasa yeralt ehri, bölgeye göre farkl bir jeolojik karaktere sahiptir. En altta k z l ms kahverengi renkte olan çamur ta, üstünde kal nl 3 4 m yi bulan aglomera (iri 8

17 taneli tüf) ve en üst k s mlar nda da sert bir volkanik kayaç olan andezit kaya bloklar bulunmaktad r. Yeralt ehri, çamur ta ve aglomera formastasyonunun içine kaz lm t r. Platonun yamac na oyulan yeralt ehrinin giri i dar bir kaya blo u vas tas ylad r. Henüz tam olarak temizlenmemi ve kland r lmam olan yeralt ehrinin iki kat tespit edilebilmi tir. Her iki kat nda da büyük düzgün olmayan dikdörtgen mekânlar birbirlerine dar ve uzun koridorlarla ba lanm t r. Koridorlar n giri lerinde bulunan kap ta lar, d ar da kesilip içeriye getirilmi lerdir. Yeralt ehrinin 1,5 km uza nda bulunan kaya bloklar n n üzerindeki izler bunu kan tlayan en iyi delildir. Yeralt ehrinin ikinci kat nda yer alan su kuyusu 25 m derinlikte olup içinde halen su bulunmaktad r. Gökçetoprak köyünün kuzey ve bat yamaçlar nda da yöre halk taraf ndan halen ah r, depo ve samanl k olarak kullan lan çok say da yeralt yerle imleri bulunmaktad r. Karavezir (Kur unlu ) Camii Karavezir Camii; ilçe merkezinde Karavezir Seyyid Mehmet Pa a taraf ndan 1780 y l nda Mimar Ebubekir Halil A a ya yapt r lan muhte em kur un kapl bir Camii dir. Vakfiyesinden cami mimar n n 8 akçe yevmiye ile çal an Ebu Bekir Veledi Halil Efendi oldu u anla lmaktad r. Üç kap l bir avluda yer alan Karavezir Camii, yakla k 400 m² bir alan kaplamaktad r. Osmanl mimarisinin karakteristik özelliklerini ta yan cami, iki renkli kesme ta tan yap lm, kare planl, ana mekân n kaplayan 11 m çap ndaki kubbe dört kemer üzerine oturtulmu tur. Kubbe dört sivri kemer ve kö elerde pandantifler ile beden duvarlar üzerine oturmu tur. Kubbe a rl n k smen kö e kuleleri ve payeler, k smen de kemerler ta r. Kuzey cephesinde fazla simetrik olmayan 6 sütunun ta d üç gözlü son cemaat yeri bulunmaktad r. Üç kubbede de derinlemesine aynal tonozla örtülüdür. Sütunlar birbirlerine bas k sivri kemerle ba lanm t r. Son cemaat yeri kubbeleri, içten pandantiflerle, d tan kasna a oturur. Kubbelerde yer yer nemden dökülmü olmakla beraber kalem i i süslemeler bulunmaktad r. Giri kap s çerçevesinin üzerinde profilli barok üslupta mermer kitabe bulunmaktad r. Ye il zemin üzerine alt n yald zla i lenmi madalyon eklinde I. Abdülhamid in tu ras yer al r. Tu ran n yan taraflar nda siyah, ye il, mavi renkte ya l boya ile boyanm birer demet çiçek bulunmaktad r. A Hac bekta 1270 y l nda Hac bekta -i Veli nin yerle mesiyle bir yerle im birimi haline gelmi tir y l na kadar Ni de line ba l bir köy iken, 1854 y l nda belediye te kilat n kurarak K r ehir'e ba lanm, 1948 y l nda K r ehir'in bir ilçesi haline getirilmi, 1954 y l nda Nev ehir'in il olmas yla Hac bekta bir ilçe olarak Nev ehir'e ba lanm t r. Hac bekta ilçesinin Nev ehir il merkezine uzakl 47 km.dir. Hac bekta ' n bir ilçe belediyesi, 2 kasaba belediyesi ve 28 köyü vard r. Nev ehir-k r ehir yolu üzerinde Nev ehir e 45 km uzakl kta olan Hac bekta lçe merkezinde yap lan kaz lar sonucunda Eski Tunç Ça, Hitit, Frig, Hellenistik ve Roma Dönemi ne ait ele geçen eserler, Hac bekta Arkeoloji Müzesi nde sergilenmektedir. Hac bekta yak nlar ndaki Karaburna köyü yak nlar nda Topada ve Sivasa da oldu u gibi Geç Hitit Dönemi ne ait Hitit hiyeroflifi ile yaz lm Karaburna kaya an t bulunmaktad r. Bu yaz tta Kral Sapas n NIAS SAPAS ile yapt anla ma ve bu anla maya uymad klar takdirde Haran tanr s Armas, tanr ças Kumiapi ve Datti Kubaba n n a a layaca ndan bahsetmektedirler. Hac Bekta - Veli Müzesi Nev ehir li Hac bekta ilçesinde Hac Bekta - Veli Külliyesi nin 1. avlusunda giri in sa ndaki yap y llar aras nda restore edilmi, 16 A ustos 1964 tarihinde 9

18 Etnografya Müzesi olarak düzenlenmi ve ziyarete aç lm t r. Müze, 1. avlu, 2. avlu ve 3. Avlu bölümlerinden olu maktad r. 1. Avlu: Eskiden Nadar (At) avlusu da denilen bu bölüme, güneydeki an tsal görünümlü Çatal Kap dan girilir. Giri in hemen sa nda 1902 y l nda Tekke Postni ini Feyzulla Dedebaba zaman nda Sadrazam Halil Pa a n n e i Fatma Nuriye Han m taraf ndan yapt r lan ve üzerinde Mühr-ü Süleyman motifi bulunan Üçler Çe mesi yer al r. Eskiden bu avlu içinde günümüze kadar ula mayan; atevi, ekmekevi, hamam, tuvalet, mihmanevi, çama rhane gibi bölümler bulunmaktayd. 2. Avlu: Eskiden Dergâh Avlusu da denilen bu bölüme, üçgen al nl kl ve sivri kemerli Üçler Kap s ndan girilir. Bu avlu içinde s ras na göre sa da; Arslanl Çe me, a evi, Baba Kö kü, Tekke Camii, ortada; havuz, solda; mihmanevi, meydanevi, kilerevi ve Dedebaba Kö kü gibi bölümler bulunmaktad r. Arslanl Çe me: Klasik M s r Sanat tarz nda skenderiye mermerinden yap lm olan arslan yontusu, ünlü M s r Valisi Kavalal M. Ali Pa a soyundan Fatma Han m taraf ndan, M y l nda Tekke ye hediye bab nda gönderilmi tir. Arslanlar n içine yerle tirildi i esas çe me, M y l nda eski Silistre Valisi Malkoç Bali Bey hayr na yapt r lm t r. A evi Baba Kö kü: Protokolde, Dedebaba dan sonra gelen A evi Babas n n oturdu u kö k, bugün Müze idaresi olarak hizmet vermektedir. A evi: Kitabesinden M ta Malkoç Bali Bey hayr na yapt r ld anla lan a evi nde me hur karakazan, halife kazanlar ve di er mutfak e yalar sergilenmektedir. Tekke Camii: M y l nda, Padi ah II. Mahmut taraf ndan yapt r lan camii klasik tarzda; içten kubbeli görünümüne ra men d tan kur un kaplamal ve bas k külahl olarak in aa edilmi tir. Güdük minaresi orjinal olmay p restorasyon ürünüdür. Havuz: Giri kap s n n tam kar s nda bulunan havuzun kitabesinden anla ld na göre; y llar aras nda dönemin Beyrut Valisi nin (H. R fat Pa a) e i Nazl Han m taraf ndan yapt r lm t r. Güney duvar, üçgen al nl kl olarak yap lm olup; oniki dilimli Hüseyni taç ile sonland r lm t r. F skiyesinde, Korinth tipi antik ba l k kullan lm t r. Mihmanevi: Tekke faal iken, gelen konuklar n a rland bu bölüm, bugün müze deposu olarak kullan lmaktad r. Meydanevi: Tekke nin en önemli bölümlerinden biri olup, kitabesine göre; M y l nda Sultan Murat taraf ndan yapt r lm t r. Burada tarikata intisap etme yani ikrar verme ve nasip alma törenleri yap l yordu. Meydan Odas n n rekonsrüksiyon olarak bingi tekni inde in aa edilen tavan ilgi çekicidir. Bu bölümde; oniki makam simgeleyen postlar, levhalar, Bekta i Taht, müzik aletleri, tablolar, eski siyah-beyaz foto raflar, mühürler ve di er etno rafik eserler sergilenmektedir. Kilerevi: ki katl olan bu bölümün alt kat, eskiden Tekke kasas ve depo olarak; üst kat ise, Dedebaba Kö kü olarak hizmet veriyordu. imdi ise Kütüphane deposu olarak hizmet vermektedir. 3. Avlu: Eskiden Hazret avlusu da denilen bu bölüme, bas k kemerli, ye il kanatl, Alt lar Kap s ndan girilir. Atatürk Kö esi, Pirevi, Bal m Sultan Türbesi ve Hazire bulunmaktad r. Pirevi: Giri in tam kar s ndaki bu yap kompleksi, M. XIII.-XVI. yüzy llar aras nda tamamlanm t r. Giri in sa ve sol yan nda; Tekke ye hizmet etmi bulunan Dede ve Babalar n mezarlar bulunmaktad r. Akkap denilen kap dan, Orta Methal yani salona girilir. Sa tarafta; Tekke nin çekirde i say lan ve Dervi lerin zikredip, olgunla t klar Çilehane (k z lcahalvet) denilen hücre yer al r. Üstünde kitabesi bulunan, mütevaz bir kap dan, K rklar Meydan na geçilir. Bu bölümde; K rkbudak amdan, Hz. Ali nin el yazmas Kur an- Kerim den bir sure, ran ah n n ada ipek hal, baz silahlar ve Bekta i kültürüne ait baz etno rafik eserler sergilenmektedir. Meydan n do usunda; Horasan Erleri, bat s nda Çelebiler in mezarlar bulunmaktad r. Göke ik de denilen mermer kap dan Huzur-u Pir e yani 10

19 Hünkâr Hac Bekta - Veli Türbesine girilir. Yap Selçuklu mimarisi gelene inde in aa edilmi olup; kubbe ve duvarlar kalem i i bezemelerle süslenmi tir. Yüksek tip sandukas ye il pu idelerle süslüdür. Türbe nin üst k sm ; d tan sivri külahl ve kur un kaplamal d r. Güvenç Abdal Türbesinde ise Güvenç Abdal, e i Dünya Güzeli ve hizmetkârlar n n sandukalar bulunmaktad r. Türbe kemerli tonozla örtülü olup, restorasyon ürünü bezemelerle süslüdür. Bal m Sultan Türbesi: Selçuklu mimarisi tarz nda in aa edilmi tir. Bal m Sultan; Dimetoka daki Bekta i Tekkesinde yeti mi ve daha sonra merkez Tekke ye gelerek, Bekta ilik e önemli hizmetlerde bulunmu tur. Bu nedenle de Bekta ilik te Pir-i Sani ( kinci Pir) olarak kabul edilir. Bal m Sultan sandukas ndan ba ka Kalender ah mezar n n da bulundu u Türbe, ölümünden üç y l sonra M da; Yavuz Sultan Selim in komutanlar ndan Dulkadiro ullar Beyi, eyhsuvar Ali Bey taraf ndan in aa ettirilmi tir. Kubbe içi ve duvarlar kalem i i bezemelerle süslü olan türbe içinde; amdan, orijinal kap ile baz levhalar sergilenmektedir. Türbenin önünde ise kutsal say lan tarihi Dilek A ac (Karadut-Morus Nigra) bulunmaktad r. Hazire: Bal m Sultan Türbesi nin hemen yan nda bulunan mezarl kta, Tekke ye hizmette bulunan dervi ler yatar. Hüseyni, Elifi ve Ethemi tipteki mezar ta ba l klar, Türk - slam Sanat n n özgün eserlerindendir. Di er Müze ve Örenyerleri Arkeoloji ve Etno rafya Müzesi: Müzede, iki eser deposu, laboratuvar ve kütüphane bulunmaktad r. Hac bekta arkeoloji ve etnografya müzesinin belli ba l eserleri aras nda Eski Tunç, Asur Ticaret Kolonileri, Hitit, Frig, Helenistik, Roma ve Bizans dönemlerine aitçift kulplu kaplar, kâseler, pi mi topraktan ölü gömme küpleri gibi eserler bulunmaktad r. Kad nc k Ana Evi: Velâyetname de ad geçen ve Bekta ilik te önemli say lan bir ki inin ikamet etti i evdir. Müze Müdürlü ü ne ba vurulmas halinde görevli sa lanarak ziyaret edilebilir. Bekta Efendi Türbesi: M y l nda ölmü olan Bekta Efendi ile ilgili pek bir bilgi yoktur. Kubbesi ve duvarlar kalem i i bezemelerle süslü olan türbe, Selçuklu Kümbet Mimarisi tarz nda in aa edilmi tir. Çilehane-Deliklita : lçenin 3 km. do usundaki Arafat Da nda bulunan ma arad r. Hac Bekta - Veli nin bu mekânda halvette bulundu una inan l r. Delikli ta da denilen Çilehane en çok ziyaret edilen yerlerdendir. Ma arada insan n zorlukla geçebilece i ufak bir delik vard r. Ayr ca, bu delikten geçenlerin günahlar ndan ar nd yönünde bir inanç da vard r. Zemzem çe mesi, Hac Bekta - Veli, Yunus Emre ve Ozanlar An tlar ile ki ilik modern amfitiyatro bu tepede bulunmaktad r. Be ta lar: lçenin 5 km kadar kuzeyinde; Çivril Köyü yak nlar nda bulunmaktad r. Jeolojik bak mdan önem ta yan, be adet dev boyutlu ta vard r. Ta lar n efsanesi, Velayetname de ayr nt l olarak anlat l r. Atatürk Evi: lçe merkezinde bulunan Çelebiler ailesine ait evde; M. Kemal Atatürk, Aral k 1919 tarihlerinde konuk edilmi tir y l nda ev kamula t r lm ve 2001 y l nda da restore edilerek Müze-Ev olarak halk n ziyaretine aç lm t r. Müzede Atatürk ile ilgili foto raf ve belgeler sergilenmekte olup, o günleri yans tan e yalarla düzenlenmi tir. 11

20 A Avanos Nev ehir in 18 km kuzeyinde olan Avanos un antik dönemdeki ad Venessa d r. Çok say da çanak çömlek atölyesi bulunan ilçede seramik yap m gelene i Hititlerden beri süregelmektedir. K z l rmak n getirdi i k rm z toprak ve milden elde edilen seramik çamuru, Avanoslu seramik sanatç lar n n elinde ekil almaktad r. Avanos u ikiye ay ran ve Anadolu nun en uzun nehri olan K z l rmak ve onun çevresi, ça lar boyunca çok say da olaylara sahne olmu tur. Avanos yak nlar nda, K z l rmak n hemen kenar ndaki bir Roma mezarl nda ele geçen mermerden lahit, Merkez Kapadokya Bölgesi nde bugüne kadar ele geçen tek lahit olmas aç s ndan ilginçtir. Lahit, 1971 y l nda tesadüfen ortaya ç km, semerdam biçimindeki kapa kimli i tespit edilmeyen ah slarca aç lm ve içindeki buluntular ne yaz k ki çal nm t r. Ceset üzerinde yap lan patolojik ve paleoantropolojik ara t rmalar sonucunda lahitin, saçlar k na ile boyanm bir kad na ait oldu u anla lm t r. Zelve Avanos a 5 km, Pa aba lar na 1 km uzakl ktaki Zelve, Aktepe nin dik ve kuzey yamaçlar nda kurulmu tur. Üç vadiden olu an Zelve Ören Yeri, peribacalar n n en yo un oldu u yerdir. Vadideki peribacalar sivri uçlu ve geni gövdelidir. Uçhisar, Göreme, Çavu in gibi kaya oyma mekânlardaki trogloditik ya am n ne zaman ba lad bilinmeyen Zelve, özellikle IX. ve XIII. yüzy lda h ristiyanlar n önemli yerle im ve dini merkezlerinden biri olmu ; ayn zamanda rahiplere ilk dini seminerler de bu yörede verilmi tir. Yamaçlar n dibinde yeralan Direkli Kilise Zelve deki manast r hayat n n ilk y llar na aittir. Kilise süslemelerinde tercih edilen kabartma haçlar daha çok ikonoklastik dü ünce ile yak ndan ilgilidir. konoklastik Dönem öncesine tarihlenen Bal kl, Üzümlü ve Geyikli Kiliseler vadinin önemli kiliselerindendir y l na kadar iskân edilmi vadide manast r ve kiliselerden ba ka yerle im yerleri, iki vadiye aç lan tünel, de irmen, cami ve güvercinlikler bulunmaktad r. Saruhan Avanos ta XIII. yüzy l Selçuklu Dönemi ne tarihlenen Saruhan Kervansaray ve Alaaddin Camii bulunmaktad r. Nev ehir in Avanos ilçesinin 5 km güney do usunda Ürgüp ün ise 6 km kuzeyinde, Damsa vadisinde yer al r. Han, do u-bat ba lant s ndaki Aksaray-Kayseri güzergâh ndad r. II. zzettin Keykavus zaman nda -belki de onun taraf ndan y l nda yapt r lan Saruhan m² lik bir alan kaplamaktad r. ekil A.2. Saruhan Kaynak: 12

21 Çavu in Göreme-Avanos yolu üzerinde, Göreme ye 2 km uzakl ktad r. Çavu in deki Vaftizci Yahya ad na yap lan kilise bölgeye hâkim bir yerdedir. Muhtemelen V. yüzy lda yap lm - boyanm - oldu undan bölgenin en eski kilisesidir. Kapadokya da pek görülmeyen geni avlusu son y llarda kayalar n kopmas sonucu y k lm t r. Eski Çavu in vadisindeki harabeler, hristiyan dervi lerinin ve topluluklar n n ya ad yerlerdi. Çavu in in hemen yan ndaki Güllüdere de be kilise bulunmaktad r. Vadinin yak n ndaki Haçl Kilise ayn zamanda müslüman Araplar n ak nlar na kar savunma amaçl olarak da kullan lm t r. Pa aba lar ve Aziz Simeon Hücresi Göreme-Avanos yolunun sa nda, yoldan 1 km içeridedir. Eskiden Rahipler Vadisi bugün Pa aba olarak adland r lan bu alan, kendine özgü peribacalar yla doludur. Çok gövdeli ve çok ba l olan baz peribacalar n n içlerine apel ve oturma mekânlar oyulmu tur. Üç ba l peribacalar n n birinde Aziz Simeon ad na yap lm bir apel ve inziva hücresi bulunmaktad r. Dar bir baca vas tas yla ula labilen hücrenin giri ini antitetik haçlar süslemektedir. çinde ocak, oturma ve yatma mekânlar ile k girmesini sa layan pencere aral klar mevcuttur. ekil A.3. Pa aba lar Kaynak: V. yüzy lda Halep yak nlar nda münzevi bir hayat sürdüren Aziz Simeon, mucizeler yaratt söylentileri ç k nca, halk n a r ilgisinden kaçarak önce iki metre yüksekli inde bir sütun üzerinde daha sonra 15 m yüksekli inde bir sütun üzerinde ya amaya ba lar. Aziz Simeon, a a ya sadece müritlerinin getirdi i az miktarda yiyecek ve içece i almak için iner. Kapadokyal münzeviler ise bir sütun yerine haz r bulduklar peribacalar n oyarak dünyevi hayattan uzakla rlar. Peribacas n a a dan yukar do ru oyarak m yükseklikte kaya odalarda ya ar, kaya yataklarda yatarlar. Çavu in (Nicephorus Phocas) Kilisesi Göreme-Avanos yolu kenar nda, Göreme ye 2,5 km uzakl ktad r. Oldukça yüksek tek nefli, be ik tonozlu, üç apsisli olan kilisenin narteksi y k lm t r. 964/965 y llar na tarihlenmektedir. 13

22 Güllüdere (Aziz Agathangelus) Kilisesi Çavu in köyüne yakla k 2 km uzakl ktaki Güllüdere vadisinin en soldaki kolunda yer al r. Vadinin hemen ba lang c nda, solda dik bir yamaç üzerine yap lm t r. Nef, dikdörtgen planl, düz tavanl ve geni tek apsislidir. VI-VII. yüzy la tarihlenen mimariye IX.-X. yüzy lda apsis ilave edilmi tir. Apsisteki iki ya da üç fresk seviyesi apsisin devaml olarak boyand n gösterir. Madalyon içinde tahtta oturan sa n n sa nda ve solunda yeralan ncil yazarlar n n sembolleri simetrik olarak resmedilmi tir. Düz tavan, kabartma olarak yap lm, ortada daire içinde haç, kenarlarda ise palmiye motiflerinin aras nda çelenk motifleriyle dekore edilmi tir. Bu ekilde haç esas alan dekorasyonlar daha çok konoklastik Döneme aittir. Kapadokya da ya ayan halk n haça kar özel sevgisinden dolay konoklastik Dönem sonras nda da sevilerek yap lan bir motiftir. Çünkü haç Kudüs teki Kutsal Haç temsil etmekteydi. Özkonak Yeralt ehri Avanos un 14 km uza nda yer alan yeralt ehri, di da n n kuzey yamaçlar na volkanik granit bünyeli tüf tabakalar n n oldukça yo un oldu u yere yap lm t r. Geni alanlara yay lm olan galeriler birbirlerine tünellerle ba lanm t r. Kaymakl ve Derinkuyu yeralt ehirlerinden farkl olarak katlar aras haberle meyi sa layacak çok dar ve uzun delikler bulunmaktad r. Düzgün oyulmu odalar n giri leri kapat ld nda havaland rma da bu dar (5 cm) ve uzun deliklerle sa lanm t r. Yine di er yeralt ehirlerinden farkl olarak sürgü ta ndan sonra, tünel üzerine (dü mana k zg n ya dökmek maksad yla) delikler oyulmu tur. Özkonak yeralt ehrinde Kaymakl ve Derinkuyu yeralt ehrinde oldu u gibi hava bacas, su kuyusu, rahane ve sürgü ta lar bulunmaktad r. Yeralt ehrinde 10 oda, 4 büyük salon, 8 kuyu, 4 mezar, 3 havaland rma, sütunlar, testiler ve duvara oyularak yap lan ip ba lama yerleri bulunmaktad r. A.2. 5 Ürgüp Nev ehir in 20 km do usunda olan Ürgüp Kapadokya Bölgesinin en önemli merkezlerindendir. Bizans Döneminde Osiana (Assiana), Hagios Prokopios; Selçuklular Dönemi nde Ba hisar; Osmanl lar zaman nda Burgut kalesi; Cumhuriyetin ilk y llar ndan itibaren de Ürgüp ad yla an lm t r. Ürgüp ve civar ndaki ilk yerle im Damsa Çay n n do usundaki Avla Da etekleridir. Yap lan yüzey ara t rmas nda çok say da obsidiyenden ve sileksten Paleolitik Döneme ait aletler bulmu tur. Daha geç dönemlere ait Ürgüp kasaba ve köylerinde Roma Dönemi ne ait kaya mezarlar vard r. XI. yüzy lda Ürgüp, Selçuklular n önemli kentleri Konya ya ve Ni de ye aç lan önemli bir kale konumundayd. Bu döneme ait iki yap kentin merkezindeki Alt kap l ve Temenni Tepesi Türbeleri dir. Bir anne ve iki k z na ait olan ve XIII. yüzy lda yapt r lan Alt Kap l Türbe alt cepheli, her cephesinde kemerli pencereli ve üstü aç kt r. Ürgüp ün Temenni Tepesi nde bulunan iki türbeden birinin, 1268 y l nda Vecihi Pa a taraf ndan yapt r lan ve halk aras nda K l çarslan Türbesi olarak da an lan Selçuklu Sultan IV. Rüknettin K l çarslan a, di erinin ise III. Alaaddin Keykubat a ait olabilece i dü ünülmektedir. Ancak ara t rmac lara göre bu olas l klar oldukça zay ft r y l nda Osmanl topraklar na kat lan Ürgüp, XVIII. yüzy lda Osmanl Sadrazam Damat brahim Pa a n n kad l k makam n do du u kent olan Nev ehir e (Mu kara) ba lamas nedeniyle ilk kez ikinci planda kal r. Ancak Pa a da Ürgüplüleri ma dur etmemek için Nev ehir yak nlar ndaki Kavak köyünden yakla k 20 km bir yeralt yolu ile su getirtir. Sokak ve meydanlara mermerden çe meler yapt rarak iirlerini dönemin me hur airlerine yazd rm, kitabelerini de en iyi ustalara kaz tm t r. Bu kitabeli çe melerin sadece bir kaç orjinal yerindedir. 14