DALLI SERVİ (Cupressus sempervirens var. horizontalis) ORİJİN-DÖL DENEMELERİ (ODC: )

Transkript

1 Çevre ve Orman Bakanlığı Yayın No: 419 ISSN : Müdürlük Yayın No : 049 DALLI SERVİ (Cupressus sempervirens var. horizontalis) ORİJİN-DÖL DENEMELERİ (ODC: ) Mediterrenean Cypress (Cupressus sempervirens var. horizontalis) Provenance-Progeny Trials Dr. Mehmet ÇALIKOĞLU Rumi SABUNCU M. Necati BAŞ Selma COŞGUN Zeynep Gülçin ALTUN Şenay ÇETİNAY TEKNİK BÜLTEN NO: T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ SOUTH-WEST ANATOLIA FOREST RESEARCH INSTITUTE (SAFRI) ANTALYA/TURKİYE

2 YAYIN KURULU Editorial Board Başkan Head Dr. Mehmet Ali BAŞARAN Üyeler Members Melahat ŞAHİN Dr. Ufuk COŞGUN Şenay ÇETİNAY Kader Hale GÜLER YAYINLAYAN Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü P.K.: ANTALYA PUBLISHED BY South-West Anatolia Forest Research Institute P.O. Box: ANTALYA TURKEY Tel.: +90 (242) Fax: +90 (242) E-posta: Web: http//www. baoram.gov.tr ACAR OFSET Tel : +90 (242) Faks: +90 (242)

3 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ..ii ÖNSÖZ..iii ÖZ..iv ABSTRACT v 1 GĠRĠġ Akdeniz Servisinde YapılmıĢ Islah AraĢtırmaları ÇalıĢmanın Amacı 3 2.MATERYAL VE YÖNTEM Ġstatistik Modeller Kalıtım Derecelerinin Belirlenmesi Genetik Korelasyonların Belirlenmesi Genetik ÇeĢitliliğin Belirlenmesi Genetik Kazancın Belirlenmesi BULGULAR Deneme Alanlarında GeliĢim ve Populasyon Ortalamaları Her Bir Deneme Alanına ĠliĢkin Bulgular Antalya-Asar Deneme Alanı Fethiye-Çırpı Deneme Alanı Bergama-Kınık Deneme Alanı Deneme Alanlarının Toplu Değerlendirilmesi Genetik Korelasyonlar Genetik Kazanç TARTIġMA SONUÇ VE ÖNERĠLER 33 ÖZET.. 34 SUMMARY 35 KAYNAKÇA.. 36 EKLER 39 i

4 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1 AraĢtırmada Kullanılan Dallı Servi Orijin ve Ailelerinin Coğrafik Konumları.. 4 Çizelge 2.2 Deneme Alanlarının Bazı Özellikleri. 5 Çizelge 3.1 Deneme Alanlarında Ortalama Sonuçlar 14 Çizelge 3.2 Boy Bakımından Populasyonların KarĢılaĢtırılması.. 15 Çizelge 3.3 Çap Bakımından Populasyonların KarĢılaĢtırılması 16 Çizelge 3.4 Populasyon Ortalamalarının Coğrafik Parametrelerle ĠliĢkileri.. 17 Çizelge 3.5 Antalya Deneme Alanında Bazı Fenotipik ve Genotipik Değerler. 18 Çizelge 3.6 Fethiye Deneme Alanında Bazı Fenotipik ve Genotipik Değerler. 20 Çizelge 3.7 Bergama Deneme Alanında Bazı Fenotipik ve Genotipik Değerler.. 21 Çizelge 3.8 Deneme Alanlarının Toplu Analizinde Bazı Fenotipik ve Genotipik Değerler. 23 Çizelge 3.9 Boy Karakterinde b tipi Genetik (alt diagonal) ve Fenotipik (üst diagonal) Korelasyonlar ile Standart Hataları 24 Çizelge 3.10 Çap Karakterinde b tipi Genetik (alt diagonal) ve Fenotipik (üst diagonal) Korelasyonlar ile Standart Hataları. 24 Çizelge 3.11 Boy ve Çap Arasındaki Genetik Korelasyonlar ile Standart Hataları. 25 Çizelge 3.12 Boy ve Çapta Genetik Kazançlar. 25 ii

5 ÖNSÖZ Bu çalıģma yılları arasında yürütülen no.lu Dallı Servi Orijin Döl Denemesi adlı projenin sonuç raporu olarak hazırlanmıģtır. Ġstatistik Yöntemler ve Varyans BirleĢenlerinin Tahmini adlı Lisansüstü derslerini proje liderinin izlemesine olanak tanıyan ve kendisine SAS programını tanıtan, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zooteknik Bölüm BaĢkanı, sayın hocamız Prof. Dr. M. Ziya FIRAT a en içten saygılarımızı ve teģekkürlerimizi sunarız. Deneme alanlarındaki ölçümlerde görev alan Batı Akdeniz ve Ege Ormancılık AraĢtırma Müdürlüklerinin çok değerli emekçilerine titiz çalıģmalarından dolayı bir kez de burada teģekkür etmek isteriz. Dr. Ufuk COġGUN, Dr. H. Ġbrahim YOLCU, Dr. Cumhur GÜNGÖROĞLU, Orm. Müh. Abdurrahman ÇOBANOĞLU, Dr. Ali KAVGACI, Orm. Yük. Müh. Erdal ÖRTEL ve Dr. M. Ali BAġARAN a destek ve katkılarından dolayı teģekkürü bir borç biliriz. Denemelerin kuruluģuna katkı sağlayan dönemin Denizli Orman Fidanlığı yönetici ve çalıģanlarına, Antalya, Fethiye ve Bergama ağaçlandırma mühendislerine, özellikle ilgisini bugüne kadar esirgemeyen Bergama dan sorumlu ağaçlandırma mühendisi Sayın Mustafa TONAY a içten teģekkürlerimizi sunarız. ÇalıĢmanın ilgililere yararlı olmasını dileriz. Eylül 2009, Antalya iii

6 ÖZ 17 farklı populasyona ait 204 adet Dallı Servi ailesiyle Antalya- Asar, Fethiye-Çırpı ve Bergama-Kınık ta kurulan açık tozlaģma döl denemelerinin 8.yaĢında ailelerin boy ve çap değerleri analiz edilmiģtir. Her iki karakter bakımından aileler arasındaki varyasyonun, populasyonlar arasındaki varyasyondan daha fazla olduğu belirlenmiģtir. Boy için bireysel kalıtım derecesi (h i 2 ) Antalya da 0.33, Fethiye de 0.29, Bergama da 0.16 olarak belirlenmiģtir. Çap için bu değerler (h i 2 ) sırasıyla 0.26, 0.21 ve 0.12 olmuģtur. Boy için aile kalıtım derecesi (h f 2 ) Antalya da 0.68, Fethiye de 0.67 ve Bergama da 0.43 olarak belirlenmiģtir. Çap için (h f 2 ) değerleri sırasıyla 0.63, 0.59 ve 0.38 dir. 3 deneme alanının toplu analizinde, boy için h i , çap için h i olarak tespit edilmiģtir. Bu analizde boy için h f , çap için h f 2 ise 0.75 olmuģtur. Çap karakterine ait genetik çeģitliliğin (%17.7), boya nazaran (%12.33) daha fazla olduğu saptanmıģtır. Her iki karakter arasındaki genetik korelasyonun yüksek olduğu belirlenmiģtir (0.94). Ġki karakter bakımından da genotip x yetiģme ortamı etkileģiminin önemli olmadığı ortaya konmuģtur. Ailelerin ıslah değerlerine göre en iyi 30 ailenin seçilmesi durumunda, boy bakımından Antalya da %15.96, Fethiye de %19.56 ve Bergama da %9.66 lık bir genetik kazanç sağlanacağı öngörülmüģtür. Çap için genetik kazanç oranları Antalya da %21.6, Fethiye de %16.0, Bergama da %16.63 tür. Toplu değerlendirmede genetik kazanç boyda %10.25, çapta ise %12.3 olarak tahmin edilmiģtir. Anahtar Kelimeler: Dallı Servi, Genetik Kazanç, Populasyon iv

7 ABSTRACT Height and diameter values were analyzed in 8 years old Mediterrenean Cypress open-polinated progeny trials in Antalya, Fethiye and Bergama. These trials contains 204 different families belong to 17 natural populations of Mediterrenean Cypress in Turkey and 1 of Greece. It was found that within population diversities are much more than inter populational diversity for both height and diameter. Individual heritability degrees (h 2 i ) of height are 0.33 in Antalya, 0.29 in Fethiye and 0.16 in Bergama. h 2 i of diameter are 0.26, 0.21 and 0.12, respectively. Height s family heritability degrees (h 2 f ) are 0.68 in Antalya, 0.67 in Fethiye and 0.43 in Bergama. h 2 f of diameter are 0.63, 0.59 and In combined analyze of the trials, h 2 i of height was found 0.23, while h 2 i of diameter was h 2 f of height was 0.80 and h 2 f of diameter was The genetic variation coefficient is higher in diameter (%17.0) than height (%12.33). The genetic correlation between height and diameter is high (0.94). No genotype x environment interaction was found for 2 characters. When 30 families are selected according to breeding values, genetic gain for height will be %15.96 in Antalya, %19.56 in Fethiye and %9.66 in Bergama. Expected gain for diameter will be %21.6, %16.0 and %16.63, respectively. In combined analyze genetic gain was expected as %10.25 and 12.3 in height and diameter respectively. Keywords: Mediterrenean Cypress, genetic gain, population v

8 1.GĠRĠġ Akdeniz Servisi (Cupressus sempervirens L.), zeytin ile birlikte, Akdeniz coğrafyasının simgesi olmuģ bir ağaç türüdür. Bu olgunun birçok tarihsel, dinsel, mistik ve folklorik boyutu bulunmaktadır (Ayrıntılı bilgi için bkz. SABUNCU VE ÇALIġKAN 2008). Akdeniz Servisi, birisi mezarlık veya piramidal Servi (C. sempervirens var. pyramidalis), diğeri Dallı Servi (C. sempervirens var. horizontalis) olarak bilinen iki varyeteye sahiptir. Ülkemizde doğal olarak yetiģtiği Ģu ana kadar tespit edilemeyen mezarlık Servisi, buna karģın asırlardır mezarlık ağacı olarak dikilmekte ayrıca rüzgâr perdelerinde ve kentsel peyzaj uygulamalarında kullanılagelmektedir. Dallı Servi ise, Silifke ile KuĢadası arasındaki ormanlarda, birbirinden kopuk, genelde küçük meģcereler, gruplar veya bireysel karıģımlar halinde bir doğal yayılıģ sergilemektedir. Dallı Servinin en büyük ve toplu yayılıģı Manavgat-Köprülü Kanyon yöresindedir. Bu yörede saf olarak 350ha, saf ve karıģık olarak toplam 740ha dolaylarında bir alanda yer almaktadır (GÜNGÖROĞLU VE ARK. 2008). Bu parçalı ve küçük doğal yayılıģına karģın Dallı Servi, mezarlık Servisi ile birlikte, ülkemiz ormancılığında ve bitkilendirme çalıģmalarında aģağıdaki nedenlerden dolayı büyük önem taģımaktadır: Yanmaya karģı görece daha dirençli oluģu nedeniyle, orman yangınlarına hassas olan bölgelerde, çok sıralı meģcere perdesi tesislerinde öncelikli olarak kullanılan bir ağaç türüdür. Hızlı büyümesi ve kullanıģlı odunuyla, özellikle potansiyel kızılçam ağaçlandırma alanlarındaki uygun yetiģme ortamlarında, tür ve ürün çeģitliliği sağlamak amacıyla kullanılabilecek bir karıģım ağacıdır. Dipten tepeye Dallı gövdesi ve yoğun ibreli tepe yapısı nedeniyle; rüzgâra, toza, gürültüye ve çirkin görüntüye karģı önde gelen bir perde ağacıdır. Peyzaj değeri yüksek bir ağaç türüdür. Gövde formu sayesinde kentsel peyzaj içerisinde soliter obje olarak önemli bir fonksiyon görmektedir. Diğer yandan düģey siluetiyle peyzajdaki durağan yatay çizgi ve hatları kesip dengelemektedir. Ayrıca koyu yeģil renk tonları sayesinde, açık yeģil ve parlak renkli Akdeniz hakim bitki örtüsü içerisinde dağınık lekeler halinde hoģ bir kontrast yaratmaktadır. 1

9 Bu nedenlerden dolayı Dallı Servinin silvikültürü ve arborikültürü konusu gün geçtikçe önem kazanmaktadır. Buna paralel olarak da, bu ağaç türünün tohum kaynaklarının belirlenmesi, korunması ve geliģtirilmesi aktüel bir konu haline gelmektedir. Artan Dallı Servi fidanı üretimi, en azından belirli ölçüde ıslah edilmiģ tohum kullanılmasını da gündeme getirebilecektir. Daha da önemlisi, çeģitli tahrip faktörlerinin doğurduğu risklere karģı, Dallı Servi doğal gen kaynaklarının korunması ve buna uygun politikalar geliģtirilmesi bir zorunluluk teģkil etmektedir. 1.1 Akdeniz Servisinde YapılmıĢ Islah AraĢtırmaları KOROL VE ARK. (1997), Kıbrıs, Ġstanköy, Sisam ve Türkiye den örnekledikleri 22 adet Akdeniz Servisi populasyonunda genetik çeģitliliği araģtırmıģlardır. AraĢtırma sonucunda, toplam genetik çeģitliliğin %15 inin populasyonlar arasında, %85 nin ise populasyonlar içinde oluģtuğu belirlenmiģtir. Genetik çeģitlilik bakımından en yüksek değer Türkiye den örneklenen populasyonlar içinde tespit edilmiģtir. RADDI VE SÜMER (1999), Güneybatı Anadolu daki 7 doğal Dallı Servi populasyonundaki genetik çeģitliliği izoenzim analizleri ile ortaya koymaya çalıģmıģlardır. AraĢtırmacılar, toplam genetik varyansın %7 sinin populasyonlar arasındaki genetik farklılıklardan, %93 nün ise populasyonlar içerisindeki genetik farklılıklardan oluģtuğunu belirlemiģlerdir. CAPUANA VE ARK. (2000), Seridium cardinale mantarına dirençli Servi klonlarının çoğaltılmasının önemli olduğunu belirtmiģlerdir. Yazarlar mantara dirençli klonlarla yaptıkları vejetatif üretme denemelerinde, mevsimlere göre klonlar arasında köklenme bakımından önemli varyasyonlar olduğunu belirlemiģlerdir. SABUNCU (2004), Türkiye ve Yunanistan dan örneklenen Dallı Servi populasyonlarında, 1 yaģındaki fidan boyu ve kök boğazı çapı karakterleri bakımından genetik çeģitliliğin dağılımını incelemiģtir. Bu araģtırmada, fidan boyu bakımından populasyonlar arası genetik varyans oranı % 17 olarak belirlenmiģtir. Aynı karakter bakımından populasyon içi (aileler arası) genetik varyans oranı ise % 21 olarak tespit edilmiģtir. Kök boğazı çapı karakteri için aynı oranların sırasıyla % 17 ve % 9 olduğu görülmüģtür. AraĢtırmacı, fidan boyuna iliģkin olarak bireysel kalıtım derecesinin (h 2 i) 0,25, aile kalıtım derecesinin (h 2 f) ise 0,89 olduğunu belirlemiģtir. Kök boğazı çapı için aynı değerler sırasıyla 0,11 ve 0,77 olarak tespit edilmiģtir. 2

10 ALIZOTI (2005), Akdeniz Servisinin, halepçamı, kızılçam ve karaçamdan sonra, Yunanistan daki ibreli türlerin ıslahında en önemli yeri taģıdığını bildirmektedir. Yazar, Servideki ıslahın, Seridium cardinale nin yol açtığı kansere direnç konusuna odaklandığını belirterek, bugüne kadar 3 adet orijin-döl denemesi ve 2 adet klonal deneme kurulduğunu belirtmiģ, dirençli genotiplerle 1 adet de tohum bahçesi tesis edildiğini eklemiģtir. GALLIS VE ARK. (2006), Yunanistan daki Akdeniz Servisi populasyonlarında mevcut genetik çeģitliliği monoterpen analizleri ile ortaya koymaya çalıģmıģlardır. Yazarlar Servi populasyonlarında yüksek oranda genetik çeģitliliğin sürdüğünü belirlemiģler, alt yükseltideki populasyonlarda ise bu çeģitliliğin görece düģük olduğunu belirterek, bunu antropojenik etkilere bağlamıģlardır. EvcilleĢtirilmiĢ Servi populasyonlarındaki genetik çeģitlilik de doğal populasyonlara oranla düģük bulunmuģtur. 1.2 ÇalıĢmanın Amacı Dallı Servinin ülkemiz Akdeniz ormancılığında artan önemi göz önünde bulundurularak, 1999 yılında, Batı Akdeniz Ormancılık AraĢtırma Müdürlüğü tarafından Dallı Servi Orijin-Döl Denemeleri adında bir proje baģlatılmıģtır. Bu çalıģma, belirtilen projenin 8.yaĢ boy ve çap geliģimi ile ilgili değerlendirmeleri sunmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda; Dallı Servide boy ve çap geliģimine ait genetik çeģitlilik ile genetik varyansın populasyonlar arası ve içindeki dağılımını belirlemek, Boy ve çap geliģimine ait bazı temel genetik parametreleri (kalıtsallık derecesi ve genetik korelasyonlar) tahmin etmek, Yapılacak bir seleksiyon durumunda sağlanacak tahmini genetik kazanç oranlarını ortaya koymak, hedeflenmiģtir. Dallın Servi açısından önemli olan gövde formu karakteri bakımından değerlendirmeler, erken yaģta henüz belirgin bir varyasyon oluģmadığının tespitinden dolayı, denemelerin daha ileri yaģlarına ertelenmiģtir. 3

11 2.MATERYAL VE YÖNTEM ÇalıĢma kapsamında, toplam 14 farklı orijine ait, 204 farklı Dallı Servi ailesi kullanılmıģtır. Projenin baģlangıcında populasyon (orijin) sayısı 17 dir. Ancak yapılan ön değerlendirmelerde, Fethiye yöresinden seçilen 2 populasyon ile Antalya-Kemer yöresinden seçilen 3 populasyon arasında gerek boy, gerekse çap geliģimi bakımından anlamlı bir fark bulunamamıģ, dolayısı ile değerlendirmelerde Fethiye ve Kemer birer populasyon olarak kabul edilmiģlerdir. Populasyonlar ile içerdikleri aile sayıları Çizelge 2.1 de sunulmuģtur. Çizelge 2.1 AraĢtırmada Kullanılan Dallı Servi Orijin ve Ailelerinin Coğrafik Konumları Table 2.1 Locations of Mediterrenean cypress families and provenances used in the experiments Aile Sayısı (Family number) Orijin (Provenance) Enlem (Lat) Boylam (Long) Marmaris Dilek Yarımadası Datça Yükselti(m) Elev Fethiye Köprülü Kanyon Kemer Kumluca KaĢ Antalya Bozyazı Göksu Gülnar Aydıncık Yunanistan Samos

12 Populasyonlara ait her bir aileden toplanan tohumlar, Denizli Orman Fidanlık Müdürlüğü nde Enso tipi tepsilere ayrı ayrı ekilmiģtir. Üretilen 1+0 tüplü Dallı Servi fidanlarıyla, dikim mevsiminde, Antalya-Asar, Fethiye-Çırpı ve Bergama-Kınık yörelerinde denemeler kurulmuģtur. Deneme alanlarına iliģkin bazı bilgiler Çizelge 2.2 de sunulmuģtur. Çizelge 2.2 Deneme Alanlarının Bazı Özellikleri Table 2.2 Some informations about progeny trials Antalya-Asar Fethiye-Çırpı Bergama-Kınık Yıllık YağıĢ (mm) Precipitation Ort.Sıcaklık (c ) Mean temperature 18,4 18,1 16 Kuraklık Ġndisi Drought Index 0,3 0,2 0,1 Biyoiklim Katı Bioclimatical stratum YağıĢlı Alt YumuĢak Traverten- Kumlu Balçık-Orta Derin YağıĢlı Alt YumuĢak Az YağıĢlı Serin Anakaya-Toprak Parent rock-soil Alüvyon-Kumlu killi-derin Eğim (%) Slope Bakı Aspect Düz Düz Güney Yükselti (m.) Elevation Andezit-Killi Balçık-Sığ Denemeler Rastlantı Blokları Deneme Desenine göre kurulmuģtur. Her bir denemede 5 tekrar (blok) yer almıģtır. Aileler bloklar içerisinde, 4 ağaçlı sıra parseli Ģeklinde, kura yöntemi ile dağıtılmıģlardır. Denemelerde 3x2 m dikim aralığı kullanılmıģtır. Antalya-Asar deneme alanında 203, Fethiye de 204, Bergama deneme alanında ise 189 aile yer almıģtır. 5

13 Denemelerin kurulmasından 1 yıl sonra kuruyan fidanlar tespit edilmiģ ve yerlerine 1+1 tüplü fidanlar dikilmiģtir. Bergama-Kınık deneme alanına gönderilen deneme fidanları, 1 hafta- 10 gün alanda bekletilmiģlerdir. Büyük bir olasılıkla bu nedenden dolayı bu deneme alanında yüksek oranda fidan kuruması ile karģılaģılmıģtır. Bu deneme alanında kuruyan fidanlar polietilen tüpe ĢaĢırtılmıĢ yedek 1+1 fidanlarla tamamlanmaya çalıģılmıģtır vejetasyon döneminin ardından tüm deneme alanlarındaki fidanların boyları cm, göğüs çapları da mm hassasiyetinde ölçülmüģtür. Ġstatistik analizlere baģlamadan önce %99 güven aralığının (x± s) dıģında kalan sıra dıģı veriler ayıklanmıģtır. Daha sonra boy ve çap için tanımlayıcı istatistikler ortaya konmuģtur. Bu iģlemler SAS ın Univariate prosedürü kullanılarak gerçekleģtirilmiģtir. 2.1 Ġstatistik Modeller Hem boy, hem de çap geliģimi için yapılan varyans ve varyans bileģenlerinin analizlerinde aģağıdaki doğrusal modeller kullanılmıģtır: Deneme alanlarının ayrı ayrı analizlerinde; Y ijkl = µ + B i + P j + F k(j) + BP ij + BF ik(j) + e ijkl modelinden yararlanılmıģtır (IġIK 1998; ALAN VE ARK. 2005). Modelde; Y ijkl = i. blokta, j. populasyonda, k. ailenin, l. bireyinin gözlem değeri, µ = genel ortalama, B i = i. bloğun etkisi, i= 1,2 5, P j = j. populasyonun etkisi, j= 1,2 14, F k(j) = j. populasyonda k. ailenin etkisi, k= 1,2 (203, 204 veya 189), BP ij = blok populasyon etkileģimi, 6

14 BF ik(j) = blok aile etkileģimi, e ijkl = i. blokta, j. populasyonda, k. ailenin, l. bireylerinden kaynaklanan etki (deneysel hata) anlamına gelmektedir. Deneme alanlarının toplu analizinde; Y ijkmn = µ + S i + B j(i) + P k + F m(k) + SP ik + SF im(k) + BP j(i)k + BF jk(im) + e ijkmn modelinden yararlanılmıģtır (ALAN VE ARK. 2005). Modelde; Y ijkmn = i. deneme alanında, j. blokta, k. populasyonda, m. ailenin, n. Bireyinin gözlem değeri, µ = genel ortalama, S i = i. deneme alanının etkisi, i=1,2,3, B j(i) = i. deneme alanında j. bloğun etkisi, j= 1,2 5, P k = k. populasyonun etkisi, k= 1,2 14, F m(k) = k. populasyonda m. ailenin etkisi, m= 1,2 187, SP jk = deneme alanı populasyon etkileģimi, SF im(k) = deneme alanı aile etkileģimi, BP j(i)k = blok populasyon etkileģimi, BF jk(im) = blok aile etkileģimi, E ijkmn = i. deneme alanında, j.blokta, k. populasyonda, m. ailede, n. bireyden kaynaklanan etki (deneysel hata) anlamına gelmektedir. Toplu değerlendirmede her 3 deneme alanında da yer alan 187 aile kullanılmıģtır. Varyans (ANOVA) analizinde populasyon etkisi sabit, diğer etkiler ise rastlantısal olarak alınmıģtır. Populasyonların yerlerinde durdukları ve biyolojik özelliklerini korudukları varsayılmıģ, yeniden örneklenebilmelerinin olanaklı olduğu kabul edilmiģtir (IġIK 1998). 7

15 Varyans analizleri SAS ın GLM (General Lineer Model) prosedürü kullanılarak gerçekleģtirilmiģtir. Varyans bileģenlerinin analizinde de SAS ın VARCOMP prosedürünün REML (Restricted Maximum Likelihood) seçeneği kullanılmıģtır (IġIK 1998). Boy ve çap karakterleri arasındaki genetik kovaryansların tahmini için yararlanılması gereken kovaryans matrisleri SAS ın GLM prosedürünün Manova seçeneği ile elde edilmiģlerdir (IġIK 1998). Deneme alanı ortalamaları ile populasyonların coğrafik parametreleri arasındaki iliģkileri ortaya koyabilmek için de SAS ın CORR (korelasyon) prosedüründe Pearson korelasyonu uygulanmıģtır. Ġlgili tüm SAS kodlarının yazımında IġIK (1998) ve ÖZTÜRK (2003) den yararlanılmıģtır. 2.2 Kalıtım Derecelerinin Belirlenmesi Varyans analizleri sonucu bulunan F değerlerine göre aileler arasında istatistikî açıdan anlamlı fark bulunması durumunda kalıtım dereceleri belirlenmiģtir. Hem boy hem de çap karakteri için bireysel kalıtım derecesi; h i 2 = σ 2 f / kσ 2 p formülü ile bulunmuģtur (BECKER 1984;COTERILL 1987). Formülde; σ 2 f = aile varyansı, σ 2 p = fenotipik varyans (= σ 2 f + σ 2 sf + σ 2 bf + σ 2 e, tek deneme alanı için σ 2 sf eģitlikte yer almamaktadır), σ 2 sf = deneme alanı aile etkileģimi varyansı, σ 2 bf = blok aile etkileģimi varyansı, σ 2 e = hataya ait varyans, k = akrabalık katsayısı (yarım kardeģler için ¼) anlamına gelmektedir. Bireysel kalıtım derecesinin standart hatası; S.E. h i 2 = 4 2( n 1)(1 n t) 2 1 ( k s)( s 1) k 2 1) t 2 8

16 formülü ile hesaplanmıģtır (BECKER 1984). Formülde; n = birey sayısı, s = aile sayısı, k = bir ailedeki fert sayısı, t = sınıflararası korelasyon değeri (= σ 2 f / σ 2 f + σ 2 bf + σ 2 e) anlamına gelmektedir. Aile ortalamaları kalıtım derecesi, tek bir deneme alanı için; h 2 f = σ 2 f / (σ 2 f + σ 2 fb / b + σ 2 e / bn) denemelerin ortak analizi için; h 2 f = σ 2 f / (σ 2 f + σ 2 sf / s + σ 2 fb / sb + σ 2 e / sbn) formülü ile hesaplanmıģtır (BECKER 1984). Formüllerde; σ 2 f = aile varyansı, σ 2 fb = aile blok etkileģimi varyansı, σ 2 sf = deneme alanı aile etkileģimi varyansı, σ 2 e = hata varyansı, s = deneme alanı sayısı, b = blok sayısı, n = ailelere ait birey sayısının harmonik ortalaması anlamına gelmektedir. Aile ortalamaları kalıtım derecesinin standart hatası ise; σ 2 hf = S.E (σ 2 f) / σ 2 fm formülü ile bulunmuģtur (BECKER 1984). Formüldeki; σ 2 fm = aile ortalamaları fenotipik varyansı ( = σ 2 f(p) + (σ 2 e / k 1 ), 9

17 S.E (σ 2 f) = aile varyansının standart hatasıdır: S.E (σ 2 f) = 2 2 k ( MS d. f. e 2 ) 2 ( MS d. f. f ( p) 1 e f ( p) ) 2 2 k 1 = Aile varyans bileģeninin katsayısı, MS e = Hata kareler ortalaması, MS f(p) = Aile kareler ortalaması, d.f. = Serbestlik derecesi. 2.3 Genetik Korelasyonların Belirlenmesi Boy ve çap karakterleri arasındaki genetik korelasyonlar; r g = Cov xy 2 2 x y formülü ile belirlenmiģtir (FALCONER ve Mc KAY 1996). Formülde; r g = genetik korelasyon, Cov xy = boy ve çap karakterleri arasındaki genetik kovaryans, σ 2 x = boy karakterine ait genetik varyans [(K.O. fx K.O. e ) / k 1 ], σ 2 y = çap karakterine ait genetik varyans [(K.O. fy K.O. e ) /k 1 ] anlamına gelmektedir (Bkz. IĢık 1998). Genetik korelâsyonların standart hataları; σ rg = 1- r g 2 S. E. h 2 x h xs. E. h 2 x h 2 y formülü ile belirlenmiģtir (FALCONER ve Mc KAY 1996). 2 y 10

18 Formülde; σ rg = Genetik korelasyon standart hatası, r g = Genetik korelasyon, S.E.h 2 x = Boy karakterine ait kalıtım derecesinin standart hatası, S.E.h 2 y = Çap karakterine ait kalıtım derecesinin standart hatası, h 2 x = Boya ait kalıtım derecesi, h 2 y = Çapa ait kalıtım derecesi anlamına gelmektedir. Deneme alanı çiftleri arasındaki B tipi genetik korelasyonlar; r B g 2 2 f 2 f formülü ile belirlenmiģtir (BURDON 1977). sf B tipi genetik korelasyonların standart hataları da; r B g (1 r 2 2 Bg ) h h f 1 h h f 2 formülü ile tespit edilmiģtir (Burdon 1977). Formüllerde; σ 2 f = 2 deneme alanından bulunan aile varyansını, σ 2 sf = 2 deneme alanından bulunan deneme alanı aile etkileģimi varyansını, σ 2 h1 ve σ 2 h2 = 1. ve 2. deneme alanlarındaki aile ortalamaları kalıtım derecelerinin standart hatalarını, σ 2 f1 ve σ 2 f2 = 1. ve 2. deneme alanlarındaki aile ortalamaları kalıtım derecelerini belirtmektedir. 11

19 2.4 Genetik ÇeĢitliliğin Belirlenmesi Boy ve çap karakterlerini, genetik varyansları bakımından karģılaģtırmak için genetik varyasyon katsayıları (CV g ) belirlenmiģtir: CV g Formülde; 4 _ x 2 f ( p ) 100 CV g = Genetik varyasyon katsayısı, σ 2 f(p) = Aile varyansı, x = Ġlgili karakter için genel ortalamadır (IġIK 1998). Kantitatif karakterler olan boy ve çap için, populasyonlar arası genetik çeģitlilik oranının (Q ST ) belirlenmesinde; Q ST = σ 2 p / (σ 2 p + 2 σ 2 f(p)) formülünden yararlanılmıģtır (MILLER VE ARK. 2008). Formülde; σ 2 p = populasyonlar arası genetik varyansa, σ 2 f(p) = populasyon içi genetik varyansa karģılık gelmektedir. 2.5 Genetik Kazancın Belirlenmesi Denemede yer alan açık tozlaģma ürünü Dallı Servi ailelerinin ıslah değerleri ile en iyi ıslah değerine sahip ailelerin seçimiyle sağlanacak genetik kazançların belirlenmesi için, her iki karakter bakımından ailelerin genel birleģme yetenekleri (GCA) tahmin edilmiģ, bunlara dayanılarak ıslah değerleri (BV) saptanmıģtır. GCA, ailelerin tahmini varyanslarına bağlı 12

20 olarak genel ortalamadan sapma miktarlarının ölçülen birim cinsinden ifadesidir. BV de, yarım kardeģ ailelerde GCA değerinin 2 katıdır. Artı veya eksi değer taģıyabilen BV, genellikle genel ortalamaya eklenerek mutlak değer olarak ifade edilir (ABV). Bu durumda genel ortalamanın ıslah değeri 0 ve mutlak ıslah değeri de fenotipik ortalamaya eģit olur (LAM 2000). Ayrıca tahmin edilen ıslah değeri ile gerçekleģen ıslah değeri arasındaki korelasyonlar da (Corr gğ ) belirlenmiģtir. Bu parametrelerin saptanması için plot ortalama değerleri baz alınarak, BLUP (Best Linear Unbiased Prediction) yöntemi uygulanmıģtır. Bu amaçla SAS ın Mixed prosedürü kullanılmıģ, doğrusal modellerdeki faktörlerden sadece aile faktörü rastlantısal olarak kabul edilmiģtir (GeniĢ bilgi için bkz. ÖZTÜRK 2003; ÖZTÜRK VE ARK. 2004). Genetik kazanç oranları; ΔG A30 = [(BV A30 BV A-ORT ) / MBV A-ORT ]x100 formülü ile belirlenmiģtir. Formülde; ΔG A30 = En iyi 30 aileye ait genetik kazanç oranını, BV A30 = En iyi 30 ailenin ortalama mutlak ıslah değerini, BV A-ORT = Deneme alanı ortalama ıslah değerini, MBV A-ORT = Deneme alanına ait ortalama mutlak ıslah değerini, ifade etmektedir. 13

21 3. BULGULAR 3.1. Deneme Alanlarında GeliĢim ve Populasyon Ortalamaları Deneme alanları bakımından boy ve çap geliģimi ile yaģama oranları Çizelge 3.1 de sunulmuģtur. Çizelge 3.1 Deneme Alanlarında Ortalama Sonuçlar Table 3.1 Mean results in progeny trials Deneme Alanı (Area) Boy Ort. (cm) Mean height * Çap Ort. (mm) Mean diameter * YaĢama Oranı(%) Survival Fethiye 324,2 ± 1,43 a 35,01 ± 0,23 a 98 Antalya 314,4 ± 1,38 b 30,69 ± 0,24 b 87 Bergama 219,4± 1,32 c 19,24 ± 0,25 c 60 * Harfler farklı grupları göstermektedir (Letters show different groups). 8. yılda en iyi boy ve çap geliģimi Fethiye-Çırpı deneme alanında gerçekleģmiģtir. Antalya-Asar deneme alanı bunu takip etmiģtir. Bergama- Kınık deneme alanı ise her iki karakter bakımından en düģük performansı sergilemiģtir. YaĢama oranı bakımından da benzer bir sıralama oluģmuģtur. Bergama deneme alanındaki yüksek oranda fidan ölümleri dikkat çekicidir. Deneme alanlarının her birinde ve toplu olarak Dallı Servi populasyonlarının boy geliģimleri Çizelge 3.2 de, çap geliģimleri ise Çizelge 3.3 de sunulmuģtur. Çizelge 3.2' den, Antalya ve Bergama da boy geliģimi bakımından populasyonlar arasında istatistiki anlamda farklılaģma olmadığı görülmektedir. Hem Fethiye de, hem de ortak değerlendirmede; 33, 34 ve 22 no lu populasyonların en iyi, 31, 14 ve 14

22 Çizelge 3.2 Boy Bakımından Populasyonların KarĢılaĢtırılması Table 3.2 Comparison of populations in different test sites according to height Populasyon (Pop. no.) Antalya Fethiye Bergama Ortak (Combined) Ortalama Populasyon Ortalama Populasyon Ortalama Populasyon Mean * (Pop. no.) Mean * (Pop. no.) Mean * (Pop. no.) Ortalama Mean * ,76 ± 5,49 a ,00 ± 10,32 a ,85 ± 10,15 a ,87 ± 3,79 a ,04 ± 11,80 a ,56 ± 5,75 ab ,15 ± 5,52 a ,49 ± 6,69 ab ,17 ± 10,91 a ,27 ± 3,24 ab ,87 ± 10,59 a ,72 ± 2,21 ab ,75 ± 3,14 a ,91 ± 7,03 ab ,75 ± 18,93 a ,74 ± 7,13 bc ,54 ± 9,20 a ,93 ± 4,29 ab ,34 ± 9,41 a ,89 ± 7,56 bc ,80 ± 9,69 a ,81 ± 10,91 ab ,19 ± 3,01 a ,13 ± 6,83 bc ,60 ± 3,86 a ,28 ± 12,61 ab ,66 ± 5,09 a ,52 ± 7,73 bc ,56 ± 2,09 a ,36 ± 4,35 ab ,56 ± 7,53 a ,09 ± 2,85 bc ,73 ± 3,82 a ,55 ± 11,12 abc ,80 ± 4,18 a ,43 ± 2,93 bc ,06 ± 7,60 a ,62 ± 2,23 abc ,16 ± 4,08 a ,36 ± 4,27 bcd ,63 ± 6,22 a ,91 ± 11,25 abc ,18 ± 9,11 a ,28 ± 1,46 cd ,64 ± 11,39 a ,92 ± 7,05 bc ,62 ± 8,81 a ,03 ± 4,97 d ,30 ± 19,23 a ,49 ± 7,12 dc ,44 ± 1,91 a ,63 ± 12,09 e ,39 ± 8,41 a ,52 ± 15,54 d ,17 ± 21,73 a ,31 ± 14,32 e * Harfler farklı grupları göstermektedir (Letters show different groups). 15

23 Çizelge 3.3 Çap Bakımından Populasyonların KarĢılaĢtırılması Table 3.3 Comparison of populations in different test sites according to diameter Populasyon (Pop. no.) Antalya Fethiye Bergama Ortak (Combined) Ortalama Populasyon Ortalama Populasyon Ortalama Populasyon Mean * (Pop. no.) Mean * (Pop. no.) Mean * (Pop. no.) Ortalama Mean * 24 34,44 ± 1,92 a 34 39,78 ± 1,84 a 34 24,18 ± 1,74 a 34 33,24 ± 1,13 a 34 33,67 ± 1,97 ab 22 38,90 ± 0,56 ab 31 22,80 ± 4,59 a 22 32,11 ± 0,38 ab 23 32,94 ± 1,75 abc 25 36,35 ± 1,04 abc 11 22,17 ± 3,83 a 33 31,21 ± 0,59 abc 22 32,89 ± 0,56 abc 23 36,34 ± 1,88 abc 33 20,99 ± 0,99 a 23 30,85 ± 1,17 abcd 33 31,95 ± 0,92 abc 35 36,06 ± 0,70 abc 14 20,95 ± 1,39 a 24 30,42 ± 1,26 bcd 12 30,80 ± 1,74 abcd 33 36,00 ± 0,85 abc 22 20,12 ± 0,57 a 12 29,89 ± 1,19 bcde 21 30,60 ± 0,37 abcd 24 35,17 ± 1,96 abc 32 19,49 ± 0,75 a 35 29,51 ± 0,48 bcde 14 30,52 ± 1,28 abcd 32 34,62 ± 0,71 abcd 24 19,32 ± 1,82 a 32 29,48 ± 0,45 bcde 32 30,36 ± 0,65 abcd 21 33,87 ± 0,36 abcd 25 19,28 ± 0,99 a 21 28,81 ± 0,24 cde 35 29,46 ± 0,68 abcd 12 33,11 ± 1,81 bcde 13 19,26 ± 2,01 a 25 28,70 ± 0,67 cde 25 27,77 ± 1,01 abcd 11 31,45 ± 1,18 cde 35 18,77 ± 0,71 a 14 28,15 ± 0,79 de 31 27,09 ± 3,06 bdc 13 31,37 ± 1,62 cde 21 18,25 ± 0,36 a 31 27,18 ± 2,00 e 13 26,28 ± 1,76 dc 14 28,69 ± 1,11 de 12 17,95 ± 1,72 a 13 27,02 ± 1,29 e 11 24,65 ± 1,42 c 31 27,00 ± 2,53 e 23 17,83 ± 1,47 a 11 20,09 ± 2,57 f * Harfler farklı grupları göstermektedir (Letters show different groups). 16

24 11 no lu populasyonların ise en zayıf boy geliģimini yaptıkları belirtilebilir. Çap karakteri bakımından, Bergama deneme alanında populasyonlar arasında istatistiki anlamda bir farklılaģma olmamıģtır (Çizelge 3.3). Antalya, Fethiye ve ortak değerlendirmede en iyi çap geliģimi yapan populasyonların; 34, 22, 33 ve 23; en zayıf çap geliģimi yapan populasyonların ise 11, 13, 31 ve 14 olduğu belirtilebilir. Deneme alanlarındaki boy ve çap geliģimleri ile populasyonlara ait bazı coğrafik değiģkenler arasındaki iliģkiler Çizelge 3.4 te sunulmuģtur. Çizelge 3.4 Populasyon Ortalamalarının Coğrafik Parametrelerle ĠliĢkileri Table 3.4 Relations of population means with geographical parameters Enlem (Lat) Boylam (Long) Yükseklik (Elev) Antalya boy * Fethiye boy Bergama boy Toplu boy Antalya çap Fethiye çap Bergama çap -0.59* Toplu çap * * p< Her Bir Deneme Alanına ĠliĢkin Bulgular Antalya-Asar Deneme Alanı Antalya-Asar deneme alanında, boy ve çap karakterlerine ait varyans bileģenlerinin dağılımı ile bazı genetik parametreler ve tanımlayıcı istatistikler Çizelge 3.5 de sunulmuģtur. 17

25 Çizelge 3.5 Antalya Deneme Alanında Bazı Fenotipik ve Genotipik Değerler Table 3.5 Some phenotypic and genotypic parameters in Antalya trial Parametreler Boy (Height) Çap (Diameter) σ² r 91, ,90522 % 1,56 5,64 σ² p 71, ,61235 % 1,21 1,48 σ² rp 0 0 % 0 0 σ² f(p) 474, ,76144 % 8,1 6,13 σ² rf(p) 727, ,59665 % 12,41 12,87 σ² e ,67209 % 76,72 73,88 h² i 0,33±0,08 0,26±0,09 h² f 0,68±0,03 0,63±0,02 CV g 13,8 21,19 Q ST 0,07 0,11 x 314,45cm 30,69mm s 77,21 13,13 CV 24,55 42,78 n CV EMSp %3.9 %7 σ² r =blok varyansı, σ² p =populasyon varyansı, σ² rp =blokxpop varyansı, σ² f(p) =aile varyansı, σ² rf(p) =blokxaile varyansı, σ² e =hata varyansı, h² i =bireysel kalıtım derecesi, h² f =aile kalıtım derecesi, CV g =genetik varyasyon katsayısı, Q ST =populasyonlar arası varyans oranı, CV=varyasyon katsayısı, CV EMSp =Parsel hatası beklenen kareler ortalaması varyasyon katsayısı Asar deneme alanında, hem boy, hem de çap karakteri için populasyon içi varyansın populasyonlar arasındaki varyansa oranla oldukça fazla olduğu görülmektedir. Populasyonlar arası varyansın toplam eklemeli genetik varyans içindeki oranı (Q ST ) her iki karakterde de düģüktür. Blok x aile varyansı oranı her iki karakterde de eģit oranda çıkmıģtır. Bu oranların bloktan kaynaklanan varyansa oranla yüksek oluģu deneme alanında mikro çevre koģullarının oldukça etkili olduğunu göstermektedir (ALAN VE ARK. 2005). Bireysel kalıtım derecesi boy için 0.33, çap için de 0.26 olarak belirlenmiģtir. Aile kalıtım derecesi ise boy için 0.68, çap için 0.63 olarak 18

26 tespit edilmiģtir. Kalıtsallık derecelerinin standart hataları düģük çıkmıģtır. Genetik çeģitlilik düzeyi (CV g ) nin, çap karakterinde, boya oranla oldukça fazla olduğu görülmektedir. Verilerin güvenilirliğinin önemli ölçütü olan parsel hatası beklenen kareler ortalamasına ait varyasyon katsayısının (CV EMSp ) üst sınır değeri %10 olarak kabul edilmektedir (ÖZTÜRK VE ARK. 2004). CV EMSp, hem boy, hem de çap için kabul edilebilir sınırlar içindedir. Asar deneme alanında boy için yapılan varyans analizinde (Ek 1); bloklar arası farklar (Pr<0.0001), aileler arası farklar (Pr<0.0001) ve blok x aile etkileģimleri (Pr<0.0001) istatistiki açıdan önemlidir. Populasyonlar arası farklar (Pr=0.1259) ve blok x populasyon etkileģimi (Pr=0.34) ise önemsiz çıkmıģtır. Bu deneme alanında çap karakteri için yapılan varyans analizinde ise (Ek 4); bloklar arasındaki farklar (Pr<0.0001), populasyonlar arasındaki farklar (Pr=0.0129), aileler arasındaki farklar (Pr<0.0001) ve blok x aile etkileģimi (Pr<0.0001) istatistiki açıdan önemli, blok x populasyon etkileģimi (Pr=0.6597) ise önemsiz çıkmıģtır Fethiye-Çırpı Deneme Alanı Fethiye-Çırpı deneme alanında, boy ve çap karakterlerine ait varyans bileģenlerinin dağılımı ile bazı genetik parametreler ve tanımlayıcı istatistikler Çizelge 3.6 da sunulmuģtur. Fethiye deneme alanında, hem boy, hem de çap karakteri için aileler arasındaki varyansın populasyonlar arasındaki varyansa oranla fazla olduğu, ancak varyasyonun bu iki düzey arasında Asar a oranla daha dengeli dağıldığı görülmektedir. Q ST değeri boy ve çap için en yüksek düzeye bu deneme alanında ulaģmıģtır. Blok-aile etkileģimi varyansı (parsel varyansı), bu deneme alanında da, her iki karakter için yaklaģık eģit oranda çıkmıģtır. Bu oranların bloktan kaynaklanan varyans oranına göre yüksek oluģu, bu deneme alanında da mikro çevre koģullarının oldukça etkili olduğunu göstermektedir. Bireysel kalıtım derecesi boy için 0.29, çap için de 0.21 olarak belirlenmiģtir. Aile kalıtım derecesi ise boy için 0.67, çap için 0.59 olarak tespit edilmiģtir. Kalıtsallık derecelerinin standart hataları Fethiye de de düģük çıkmıģtır. Genetik çeģitlilik düzeyi (CV g ) nin, çap karakterinde, boya oranla biraz daha fazla olduğu görülmektedir. Parsel varyasyon katsayısı (CV EMSp ), boyda ve çapta normal düzeydedir Fethiye deneme alanında boy için yapılan varyans analizinde (Ek 2); bloklar arası farklar (Pr<0.0001), populasyonlar arası farklar (Pr<0.0001), aileler arası farklar (Pr<0.0001) ve blok x aile etkileģimleri (Pr<0.0001) 19

27 istatistiki açıdan önemlidir. Blok x populasyon etkileģimi (Pr=0.5323) ise önemsiz çıkmıģtır. Bu deneme alanında çap karakteri için yapılan varyans analizinde de (Ek 5); bloklar arasındaki farklar (Pr<0.0001), populasyonlar arasındaki farklar (Pr<0.0001), aileler arasındaki farklar (Pr<0.0001) ve blok x aile etkileģimi (Pr<0.0001) istatistiki açıdan önemli, blok x populasyon etkileģimi (Pr<0.8373) ise önemsiz çıkmıģtır. Çizelge 3.6 Fethiye Deneme Alanında Bazı Fenotipik ve Genotipik Değerler Table 3.6 Some phenotypic and genotypic parameters in Fethiye trial Parametreler Boy (Height) Çap (Diameter) σ² r 229, ,50346 % 2,91 13,8 σ² p 379, ,72936 % 4,83 3,74 σ² rp 24, ,34096 % 0,31 0,16 σ² f(p) 528, ,07306 % 6,72 4,39 σ² rf(p) 963, ,06778 % 12,26 11,65 σ² e 5736,7 136,77563 % 72,97 66,26 h² i 0,29±0,07 0,21±0,07 h² f 0,67±0,02 0,59±0,02 CV g 14,28 17,36 Q ST 0,26 0,27 x 324,28cm 35,01mm s 87,32 14,05 CV 26,92 40,15 n CV EMSp %4.4 %6.4 σ² r =blok varyansı, σ² p =populasyon varyansı, σ² rp =blokxpop varyansı, σ² f(p) =aile varyansı, σ² rf(p) =blokxaile varyansı, σ² e =hata varyansı, h² i =bireysel kalıtım derecesi, h² f =aile kalıtım derecesi, CV g =genetik varyasyon katsayısı, Q ST =populasyonlar arası varyans oranı, CV=varyasyon katsayısı, CV EMSp =Parsel hatası beklenen kareler ortalaması varyasyon katsayısı 20

28 3.2.3 Bergama-Kınık Deneme Alanı Bergama-Kınık deneme alanında, boy ve çap karakterlerine ait varyans bileģenlerinin dağılımı ile bazı genetik parametreler ve tanımlayıcı istatistikler Çizelge 3.7 de sunulmuģtur. Çizelge 3.7 Bergama Deneme Alanında Bazı Fenotipik ve Genotipik Değerler Table 3.7 Some phenotypic and genotypic parameters in Bergama trial Parametreler Boy (Height) Çap (Diameter) σ² r 53, ,01804 % 1,5 0,89 σ² p 32,705 0,28337 % 0,92 0,25 σ² rp 19, ,91523 % 0,54 0,8 σ² f(p) 138, ,37686 % 3,91 2,96 σ² rf(p) 662, ,322 % 18,69 16,04 σ² e 2638,4 90,26585 % 74,44 79,06 h² i 0,16±0,09 0,12±0,09 h² f 0,43±0,03 0,38±0,03 CV g 10,6 18,6 Q ST 0,11 0,04 x 219,43cm 19,24mm s 59,27 10,65 CV 27,01 55,34 n CV EMSp %5.3 %10.1 σ² r =blok varyansı, σ² p =populasyon varyansı, σ² rp =blokxpop varyansı, σ² f(p) =aile varyansı, σ² rf(p) =blokxaile varyansı, σ² e =hata varyansı, h² i =bireysel kalıtım derecesi, h² f =aile kalıtım derecesi, CV g =genetik varyasyon katsayısı, Q ST =populasyonlar arası varyans oranı, CV=varyasyon katsayısı, CV EMSp =Parsel hatası beklenen kareler ortalaması varyasyon katsayısı 21

29 Bergama deneme alanında da, hem boy, hem de çap karakteri için aileler arasındaki varyansın populasyonlar arasındaki varyansa oranla oldukça fazla olduğu görülmektedir. Populasyonlar arası varyansın toplam eklemeli genetik varyans içindeki oranı (Q ST ) özellikle çapta oldukça düģüktür. Blok-aile etkileģimi varyansı (parsel varyansı), bu deneme alanında, diğer iki deneme alanına oranla daha yüksek, her iki karakter için ise yaklaģık olarak eģit oranda çıkmıģtır. Bu deneme alanında mikro çevre koģullarının çok daha etkili olduğu görülmektedir. Bergama da kalıtım dereceleri ise diğer iki deneme alanına oranla daha düģük belirlenmiģtir. Bireysel kalıtım derecesi boy için 0.16, çap için 0.12; aile kalıtım derecesi ise boy için 0.43, çap için 0.38 olarak tespit edilmiģtir. Kalıtsallık derecelerinin standart hataları Bergama da da düģük çıkmıģtır. Genetik çeģitlilik düzeyi (CV g ) nin, çap karakterinde, boya oranla daha fazla olduğu görülmektedir. CV EMSp, boyda kabul edilebilir sınırın içinde kalmıģ ancak bütün deneme alanlarındaki en üst seviyesine ulaģmıģtır. Çapta ise %10 sınırının biraz üzerine çıkmıģtır. Bergama deneme alanında boy için yapılan varyans analizinde (Ek 3); aileler arası farklar (Pr=0.0024) ve blok x aile etkileģimleri (Pr<0.0001) istatistiki açıdan önemlidir. Bloklar arası farklar (Pr=0.0512), populasyonlar arası farklar (Pr=0.19), blok x populasyon etkileģimi (Pr=0.2274) ise önemsiz çıkmıģtır. Bu deneme alanında çap karakteri için yapılan varyans analizinde de (Ek 6); aileler arasındaki farklar (Pr=0.0104) ve blok x aile etkileģimi (Pr<0.0001) istatistiki açıdan önemli, bloklar arasındaki farklar (Pr=0.093), populasyonlar arasındaki farklar (Pr=0.5968) ve blok x populasyon etkileģimi (Pr<0.2169) ise önemsiz çıkmıģtır Deneme Alanlarının Toplu Değerlendirilmesi Çizelge 3.8 de görüldüğü gibi, 3 deneme alanının toplu analizinde, her iki karakter için de, deneme alanlarından kaynaklanan varyans oranı önemli ölçüde yüksek çıkmıģtır. Populasyon içi varyans oranı populasyonlar arası varyans oranından boy karakterinde yaklaģık 2.5 kat, çap karakterinde ise yaklaģık 6 kat fazladır. Populasyonlar arası varyansın toplam eklemeli genetik varyans içindeki oranı (Q ST ) boyda %17, çapta ise %9 dur. Deneme alanı x populasyon ve deneme alanı x aile etkileģim varyans oranları oldukça düģüktür. Bireysel kalıtım dereceleri boy için 0.23, çap için ise 0.17 düzeyindedir. Aile kalıtım dereceleri ise tek tek deneme alanlarındakinden 22

30 fazla çıkmıģ ve boy karakterinde 0.80, çap karakterinde ise 0.75 düzeyinde olmuģtur. Kalıtım dereceleri standart hataları oldukça düģüktür. Çizelge 3.8 Deneme Alanlarının Toplu Analizinde Bazı Fenotipik ve Genotipik Değerler Table 3.7 Some phenotypic and genotypic parameters in combined analyze Parametreler Boy (Height) Çap (Diameter) σ² s 2966,9 54,15899 % 32,69 24,04 σ² r(s) 119, ,25422 % 1,32 5,44 σ² p 135, ,27065 % 1,49 0,56 σ² f(p) 333, ,69126 % 3,67 2,97 σ² sp 40, ,71304 % 0,45 0,76 σ² sf(p) 55, ,21189 % 0,61 0,54 σ² rp(s) 13, ,31974 % 0,15 0,14 σ² rf(sp) 836, ,17174 % 9,22 10,73 σ² e 4573,5 123,45606 % 50,4 54,82 h² i 0,23±0,04 0,17±0,04 h² f 0,80±0,04 0,75±0,01 CV g 12,33 17,2 Q ST 0,17 0,09 x 294,28 29,75 s 87,85 14,22 n σ² s =deneme alanı varyansı, σ² r(s) =blok varyansı, σ² p =populasyon varyansı, σ² f(p) =aile varyansı, σ² sp =deneme alanıxpop. varyansı, σ² sf(p) =deneme alanıxaile varyansı, σ² rp(s) =blokxpop varyansı, σ² rf(sp) =blokxaile varyansı, σ² e =hata varyansı, h² i =bireysel kalıtım derecesi, h² f =aile kalıtım derecesi, CV g =genetik varyasyon katsayısı, CV=varyasyon katsayısı, Q ST =populasyonlar arası varyans oranı, CV EMSp =Parsel hatası beklenen kareler ortalaması varyasyon katsayısı 23

31 Üçlü analizde (ANOVA), boy karakteri için (Ek 7); deneme alanı farklılıklarının (Pr<0.0001), populasyon farklılıklarının (Pr=0.0120), aile farklılıklarının (Pr<0.0001) ve deneme alanı x populasyon etkileģiminin (Pr<0.0001) istatistiki açıdan önemli, deneme alanı x aile (Pr=0.1176) etkileģiminin ise önemsiz olduğu saptanmıģtır. Çap karakteri için (Ek 8); deneme alanı (Pr=0.0004), populasyon (Pr=0.0279), aile (Pr<0.0001) ve deneme alanı x populasyon (Pr=0.0065) etkilerinin istatistiki açıdan önemli, deneme alanı x aile etkileģiminin (Pr=0.1873) ise önemsiz olduğu belirlenmiģtir Genetik Korelasyonlar Deneme alanı çiftleri arasındaki, B tipi genetik korelasyonlar ve fenotipik korelasyonlar boy karakteri bakımından Çizelge 3.9 da, çap karakteri bakımından ise Çizelge 3.10 da sunulmuģtur. Çizelge 3.9 Boy Karakterinde b tipi Genetik (alt diagonal) ve Fenotipik (üst diagonal) Korelasyonlar ile Standart Hataları Table 3.9 B type genetic (lower diagonal) and phenotypic (upper diagonal) correlations of height with standart errors Deneme Alanları (Sites) Antalya Fethiye Bergama Antalya 1 0,45 0,39 Fethiye 0,81 ±0, ,38 Bergama 0,93 ±0,005 0,85±0,008 1 Çizelge 3.10 Çap Karakterinde b tipi Genetik (alt diagonal) ve Fenotipik (üst diagonal) Korelasyonlar ile Standart Hataları Table 3.10 B type genetic (lower diagonal) and phenotypic (upper diagonal) correlations of diameter with standart errors Deneme Alanları (Sites) Antalya Fethiye Bergama Antalya 1 0,41 0,26 Fethiye 0,85 ±0, ,26 Bergama 0,74 ±0,007 0,92 ±0,

32 Her iki karakter bakımından da deneme alanları arasındaki B tipi genetik korelasyonların yüksek, fenotipik korelasyonların ise düģük olduğu görülmektedir. Her bir deneme alanında, boy ve çap karakterleri arasındaki genetik korelasyonlar ise Çizelge 3.11 de sunulmuģtur. Çizelge 3.11 Boy ve Çap Arasındaki Genetik Korelasyonlar ile Standart Hataları Table 3.11 Genetic correlations between height and diameter with their standart errors Deneme Alanı (Sites) 25 r g (xy) Antalya 0,95±0,03 Fethiye 0,87±0,07 Bergama 0,97±0,05 Toplu (Combined) 0.94±0.08 Çizelge 3.11 de görüldüğü gibi tüm deneme alanlarında boy ile çap karakteri arasında yüksek bir genetik korelasyon söz konusudur. 3.4 Genetik Kazanç Ailelerin genel birleģme yetenekleri, ıslah değerleri ile mutlak ıslah değerleri Ek 9 ve 10 da sunulmuģtur. Deneme alanlarına göre, boy ve çap karakterleri bakımından en iyi 30 ar ailenin seçimi ile 8. yaģta sağlanacak genetik kazanç oranları da Çizelge 3.12 de verilmiģtir. Çizelge 3.12 Boy ve Çapta Genetik Kazançlar Table 3.12 Genetic gains in height (ΔG boy ) and diameter (ΔG çap ) Deneme Alanı (Site) ΔG boy (%) ΔG çap (%) Antalya Fethiye Bergama Toplu (Combined) Çizelge 3.12 den, Fethiye deneme alanı hariç, diğer analizlerde çaptan sağlanacak genetik kazancın boydakine göre daha fazla olduğu görülmektedir.

33 4. TARTIġMA Dallı Servi orijin-döl denemesinin 8. yaģ sonuçları, 3 deneme alanı arasında, boy ve çap geliģimi bakımından anlamlı farklar olduğunu ortaya koymuģtur. Antalya ve Fethiye yörelerinin iklim değerleri birbirine çok yakın olup, bu iki yöre aynı Akdeniz Biyoiklim katında (yağıģlı alt yumuģak) yer almaktadırlar (Çizelge 2.2). Bu iki deneme alanı arasındaki geliģim farklılığının nedenini sahip oldukları edafik koģullarda aramak daha doğru olabilir. Fethiye deneme alanındaki daha üstün geliģim ve yaģama oranının, bu deneme alanındaki derin tarla toprağı koģullarından kaynaklanması olasıdır. Bergama deneme alanı ise, diğer iki deneme alanına oranla daha zor iklim ve toprak koģullarına sahiptir. Bergama yöresi daha soğuk ve yazları daha kurak bir iklime sahip olup, Akdeniz ikliminin az yağıģlı serin Biyoiklim katmanı içerisinde yer almaktadır. Bu deneme alanının toprak yapısı da, sığ ve taģlıdır (Çizelge 2.2). Bu olumsuz koģullar bu deneme alanındaki düģük geliģim ve yaģama oranının nedeni olabilirler. Ancak, daha önce de belirtildiği üzere, bu deneme alanında dikimden önce fidanlar uzun bir süre bekletilmiģlerdir. Ġlk yılda yaģanan yüksek orandaki fidan ölümlerinin yanında, tutunabilen Servi fidanlarının da, belirli bir Ģiddetteki dikim Ģokunu belirli bir süre yaģamıģ olmaları kuvvetli bir olasılıktır. Bu olgular, bu deneme alanındaki iklim ve toprak koģullarının geliģme ve yaģama oranı üzerindeki olası etkileri konusunda net yorumlar yapmayı güçleģtirmektedir. Dallı Servi populasyonları arasındaki farklılıkların, populasyon içi farklara oranla daha önemsiz oldukları söylenebilir. Antalya deneme alanında boy karakteri bakımından, Bergama deneme alanında ise hem boy, hem de çap karakteri bakımından populasyonlar arasında anlamlı farklar olmadığı ortaya çıkmıģtır. Anlamlı populasyon farklılıkların olasılık düzeyleri ise populasyon içi farklılıklarınkine oranla oldukça düģüktür. Populasyonların coğrafik konumları ile gerçekleģtirdikleri boy ve çap geliģimi arasında kuvvetli bir iliģki ortaya çıkmamıģtır. En yüksek korelasyon katsayıları, Antalya deneme alanında populasyon ortalama boyları-boylam (r=0.55), Bergama deneme alanında populasyon ortalama çapları-enlem (-0.59), ortak analizde de populasyon ortalama çapları-boylam (r=0.63) iliģkilerinde belirlenmiģtir. 26

34 Dallı Servide boy ve çap karakterleri bakımından tüm deneme alanlarında ve ortak analizde, populasyonlar içindeki (aileler arası) varyasyonun, populasyonlar arasındaki varyasyondan daha yüksek olduğu tespit edilmiģtir. Her iki karaktere ait populasyonlar arasındaki varyasyon, en yüksek oransal değerine Fethiye deneme alanında ulaģmıģ bulunmaktadır. Özellikle çap karakteri bakımından belirgin olan unsur, deneme alanı ortalaması arttıkça, populasyonlar arasındaki varyasyonun (σ² p ), populasyon içi varyasyona (σ² f(p) ) göre oransal olarak artmasıdır. Çap karakterinde, (σ² p ) nin (σ² f(p) ) ye oranı Bergama da %8, Antalya da %24, Fethiye de ise %85 tir. Dallı Servide, deneme alanı koģulları iyileģip, ortalama geliģim arttıkça, populasyonlar arasındaki farklılıkların görece daha ön plana çıktığı belirtilebilir. Ancak populasyonlar arasındaki farklılıkta görülen bu oransal artıģ, en iyi koģullarda bile (Fethiye) aileler arasındaki farklılıkları aģamamaktadır. Dallı Servide saptanan bu olgu, kızılçamdaki bulgularla belirli ölçüde ters düģmektedir. Örneğin ALAN VE ARK. (2005) nın bulguları, kızılçam döl denemelerinde boy geliģimi bakımından deneme alanı ortalaması arttıkça, populasyonlar arası farklara ait oranın azaldığını, tersi durumda ise artıp, populasyon içi varyasyonun oldukça üzerine çıkabildiğini göstermektedir. Dallı Servide ise, Antalya deneme alanının durumu bir yana bırakılacak olursa, boy bakımından geliģimin en düģük olduğu Bergama da populasyonlar arası varyasyon oranı görece daha düģük, boy geliģiminin en iyi olduğu Fethiye de ise en yüksek düzeyindedir. Dallı Servide, beklenenin tersine, populasyonlar arası varyansın eklemeli genetik varyans içindeki oranı görece düģüktür. Ortak analizde Q ST değeri boyda 0.17, çapta 0.09 çıkmıģtır. Bir fikir vermesi açısından bakıldığında, kızılçamın 17. yaģındaki döl denemelerine ait ortak analiz verileri ıģığında Q ST değerinin boyda 0.68, çapta ise 0.51 olduğu anlaģılmıģtır (IġIK 1998 e göre). 4 yaģındaki bir kızılçam döl denemesi verileri ise, boy için Q ST değerinin 0.28 olduğunu göstermiģtir (ALAN VE ARK e göre). Bu olgular, birbirinden kopuk, uzak ve küçük doğal populasyonlara sahip Dallı Servide, populasyonlar arası çeģitliliğin oransal anlamda yüksek olacağına yönelik düģüncelerin pek geçerli olmadığını göstermektedir. Ortak analizde, boy karakteri bakımından (σ² p ), (σ² f(p) ) nin %40 ı, çap karakteri bakımından ise %19 u seviyesindedir. Bu sonuç, Dallı Servide büyümeye yönelik olarak uygulanacak bir ıslah programında, populasyon 27

35 seçimlerine nazaran populasyon içinde seçimlerin daha önemli olacağını göstermektedir. Dallı Servide populasyon içi seçimler, daha yüksek genetik kazanç yanında, genetik varyasyonu daha fazla bir üretim populasyonu oluģmasını da sağlayabilecektir. Örneğin boy geliģimi bakımından Antalya ve Fethiye de ıslah değeri en iyi 30 ailenin seçilmesi durumunda, ailelerin Antalya da 10, Fethiye de 9 farklı populasyona dağılmıģ oldukları görülmektedir. Bergama da ise 12 farklı populasyon, boy geliģimi bakımından ilk 30 aileye değiģik oranlarda katkıda bulunabilmiģtir (Ek 9). Dallı Servide populasyonlar içinde yapılacak seçimlerin aile düzeyinde gerçekleģtirilmesi daha yararlı olacaktır. Çünkü her 3 deneme alanında ve ortak analizde, boy ve çapa ait aile kalıtım derecelerinin bireysel kalıtım derecelerine oranla oldukça yüksek olduğu belirlenmiģtir. Dallı Servide 8. yaģ boy değerlerine ait bireysel kalıtım derecelerinin Kızılçam ile benzer olduğu belirtilebilir. ÖZTÜRK VE ARK. (2008), Akdeniz alçak zon kızılçam döl denemeleri 8. yaģa ait ortak değerlendirmelerinde boya ait h² i değerini 0.24 olarak belirlemiģler ve Cornelius a atfen, bu değerin orman ağaçlarında bulunan ortalama değere (0.28) yakın olduğunu ifade etmiģlerdir. Dallı Servi döl denemesi ortak analizinde de boy için h² i değeri 0.23 ± 0.04 bulunmuģtur. Dallı Servide boya ait aile kalıtım dereceleri Fethiye de 0.67 ± 0.02, Antalya da 0.68 ± 0.03 ve Bergama da 0.43 ± 0.03 olarak belirlenmiģtir. Ortak analizde boy için h² f, 0.80 ± 0.04 bulunmuģtur. Öztürk ve ark. (2008) nın aynı yaģta kızılçam boy geliģimine iliģkin olarak Akdeniz alçak ıslah zonu için buldukları h² f değerleri 0.61 ve 0.66 dır. Dallı Servide 8. yaģ çap değerlerine ait bireysel kalıtım dereceleri de Kızılçam ile benzerdir. Kızılçam ın Akdeniz alçak ıslah zonunda 8. yaģta çap için h² i değerleri 0.18 ve 0.16 olarak bulunmuģtur (ÖZTÜRK VE ARK. 2008). Dallı Servide, deneme alanlarının ortak analizinde bu değer 0.17 ± 0.04 tür. Dallı Servide çapa ait aile kalıtım dereceleri Fethiye de 0.59 ± 0.02, Antalya da 0.63 ± 0.02 ve Bergama da 0.38 ± 0.03 olarak belirlenmiģ olup, ortak analizde bu değer 0.75 ± 0.01 bulunmuģtur. Kızılçam Akdeniz alçak ıslah zonunda aynı yaģta bu değer 0.55 ve 0.64 olarak tespit edilmiģtir. 28