FARKINDALIK VE FARK YARATMAK: TÜRKİYE NİN CO2 SALIMLARI. Gürkan Kumbaroğlu & Yıldız Arıkan

Transkript

1

2

3 FARKINDALIK VE FARK YARATMAK: TÜRKİYE NİN CO2 SALIMLARI Gürkan Kumbaroğlu & Yıldız Arıkan

4 FARKINDALIK VE FARK YARATMAK: TÜRKİYE NİN CO2 SALIMLARI Açık Toplum Vakfı 1. Baskı Ağustos 2009, stanbul ISBN Cevdet Pa a Cad. Mercan Apt. No. 85/11, Bebek, 34342, stanbul-türkiye Tel: Yazarlar: Doç. Dr. Gürkan Kumbaroğlu, Boğaziçi Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü Doç. Dr. Yıldız Arıkan, Sabancı Üniversitesi, Yönetim Bilimleri Fakültesi Tasarım: Rauf Kösemen, Myra Kapak Tasarımı: Banu Yılmaz Ocak, Myra Sayfa Tasarımı: Myra Baskı: Yelken Basım Bu kitapta yer alan görüşler yazarlara aittir.

5 İÇİNDEKİLER Sunuş, 5 1. Giriş, 9 2. Türkiye de Sektörel Salım Yoğunluğu Göstergeleri, 11 a. Genel Durum, 11 b. AB Ülkeleri ile Karşılaştırmalı Durum, Yaşam Tarzının Salımlar Üzerine Etkileri, 47 a. Seyahat Alışkanlıklarından Kaynaklanan Salımlar, 47 a1. Şehiriçi Ulaşım, 47 a2. Şehirlerarası Ulaşım, 49 b. Hanehalkı Yaşam Alışkanlıklarından Kaynaklanan Salımlar, Bireysel CO 2 Salımlarımız, 58 a. Anket Sonuçları: Ortalamalar, 58 b. Gerçek Hayattan Kesitler, 64 c. Salım Azaltıcı Yaşam Tarzı Değişiklikleri, Sonuç, 83 Ekler, 86 Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 3

6 SEMBOL L STES Mton Gton Mton CO 2 MEuro Mtep TWh : Milyon ton : Giga ton (10 9 ton) : Milyon ton karbondioksit : Milyon Euro : Milyon ton eşdeğeri petrol : TeraWattsaat (10 12 Wattsaat) CO 2 CH 4 N 2 O F : Karbondioksit : Metan : Diazot oksit : Flor AB OECD BMİDÇS GSYH : Avrupa Birliği : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü : Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi : Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla 4

7 SUNUŞ Hasan Ersel Küresel iklim değişikliği uzunca bir süredir dünyanın ve nihayet bir süredir de Türkiye nin gündeminde. Bu olayın tehlikeli sonuçlarına bilim adamları uzun süredir dikkati çekiyorlar. Ancak kamuoyunun bunu algılaması ve bu oluşumda insan katkısının öneminin kavranması, çeşitli nedenlerle, gecikmeli oldu. Böyle olunca da bu süreci durdurmak/ yavaşlatmak yönünde bir şeyler yapılabileceğinin algılanması, bu yönde hareket edilmesinde de geç kalındı. Bu bağlamda üzerinde en çok durulan konu da küresel sera gazı salımlarını düşürmek gereği idi. Küresel iklim değişikliği konusunu toplumların gündemine taşıyıp, mücadelesini veren kişi ve kuruluşların kararlı mücadelesi sonucunda artık bu konuda, küresel ölçekte bir anlayış birliğine ulaşıldığını söyleyebiliriz. 1 Ne var ki, bu noktaya varılmış olması bundan sonraki adımların kolaylıkla atılabileceği anlamına gelmiyor. Bu noktayı, iktisatçı gözüyle, biraz açmak istiyorum. Üretken faaliyetler, insanların gözünde değer taşır. Çoğu kez, küçümsemek istediğimiz bir eylemi üretken değil diye nitelendiririz. Çünkü, üretken bir faaliyetin sonunda, mal ve hizmet üretimi yoluyla insanlara bir yarar sağladığını düşünürüz. Üretilen mal ve hizmetlerden insanların yararlanmasını sağlayan ise, genelde, piyasadır. İnsanlar bu mal ve hizmetleri piyasada belirlenen fiyatlarını ödeyerek satın alırlar ve kendi gereksinimlerine uygun olarak kullanırlar. Piyasada uygun rekabet koşulları olduğunu da varsayarsak, bu durumda fiyat mekanizması, kaynakların en etkin (maliyeti en azlayacak biçimde) kullanımını ve tüketicilerin istedikleri malların üretilmesini sağlar. Onlar da kendi bütçe olanakları içinde kendilerince en uygun mal bileşimini seçerler. Piyasa mekanizmasının etkinliği (daha doğru bir ifadeyle Pareto anlamında etkinlik ) denildiğinde bu sonuçlar anlaşılır. Bütün bu düşünce biçiminin arkasında mal ve hizmet fiyatlarının tüm maliyetleri yansıttığı varsayımı yatar. Oysa böyle olmayabilir. Örneğin, bir malı üretirken kullanılan teknoloji çevreyi kirletiyor olabilir. Yani teknoloji, talebi olan bir malı üretirken, kaçınılmaz olarak, kimsenin istemediği bir kötü (yani yarar sağlamayıp zarar veren) malı da (örneğin çevre kirlenmesi) 1 Bu konuda Türkiye de küresel iklim değişikliğini kamu oyuna anlatmayı hedefleyen yayınlara örnek olarak Kadıoğlu (2001), Madra (2007), Evans (2007) sayılabilir. Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 5

8 üretiyor olabilir. 2 İşte bu noktada iktisat bireysel ve toplumsal yarar ayrımını yapıyor. Söz konusu malı talep edenler o malın kendilerine sağlayacağı yarar ile firmalar ise bu malı üretmekle elde edeceği kazançla ilgilidirler. Yani piyasanın iki tarafında olanlar bireysel çıkarlarına göre hareket ederler, fiyat da buna göre belirlenir. Bu malın üretiminin yarattığı çevre kirliliği nedeniyle başta sağlık harcamaları olmak üzere, aynı dönemde ya da daha sonra toplumun üstleneceği maliyet ise bu hesaba girmez. Dolayısıyla, toplumsal maliyet ile bireysel maliyetin farklılaştığı durumlarda, piyasa mekanizması doğru sonuç vermemiş olur. Kaynakların bugünkü tüketim ile yarınki tüketimin sağlanabilmesi için gerekli yatırımların yapılması arasında dağılımı toplumsal açıdan en iyi durumu vermez. Dolayısıyla dünya ölçüsünde bugünkü nesil ile gelecek nesiller arasındaki tüketim dağılımı etkin olmaz. 3 Başka bir değişle, çocuklarımızın hakkını bizler yemiş, onlara haksızlık etmiş oluruz. Bunun arkasında yatan neden piyasanın sadece bireysel maliyet ve yararı hesaba katması, dolayısıyla, bir malın üretimi çevre kirliliğine yol açsa bile bunun maliyetini hesaba katmamasıdır. Sonuçta bu maliyet hastane masrafı, taşınma vs. gibi başlıklar altında, bugün ya da yarın, toplumun başka üyelerinin üzerine binecektir. Ancak, böyle bir zarara yol açtığının bilincinde olmayan tüketiciler bu malı talep etmeye, üreticiler de bunu üretmeye devam ederler. Bu olay iktisatta dışsallık kavramı çerçevesinde ele alınır. İlk kez İngiliz iktisatçısı Alfred Marshall tarafından, Mary Paley Marshall ile birlikte yazdıkları ve 1879 yılında yayınlanan The Economics of Industry adlı kitabında ortaya atılan bu kavram daha sonra bir başka İngiliz iktisatçısı, Arthur C. Pigou, tarafından 1912 yılında yayınlanan Wealth and Welfare adlı kitabında etraflı bir biçimde incelenmiş ve rekabetçi piyasa mekanizmasının dışsallığın var olduğu koşullarda etkin olmadığı gösterilmiştir. Pigou, bu durumda devletin uygun bir vergi/sübvansiyon mekanizması ile bu sorunu çözebileceğini göstermişti. Burada ele alınan çevre kirliliği, bu çerçeve içinde, olumsuz dışsallık (negative externality) olarak adlandırılmaktadır. Ne var ki, iktisat kuramında uzun süredir bilinen bu olgunun çevre kirlenmesi bağlamında öneminin kamu oyunca anlaşılması ve çözüm arama çabaları ancak son zamanlarda ortaya çıkmıştır. 2 İktisatta, teknik nedenle bir üretim sürecinin birden fazla mal üretmesi olgusu bağlı üretim (join production) olarak adlandırılır. Bunun tipik örneği de petrol rafinerileridir. Bilindiği gibi rafineri, ham petrolü girdi olarak kullanır ve bundan farklı petrol ürünleri (benzin, dizel yakıtı, asfalt vs.) çıkar. Örneğin dizel yakıtına ihtiyaç olduğu için petrolü rafine eden bir tesis, mecburen ihtiyacı olmadığı halde benzin de elde eder. Türkiye nin, bazen, komşularına benzin ihraç etmesinin temel nedeni, ülkenin diğer petrol ürünlerine olan talebi nedeniyle petrolü rafine etmesi ama bu süreç içinde bir bağlı ürün olan benzinin de gereksinimin üzerinde üretilmiş olmasıydı. 3 Foley (2007) bu konuyu hem derinlemesine hem de anlaşılabilir bir dille ele almaktadır. 6

9 Sorun, piyasa mekanizmasının böyle bir maliyet olduğunu üretici ve tüketiciye iletememesinden kaynaklanmaktadır. Üretici ve tüketici olaya bireysel açıdan bakmakta oldukları için, bireysel maliyetleri hesaba katmakla yetinmektedirler. Toplumsal maliyetlerin (kirlenmenin zararları) hesaba katıldığı duruma oranla maliyetler daha düşük olduğu için de söz konusu malın üretimi ve ona bağlı olarak da çevre kirlenmesine katkı daha fazla olacaktır. Öte yandan üreten de bu malı kullanan da kötü bir şey yapmadığını düşünmeğe devam edecektir. Çünkü, piyasa mekanizması bu malın üretimini caydırıcı bir önlem alma yeteneğine sahip değildir. Oysa, üretici yüksek maliyetle üretim yapılmasına yol açan bir teknolojiyi seçmiş olsaydı, rekabet yüzünden kârı düşecek, belki de üretimini durdurmak zorunda kalacaktı. Aynı şekilde, tüketici de bir malın fiyatı yükseldiğinde ondan eskisi kadar alamayacağını görecekti. O halde, olumsuz dışsallık söz konusu olduğunda, her şeyden önce toplumun bu olayın farkında olmasını sağlamak gerekiyor. İşte bu kitap bizlere bunu göstermeyi hedefliyor. Küresel ısınma sürecinin, dünyamızı ne türlü tehlikelere sürükleyeceğini artık duymayan kalmadı. Sera gazlarının küresel ısınma sürecini hızlandırdığı konusunda da ikna edici bilgilere sahibiz. Bu gazlar arasında en önemlisinin de CO 2 olduğunu da biliyoruz. Peki CO 2 salımına bizim katkımız nedir? Bu soruda biz kelimesi iki düzeyde düşünülmesi gerekiyor. Bunlardan ilki, ülke düzeyinde. Türkiye nin CO 2 salımına katkısı ne? Diğer ülkelerden az mı çok mu? Bu önemli bir sorun. Çünkü, dünyada sera gazı salımına en çok katkı yapan ülkenin ABD olduğunu o kadar sık duyduk ki, aklımızda bu işi sadece ABD yapıyormuş gibi kaldı. Oysa bu kitaptan görüleceği üzere öyle değil. Her ülke katkı yapıyor, biz de. Biz kavramını ikinci ele alındığı düzey ise kişi düzeyinde. Kendimiz CO 2 salımına ne kadar katkıda bulunuyoruz? Genelde bu biçimde düşünmeyiz. Kendimizde bir kabahat ya da kusur bulmayız. Çünkü, kitap okunduğunda görülecek ki, kişiler olarak bizlerin CO 2 salımına katkısı büyük ölçüde orman yakmak ya da benzeri bir suç sayılan ya da ayıplanan davranışlardan kaynaklanmıyor. Günlük yaşamımız içinde yapmamız doğal olan, hatta herkesin bizim yapmamızı da beklediği bazı işler CO 2 salımını artırıyor. Hem de, tahmin bile edemeyeceğimiz ölçüde. Örneğin yaz tatiline gitmek, çamaşır makinesi kullanmak ya da akşam elektrik yakıp ders çalışmak gibi... Bu çalışma, Türkiye nin ve bizlerin CO 2 salımı açısından durumumuzu ortaya koyuyor. Bunu yaparken anket verilerini kullanıyor. Dolayısıyla, çalışmayı okurken, kendimizi bir yerlerde görüyoruz ve farkında olmadan bu kadar kötülük mü yapmışım? diye kendi kedimize soruyoruz. Tabii kitabın amacı, bizi üzmek değil. Hele dönüşü olmayan bu yol üzerinde keşke kelimesinin ardına sığınarak eylemsizliğe özendirmek hiç değil. Kitapta bu noktada yapılabilecek pek çok şey olduğu gösteriliyor. Tabii ki bunların yapılması için toplumsal destek gerekiyor. Çünkü, az ya da Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 7

10 çok, alınacak önlemlerin bizim yaşamımız üzerinde ya maliyet artırıcı ya da bazı alışkanlıklarımızı değiştirmemiz yönünde etkileri olacak. Ama bunların yapılamayacak şeyler olmadıklarını da görmek olanaklı. Günlük yaşamımızda yapacağımız değişiklikler aslında uyum sağlayamayacağımız kadar çok değil. Ama bunların gelecek nesillerin yaşam kalitesine olabilecek katkısı ilk bakışta düşünülenden çok daha fazla olabilir. 4 Sayın Yıldız Arıkan ve Gürkan Kumbaroğlu nu, yaptıkları bu değerli çalışma için kutluyor, ulaştıkları sonuçları bizlerle paylaştıkları için ise teşekkür ediyorum. Sonrası bize kalıyor. Umarım, toplum olarak, gösterdikleri yönde ciddi atılımlar yapabiliriz. Kaynaklar Evans, K. (2007): Acayip Havalar, İstanbul: Açık Site Sanat Ürünleri. [Orijinali: Kate Evans: Funny Weather, Brighton: Myriad Editions, 2006] Foley, D. (2007): The economic fundamentals of global warming, paper presented at the Workshop on theeconomics of Global Warming, sponsored by the Schwartz Center for Economic Policy Analysis, October 12, Kadıoğlu, M. (2001): Küresel İklim Değişikliği ve Türkiye-Bildiğiniz Havaların Sonu, İstanbul: Güncel Yayıncılık [İkinci Baskı 2007] Madra, Ö. (2007): Küresel Isınma ve İklim Krizi, İstanbul: Agora Kitaplığı. 4 Foley (2007), küresel iklim değişikliği konusunda bugün yaşayan neslin üstlenmesi gereken maliyetin hesaplanmasında yapılan varsayımların abartılı sonuçlara yol açtığını gösteriyor. Kuşkusuz bu sorunun çözümü kolay değil ve ciddi bir maliyeti de var. Ama, söylendiği gibi bu maliyet bugünkü neslin kaldıramayacağı kadar fazla değil. Üstelik, bunun finansmanında gelecek nesillerin de katkısını sağlayacak yollar da var. 8

11 1. G R Ş Sera gazı salımlarının hızla arttığı ve küresel bir felaketin habercisi durumuna geldiği günümüzde, ülke ölçeğinde Türkiye nin genel durumunun ve uluslararası platformdaki yerinin saptanmasının; bireysel ölçekte ise, hem yaşam biçimlerimiz hem de bu yaşam biçimimizi sürdürmemizi sağlayan altyapı nedeniyle yol açtığımız salımların hangi boyutlarda olduğunu anlamanın önemi inkâr edilemez. Toplumsal bilinçlenmenin arttırılması ile Türkiye sürdürülebilir kalkınma hedeflerini daha iyi şekillendirebilecek ve gerçekleştirebilecektir. Elinizdeki bu kitap, Türkiye nin karbon salımlarında etkili olan bileşenleri ortaya çıkarmak üzere hazırlanmıştır ve başlıca iki amaca hizmet etmektedir. Bu amaçlar; Türkiye bazında: CO 2 salımlarına bölgelerin ve sektörlerin katkısının belirlenmesi Sektörel CO 2 salım göstergelerinin AB ülkeleri ile karşılaştırılması Hane ve kişiler bazında: Farklı gelir grubunda bulunan, ayrı bölgelerde yaşayan ve değişik mesleklere sahip kişilerin yaşam tarzı alışkanlıklarına bağlı olan CO 2 salımlarının bileşenlerine ayrılıp incelenmesi Yaşam konforundan ödün vermeden yapılabilecek değişikliklerin CO 2 salımları üzerindeki etkilerinin araştırılması ve dolayısıyla azaltım potansiyeline ilişkin ipuçlarının bulunmasıdır. Kitapta, kişilerin CO 2 salımları ile yaşam tarzı alışkanlıkları arasındaki ilişkileri analiz etmek için, Boğaziçi Üniversitesi nde yürütülen Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu destekli bir araştırma projesi 1 kapsamında yapılan bir anket çalışmasının verilerinden yararlanılmıştır. Türkiye nin tüm coğrafi bölgelerini temsil etmek üzere 2422 kişi ile yüz yüze gerçekleştirilen ankette, kentlerde yaşayan bireylerin CO 2 salımlarına olan katkısı coğrafi bölgeler ve hanehalkı harcama düzeyleri bazında ele alınmıştır. Analizlerde CO 2 salımlarına katkı, ev yaşamı ve ulaşım boyutlarında ele alınmıştır. Anket verileri bireylerin yaşam tarzı alışkanlıkları, sahip oldukları araç gereç ve kullanım sıklıkları hakkında bilgi içerdiği için ortaya çıkan sonuçlar Türkiye ortalamalarını olabildiğince doğru ve gerçekçi yansıtmaktadır. Hatta gerçek hayattan kesitler sunmak üzere değişik coğrafi bölgelerde yaşayan, aynı meslekten 1 Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Araştırma Raporu ISS/EC-09-05, Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 9

12 ve aynı gelir düzeyinden kişiler örnek olarak seçilmiş ve salımları karşılaştırılmıştır. Böylece elde edilen sonuçlar örnek kişilerin yaşam tarzlarını birebir yansıtmaktadır. Kitapta Türkiye nin tam üyesi olmayı hedeflediği AB ülkeleri ile kapsamlı bir karşılaştırması yer almaktadır. Türkiye, İspanya, Çek Cumhuriyeti, Bulgaristan ve Norveç özellikle mercek altına alınarak daha ayrıntılı incelenmiştir. Sonuçlar Türkiye için politika önerilerine işaret etmektedir. Türkiye de bireylerin, yöneticilerin ve üst düzey karar vericilerin CO 2 salımları konusunda bilinçlenmesi; küresel olarak var olan çevresel tehdidin giderilmesinde ve ayrıca ulusal olarak karşılaşılabilecek ekonomik ve siyasi olumsuzlukların önlenmesinde büyük katkı sağlayacaktır. Kitabın, iklim değişikliği tehdidine karşı ve sürdürülebilir çevre için bireylerin kendi yaşam tarzlarını sorgulamalarına ve toplumun sorumluluk bilincinin artmasına katkı sağlayacak tutumların yaygınlaşmasına hizmet edecek bir kaynak oluşturacağına inanmaktayız. 10

13 2. TÜRK YE DE SEKTÖREL SALIM YOĞUNLUĞU GÖSTERGELER a. Genel Durum Dünyamız küresel bir felaketin eşiğine gelmiş, iklim değişikliğini önlemek üzere küresel sera gazı salımlarını düşürmek için Türkiye nin de taraf olduğu Kyoto Protokolü ile uluslararası işbirliği tesis edilmiştir. Diğer Avrupa ülkeleri ile karşılaştırıldığında Türkiye hangileri ile benzer hangilerinden farklı bir konumdadır? Salım azaltma potansiyeli var mıdır ve hangi stratejiler geliştirilmelidir? Bireysel yaşam alışkanlıklarımız salımlar üzerinde ne kadar etkin? Bu karşılaştırmaları yapabilmek, kalkınmadan ödün vermeden daha az salımda bulunan ülkelerin aldığı önlemlerden dersler çıkarabilmek için kolay anlaşılabilir bir dizi ortak göstergeye ihtiyaç olduğu açıktır. Sera gazlarının küresel ısınma sürecini hızlandırma potansiyelleri, atmosferdeki yoğunlukları ve ömürleri dikkate alındığında salımları acilen azaltılması gereken en etkin sera gazının CO 2 olduğu tespit edilir. Dünya ülkelerinin CO 2 salımları ölçülüp azaltma yolları aranırken, ele alınan en önemli sektörler sanayi, ulaşım ve konut sektörleridir. Uluslararası sıralamalarda da bu sektörlerdeki faaliyetlerden çıkan CO 2 salımları değişik birim göstergeler bazında dizilmekte ve ülkenin konumu hem mutlak değer hem de diğer ülkelerle karşılaştırmalı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu göstergeler ülke bazında veya sektörel bazda CO 2 salımlarının yaratılan birim katma değer başına veya tüketilen birim nihai enerji başına salım yoğunluğu olarak ifade edilmektedir. Emisyon hacmi Katma Değer Başına Salım Yoğunluğu = Gayri Safi Milli Hasıla Emisyon hacmi Nihai Enerji Başına Salım Yoğunluğu = Nihai Enerji Tüketimi Nihai enerji başına salım yoğunluğu bir ülkede tüketilen enerjinin hangi kaynaklardan sağlandığına bağlıdır. Rüzgâr, güneş, hidrolik gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının ağırlıklı olduğu bir ülkede bu yoğunluğun, enerji arzı çoğunlukla fosil yakıtlara dayalı bir ülkeye göre daha düşük olacağı açıktır. Katma değer başına salım yoğunluğu ise, hem sanayinin teknolojik altyapısı ve ona bağlı olarak üretim süreçlerine, hem de üretime girdi teşkil eden enerjinin kaynağına bağlı olarak farklılaşmaktadır. Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 11

14 Yeni ve yüksek verimli, çevre dostu teknolojilerin kullanılabildiği ölçüde bu yoğunluk azalacaktır. Dolayısıyla yoğunluk göstergeleri ülkenin yapısal özelliklerini yansıtır. Türkiye nin, toplam birincil enerji arzı yılları arasında oldukça düzgün bir seyir göstererek yılda ortalama %4 oranında büyümüştür. Bu dönemde toplam sera gazı salımları Milyon ton (Mton) dan Mton eşdeğeri düzeyine tırmanmıştır (%95.1 artış 2 ). Salım artışının kaynaklarına göre gelişimi Şekil 1 de yüzde değişim ve 1990 yılı temel olmak üzere yıllar itibarı ile sera gazı endeksi olarak verilmiştir. Tarım sektöründen kaynaklanan salımlarda düşüş görülürken atıklardan kaynaklanan salımlarda rekor derecede artış olmuştur. Atıklardan kaynaklanan sera gazı salım artışının yüksek olması metan gazından (CH 4 ) kaynaklanmaktadır. Katı atıkların fermantasyonu sonucu yüksek oranda CH 4 içeren çöp gazı oluşmakta, CH 4 ün küresel ısınma potansiyeli CO 2 nin 21 katı olması nedeniyle CO 2 -eşleniği olarak hesaplanan sera gazı toplamını önemli oranda arttırmaktadır. Şekil 1. TÜRK YE SERA GAZI SALIMLARININ KAYNAKLARINA GÖRE GEL Ş M (Veri Kaynağı: Ulusal Sera Gazı Envanter Bildirimi, 2008) 2 Bu rakam Türkiye nin de dahil olduğu Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS) Ek-1 listesinde yer alan 41 ülke içerisinde en yüksek artış oranıdır; Türkiye yi %50.6, %40.0 ve % 28.8 artış oranları ile sırasıyla İspanya, Portekiz ve Avustralya izlemektedir. Türkiye nin refah düzeyi ise Ek-1 listesinde yer alan diğer ülkelerin altında bulunmaktadır (bu farklılık 2001 yılında BMİDÇS Taraflar Konferansı nda kabul edilen bir kararla taraflarca onaylanmıştır). Bu nedenle Türkiye nin kişibaşı salımlarının ve ekonomik göstergelerinin de dikkate alınacağı kapsamlı bir değerlendirme yapılması önem taşımaktadır. Bu geniş perspektifli analiz Avrupa ülkeleri ile karşılaştırma yapılan kısımda sunulmaktadır. 12

15 Bir birim metan gazı 21 kat sera gazı eşdeğerine karşı geldiği için atıklar artarken buna karşı gelen sera gazı değerleri de çarpıcı derecede artmaktadır. Sera gazı salımlarının kaynaklarına göre payları incelendiğinde toplam salımlara en büyük katkının enerji üretim-tüketim faaliyetlerinden geldiği görülmektedir. Kömür, petrol ve doğal gaz gibi fosil yakıtların kullanımından kaynaklanan salımlar bu dönemde Mton dan Mton a yükselerek toplam içinde %77.8 lik bir paya ulaşmıştır. Enerji kullanımı dışında salımlar, daha küçük oranlarda olmak üzere, sırasıyla atık (%9.1), sanayi (%8.2) ve tarım (%4.9) sektörlerinde oluşmaktadır (bkz. Şekil 2). Şekil 2. TÜRKİYE SERA GAZI SALIMLARININ KAYNAKLARINA GÖRE PAYLARI (Veri Kaynağı: Ulusal Sera Gazı Envanter Bildirimi, 2008) Sera gazlarının %77.8 i enerji kullanımından kaynaklanmaktadır. Sera gazları içerisinde CO2 nin payı %82.5 dur. Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 13

16 Türkiye sera gazı salımları içinde CO 2 en büyük paya sahiptir yılında toplam salımlar içinde CO 2 nin payı %82.5 (273.7 Mton; bitki ve ormanların azaltıcı etkisi ile net Mton), CH 4 ün payı ise %15.2 dir. Bunları %1.4 ile N 2 O ve %0.9 ile F gazları izlemektedir (bkz. Şekil 3). Şekil 3. TÜRKİYE SERA GAZI KOMPOZİSYONU (Veri Kaynağı: Ulusal Sera Gazı Envanter Bildirimi, 2008) Enerji kullanımından doğan CO 2 salımlarının sektörel dağılımı incelendiğinde elektrik üretimi için kullanılan birincil enerji kaynaklarından ortaya çıkan CO 2 salımlarının döneminde %181 oranında yükseldiği (bkz. Şekil 4), sektörel payının da artarak 1990 daki %24 seviyesinden 2006 yılında %34 e ulaştığı gözlenmektedir (bkz. Şekil 5). Elektrik üretiminde CO 2 salımları termik santrallerden kaynaklanırken, rüzgâr ve hidrolik gibi yenilenebilir enerji kullanan santraller salıma neden olmazlar. Dolayısıyla elektrik üretim sisteminin teknolojik kompozisyonu salımlar üzerinde belirleyici rol oynar yılından 2006 yılına kadar geçen 16 yıllık süre içerisinde hidroelektrik enerjinin kurulu gücü yaklaşık iki kat artarak 6764 MWdan MW kapasite değerine ulaşmış olmasına rağmen toplam elektrik üretimi içerisinde hidroelektrik enerjinin payı %40 dan %25 e düşmüş; termik santrallerin kurulu gücü yaklaşık üç kat artarak 9536 MWdan MW kapasite değerine ulaşmış ve üretim içerisindeki payı %60 dan %75 e çıkmıştır. Bu durum elektrik üretiminden kaynaklanan CO 2 salım artışlarını açıklamaktadır. 14

17 Şekil 4. BİRİNCİL ENERJİ KAYNAK KULLANIMINDAN DO AN CO 2 SALIMLARININ SEKTÖREL GELİŞİMİ (Veri Kaynağı: Ulusal Sera Gazı Envanter Bildirimi, 2008) Şekil 5. BİRİNCİL ENERJİ KAYNAK KULLANIMINDAN DO AN CO 2 SALIMLARINDA SEKTÖREL PAYLAR (Veri Kaynağı: Ulusal Sera Gazı Envanter Bildirimi, 2008) Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 15

18 Elektrik enerjisi bir nihai enerji çeşidi olarak konutlarda, mal ve hizmet üretiminde, aydınlatma, ısıtma, soğutma, elektrikli alet ve motorları çalıştırma amacıyla kullanılmaktadır. Elektrik enerjisi depolanamadığından üretimi ile tüketimi neredeyse eşzamanlı olmaktadır. Elektrik enerjisinin üretimi esnasında elektrik santrallerinde ortaya çıkan CO 2 salımları da elektriğin tüketildiği sektörün salım toplamına dâhil edilmektedir. Bu nedenle özellikle nihai enerji kullanımının dağılımı (bkz. Şekil 6) salımların analizinde önem kazanmaktadır. Nihai enerji tüketiminin sektörel dağılımına bakıldığında, 2006 yılında sanayinin %40 lık payını, %31 lik oranla konut ve %19 luk oranla ulaşım sektörlerinin izlediği görülmektedir. Şekil 6. NİHAİ ENERJİ KULLANIMININ SEKTÖREL DA ILIMI (Veri Kaynağı: Genel Enerji Dengesi, Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, 2008) Ulusal envanter bildirimlerinde ulaşım sektörüne ilişkin ayrıntılı veriler yer almakta olup, bunlar incelendiğinde en yüksek salım artışının sivil havacılıktan kaynaklandığı görülmektedir (bkz. Şekil 7). CO 2 salımlarının ulaşım sektöründeki kompozisyonuna bakıldığında, 2006 yılı itibarı ile karayolu taşımacılığının %85 pay ile en büyük salım kaynağını oluşturduğu, bunun yanı sıra hava taşımacılığının 1990 daki %3 lük payının üç katdan fazla artarak 2006 da %10 a ulaştığı ortaya çıkmaktadır (bkz. Şekil 8). Yurtiçi hava taşımacılığında rekabetin getirdiği görece ucuz seyahat imkânları ile artan talep ve turizm sektörünün gelişmesi burada etkin olmaktadır. Bugün için havacılıktan kaynaklanan CO 2 salımları Kyoto 16

19 Protokolünün tamamen dışındadır, ancak, Ocak 2009 da Avrupa Birliği nde emisyon ticareti kapsamına alınması için yönetmelik yayınlanmıştır. Bu nedenle Kyoto sonrasında yeni anlaşmalarda da kapsam içine alınması beklenebilir. Türkiye de havayolu taşımacılığını kullanan kişi sayısı nüfusa oranlandığında Avrupa ülkelerinin çok altında kaldığı görülmektedir. Dolayısıyla gelir seviyesinin artmasıyla hızlı ulaşım imkanı sağlayan havayolu taşımacılığının gelişmesi beklenmelidir. Hava taşımacılığından kaynaklanan CO 2 payının artması ile kara taşımacılığının payı azalmış olsa da halen %85 gibi çok büyük bir bölümü teşkil etmektedir. Şekil 7. ULAŞIM SEKTÖRÜNDEN KAYNAKLANAN CO 2 SALIMLARININ KAYNAKLARINA GÖRE GELİŞİMİ (Veri Kaynağı: Ulusal Sera Gazı Envanter Bildirimi, 2008) Sivil havacılıktan kaynaklanan CO2 salımları ciddi biçimde artmaktadır ve artmaya devam etmesi beklenmelidir. Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 17

20 Şekil 8. ULAŞIM SEKTÖRÜNDEN KAYNAKLANAN CO 2 SALIMLARINDA ULAŞIM MODLARININ PAYLARI (Veri Kaynağı: Ulusal Sera Gazı Envanter Bildirimi, 2008) Ulaşım sektöründen kaynaklanan CO 2 salımlarına ilişkin bölgesel ayrım içeren veriler Boğaziçi Üniversitesince yapılan 2422 kişilik anket çalışmasından elde edilmiştir. Bu çalışmanın sonucunda en düşük kişibaşı salımların 133 kg/yıl değeri ile Güneydoğu Anadolu da olduğu görülürken; en yüksek salımlar 313 kg/yıl ile Ege bölgesinde gerçekleşmektedir (bkz. Şekil 9). Şehiriçi ulaşımda en yüksek otobüs kaynaklı salımlar Güneydoğu Anadolu da görülüyor. Hesaplamalarda farklı bölgelerdeki otobüslerin aynı teknolojide olduğu varsayıldığı için, CO 2 bulgusu aynı zamanda Güneydoğu Anadolu şehiriçi ulaşımında otobüslerin en yaygın şekilde kullanılan ulaşım aracı olduğu anlamını taşımaktadır. Şehirdışı ulaşımda da otobüslerin en yaygın kullanıldığı bölge Güneydoğu Anadolu olarak bulunmuştur (bkz. Şekil 10). Özel araçla şehirdışı ulaşımda Marmara bölgesi açık farkla önde giderken havayolu taşımacılığında Karadeniz bölgesi şampiyon konumundadır. Uçak yolculuğunun yaygın olarak tercih edilmesine rağmen, Karadeniz bölgesi ulaşım kaynaklı kişibaşı salımları Ege, İç Anadolu ve Marmara dan sonra dördüncü sırada yer almaktadır. Bunun nedeni olarak diğer seyahatlerde mesafelerin kısa olması ve mobilitenin düşük kalması belirtilebilir. 18

21 Şekil 9. KENTLERDE YAŞAYAN KİŞİLERİN ULAŞIM ALIŞKANLIKLARINDAN KAYNAKLANAN KİŞİBAŞI CO 2 SALIMLARININ BÖLGESEL DA ILIMI (kg/yıl) (Veri Kaynağı: Boğaziçi Üniversitesi Anketi, 2007) Ulaşımdan kaynaklanan CO2 Salımları Batı dan Doğu ya gittikçe azalmaktadır. Şehirlerarası yolculuklardan kaynaklanan bölgesel kişibaşı CO2 salımlarına özel araçların katkısı Batı bölgelerinde Doğu ya göre 2-3 kat fazladır. Şehiriçi ulaşımda CO2 salımları çok büyük yüzdeyle (%63-%81 arasında) özel araçlardan gelmektedir. Bu açıdan bölgeler arasında büyük fark yoktur. Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 19

22 Şekil 10. KENTLERDE YAŞAYAN KİŞİLERİN ŞEHİRDIŞI ULAŞIM ALIŞKANLIKLARINDAN KAYNAKLANAN KİŞİBAŞI CO 2 SALIMLARININ BÖLGELERE GÖRE ULAŞIM ARAÇLARINA DA ILIMI (%) (Veri Kaynağı: Boğaziçi Üniversitesi Anketi, 2007) Yemek pişirme, ısıtma, aydınlatma, televizyon seyretme gibi bireysel yaşam alışkanlıklarından dolayı ortaya çıkan CO 2 salımlarının bölgesel dağılımı hesaplandığında en düşük kişibaşı salımları 1075 kg/yıl değeri ile Akdeniz bölgesindedir. En yüksek salımlar ise 1914 kg/yıl ile İç Anadolu bölgesinde meydana gelmektedir (bkz. Şekil 12). Bireysel yaşam alışkanlıklarından doğan CO 2 miktarında özellikle ısıtma için harcanan enerji belirleyici rol oynar. Kış aylarında en yüksek ısıtma gerektiren İç Anadolu, Doğu Anadolu, Karadeniz bölgeleri salımlarda ilk üç sırayı paylaşırken en düşük ısıtma gerektiren Akdeniz, Ege ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri son üç sırada yer almaktadır. Yaz ayları soğutma ihtiyacı görece yüksek olan Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinin salımlarında elektrik enerjisinin payının en yüksek olduğu görülmektedir (bkz. Şekil 13). Diğer taraftan soğutma ihtiyacı en yüksek Güneydoğu Anadolu bölgesinin salımlarında elektriğin payı düşük kalmıştır. Bu durum bölgesel gelir düzeyinin düşük olması nedeniyle klima kullanımının yaygın olmaması ile açıklanabilir. Marmara bölgesi hariç konutsal CO 2 salımlarının en büyük belirleyicisinin kömür olduğu görülmektedir. Marmara bölgesinde ise daha çevreci bir yakıt olan doğalgazın yaygınlaşmasıyla birlikte kömür kaynaklı salımların payının ikinci sıraya düştüğü görülmektedir. Marmara bölgesinde konutlarda kömür 20

23 kaynaklı salımların payı Türkiye nin diğer bölgelerinde olduğu gibi ilk sırada olacak olsaydı bölgenin kişibaşı salımları da ilk sıraya yerleşirdi. Şekil 11. KENTLERDE YAŞAYAN KİŞİLERİN ŞEHİRİÇİ ULAŞIM ALIŞKANLIKLARINDAN KAYNAKLANAN KİŞİBAŞI CO 2 SALIMLARININ BÖLGELERE GÖRE ULAŞIM ARAÇLARINA DA ILIMI (%) (Veri Kaynağı: Boğaziçi Üniversitesi Anketi, 2007) Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 21

24 Şekil 12. KENTSEL KONUTLARDAN KAYNAKLANAN KİŞİBAŞI CO 2 SALIMLARININ BÖLGESEL DA ILIMI (kg/yıl) (Veri Kaynağı: Boğaziçi Üniversitesi Anketi, 2007) Ev yaşamından kaynaklanan CO2 salımları en düşük Akdeniz, en yüksek İç Anadolu bölgesindedir. Konutların CO2 salımları Güney den Kuzey e artıyor, bunda iklimin belirleyici rolü bulunuyor. 22

25 Şekil 13. KENTSEL KONUTLARDAN KAYNAKLANAN KİŞİBAŞI CO 2 SALIMLARININ BÖLGELERE GÖRE ENERJİ KAYNAKLARINA DA ILIMI (%) (Veri Kaynağı: Boğaziçi Üniversitesi Anketi, 2007) b. AB Ülkeleri ile Karşılaştırmalı Durum Tablo 1 de Türkiye nin hem sera gazları hem de CO 2 salımları AB ve Dünya ortalamaları ile karşılaştırmalı olarak verilmektedir. Bu tablo, Türkiye nin kişibaşı CO 2 salımlarının OECD, Dünya ve AB ortalamalarının altında kaldığını göstermektedir. Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS) Ek 1 listesi ülkeleri ile yapılan karşılaştırmada da, kişi başı salımların en düşük olduğu ve tüm ortalamaların çok altında kaldığı görülmektedir. Ancak bu durumu yanıltıcı bir mesaj vermemelidir. Farkındalık ve Fark Yaratmak: Türkiye nin CO 2 Salımları 23