Kablosuz að ve testisler

Transkript

1 DERLEME 110 Kablosuz að ve testisler Mustafa Saygýn, Sadettin Çalýþkan, Halis Köylü. Süleyman Demirel Üniversitesi, Týp Fakültesi, Fizyoloji AD, Isparta. Özet Günümüzde teknolojik geliþmelerin geldiði bu noktada, iletiþim araçlarý çeþitli ve yaygýn kullaným alanlarýna sahip olarak günlük yaþantýmýza çeþitli kolaylýklar getirmiþtir. Son yýllarda iletiþim çaðýnýn inanýlmaz bir hýzla geliþimine paralel olarak yaþamýmýza giren elektronik cihazlar; telsiz, cep telefonu, internet aðlarý gibi teknoloji ürünleridir. Yaþantýmýza kolaylýklar saðlarken birtakým olumsuzluklarý da beraberinde getirmiþlerdir. Bu etkiler, çoðu kiþi tarafýndan önemsenmeyen ve etkisini uzun zaman sonunda gösteren elektromanyetik alanýn (EMA) zararlarýdýr. Kablosuz yerel alan aðlarý (WLAN, Wireless Local Area Networks), iki yönlü geniþ bant veri iletiþimi saðlayan, iletim ortamý olarak fiber optik veya bakýr kablo yerine telsiz frekansý (RF, Radio Frequency) veya kýzýlötesi ýþýnlarý kullanan ve salon bina veya kampüs gibi sýnýrlý bir alanda çalýþan iletiþim aðlarýdýr. Kablosuz aðlarýn testis dokusu ile iliþkisini incelememizde; testis dokusunun sperm üretiminin gerçekleþtiði doku olmasý ve bu dokuda oluþabilecek olasý tahribatýn üreme sistemini etkileyeceði, testis dokusunun gerek iyonize gerekse noniyonize radyasyona duyarlý organ olmasý ve kullanýcýlarýn dizüstü bilgisayarlarda kablosuz aðlar aracýlýðý ile internet baðlantýsýný kullanmasý büyük bir rol oynamýþtýr. Manyetik alanýn etkilerinden biri olan ýsý artýþýnýn testis dokusunda histopatolojik deðiþiklikler meydana getirmesidir. Anahtar Kelimeler: Testis, manyetik alan, kablosuz að, Wi-Fi, Spermatogenez. Abstract Wireless network and testis Today, by the help of technological advances; the widespread usage of communication tools in different areas at our daily life has made several facilities. In recent years the rapid development of communication, as well as an incredible era of our life; putting in electronic devices, radios, cell phones, internet networks, such as technology products. Besides providing convenience to our lives, some disadvantages have been produced. These affects are not considered important and shown in most people by the end of a long time because of the effect of electromagnetic field (EMA). Wireless local area networks (WLAN, Wireless Local Area Networks) are two-way broadband data communications allowing the transmission media by radio frequency (RF, Radio Frequency)or an infrared beam instead of fiber optic or copper wire in the limited working places such as building or campus. When we examined carefully the relation between wireless Networks and testicular tissue in our study; we realized that testicular tissue is essantial for sperm production and the potential damages in this tissue affects the reproductive system, iyonize and noniyonize radiation that laptop users are influenced has a large role on this subject. The most important effect of magnetic field is histopathological changes by the temperature. Key words: Testis, Elektromagnetic Field, Wi-fi, Wireless Networks, Spermatogenesis. Yazýþma Adresi: Arþ. Gör. Mustafa Saygýn Süleyman Demirel Üniversitesi Týp Fakültesi, Fizyoloji Anabilim Dalý, Morfoloji Binasý, Çünür, Isparta/Türkiye. Tel: Fax: msaygin@med.sdu.edu.tr Müracaat tarihi: Kabul tarihi: Giriþ Günümüzde elektromanyetik alan oluþturan kaynaklar arasýnda radarlar, mobil telefonlar, radyo ve televizyon vericileri, týbbi ve endüstriyel uygulamalarda kullanýlan çeþitli aletler, yüksek gerilim hatlarý, mikrodalga fýrýnlar, elektrikli ev aletleri bulunmaktadýr. Radyasyon, madde içine nüfuz edip cismi oluþturan atom ya da moleküllerden elektron koparabilme yeteneklerine göre iyonlaþtýrýcý ve iyonlaþtýrýcý

2 111 Saygýn, kablosuz að ve testisler olmayan radyasyon þeklinde sýnýflanabilir (1). Elektromanyetik alan kaynaklarý arasýnda, kablosuz aðlardan yayýlan radyofrekans dalgalarý giderek artan ölçüde geniþ kitleleri etkilemektedir. Kablosuz aðlar ve testis dokusu ile iliþkinin deðerlendirilmesinin amacý; testisin erkek üreme fonksiyonlarýnýn gerçekleþtiði primer doku olmasý, sperm üretiminin bu dokuda gerçekleþtirilmesi, bu dokuda oluþabilecek olasý tahribatýn üreme sistemini etkileyebilecek olmasýdýr. Testis dokusunun gerek iyonize gerekse noniyonize radyasyona duyarlý organ olmasý ve kullanýcýlarýn dizüstü bilgisayarlarda kablosuz aðlar (2.45 GHz Wi-Fi) aracýlýðý ile internet baðlantýsýný kullanmasý da konunun önemini artýrmaktadýr. Testislerde ýsý artýþý, spermatogoniumlarýn yakýnýnda bulunan seminifer tübül hücrelerinin çoðunda dejenarasyona yol açarak spermatogenezi engelleyebilir. Çoðu kez, testislerin skrotumda asýlý durmasýnýn vücut ýsýsýna göre 2 C daha düþük ýsýda kalmalarý bakýmýndan yararlý olduðu söylenmektedir. Soðuk günlerde, skrotum kasý refleks olarak kasýlarak testisleri yukarý doðru çeker, testislerin vücuda yaklaþtýrýlmasý ile 2 C'lik farkýn sürekliliði saðlanabilir. Bu þekilde, skrotum teorik olarak, testislere özgül soðutma mekanizmasý (ancak, kontrollü soðutma) olarak görev yapar. Bu nedenle, spermatogenezin sýcak havalarda yetersiz olabileceði belirtilmektedir (2,3). Günümüzde bu dalgalarýn insan saðlýðý üzerine zararlý etkilerinin olduðunu bildiren çalýþmalar göz önüne alýndýðýnda, bu konunun önemli bir saðlýk problemi haline gelebileceði görülmektedir. Kablosuz að kullanýmýnýn insan saðlýðýna ne tür zararlarýnýn olduðu bilimsel verilerle her yönden kanýtlanabilmesiyle bu teknolojik kolaylýðýn, geniþ kitleler üzerinde infertilite de dâhil olmak üzere, ne gibi etkileri olduðu anlaþýlacak ve bu teknolojik kolaylýðýn olumsuz etkilerini en aza indirmenin yollarý tespit edilebilecektir. Bu konuda yapýlan araþtýrmalar; manyetik alanýn organizma üzerindeki biyolojik etkileri, bu frekansýn testis dokusunda meydana getirdiði histopatolojik deðiþiklikler, testiküler fonksiyon ve fertilite arasýndaki iliþkiler, hormonlar ve teratojenik etkiler olmak üzere bölümlere ayrýlarak incelenmiþtir. Manyetik alanýn organizma üzerindeki biyolojik etkileri Wireless cihazlarýnýn yaydýðý radyofrekans dalgalarý hücresel ve moleküler düzeyde birçok zararlý etkiye neden olmaktadýr. Lai ve arkadaþlarý (4) radyofrekans dalgalarýna maruz kalmanýn rat beyin hücrelerinde DNA kýrýklarý oluþturduðunu bildirirken, buna paralel olarak Robison ve arkadaþlarý da (5) HL 60 ve HL- 60R soylarýnda elektromanyetik alanýn etkisi ile DNA tamir oranýnda azalmanýn olduðunu belirtmektedirler. Manyetik alanlar gibi elektriðin de transkripsiyonu stimüle ettiði (6,7) ve hem manyetik alan hem de elektrik alanlarýnýn DNA ile direkt olarak etkileþime girdiði bildirilmiþtir. Maes ve arkadaþlarý (8) insan periferal kan lenfositleri ile yaptýklarý bir çalýþmada 2450 MHz radyofrekans dalgalarýnýn, mikronukleuslarýn oluþumunda ve kromozom hatalarýnýn sýklýðýnda belirgin bir artýþa neden olduðunu belirtmiþlerdir. Manyetik alanlar, DNA üzerindeki etkilerinin dýþýnda organel, hücre ve organ düzeyinde de birçok zararlý etkilere neden olmaktadýr. Somosy (9) radyasyonun birçok hücre organelini olumsuz yönde etkilediðini belirtmektedir. Allis ve Sinha- Robinson (10) insan eritrositleri ile yapmýþ olduklarý bir deneyde 2450 MHz mikrodalga radyasyonunun Na + /K + ATPaz aktivitesini inhibe ettiðini göstermiþlerdir. Testislerde histopatolojik deðiþiklikler 2.45 GHz (CW) mikrodalga ile ratýn skrotal bölgesinin ýsýtýlmasý 36, 38, 40 ve 42 C'lik sýcak su immersiyonu ile karþýlaþtýrýldýðýnda her bir sýcaklýkta karþýlaþtýrabilir tahribat olduðu saptanmýþtýr. Bununla birlikte kronik düþük düzeydeki uygulamalarýn küçük hayvanlarýn testisinde ölçülebilir sýcaklýk artýþý olmaksýzýn spermatogenez ve üreme fonksiyonunda bozulmalara neden olabilir (11). Saunders ve Kowalczuk yaptýklarý çalýþmada 2450 MHz mikrodalga radyasyonunun ve ýsýnýn farelerin spermatogenik epitelyumuna etkisini araþtýrmýþlardýr. Gözlenen etkilerin mikrodalga uygulamasýnýn primer etkisinin ýsý tahribatý olduðu hipotezine uygun olduðu tespit edilmiþtir (12). Fahim ve arkadaþlarý (13) yaptýklarý çalýþmada testiküler sýcaklýðýn 15 dakika için 45 C'ye 5 dakika için 65 C'ye yükseldiði þiddette 2450 MHz mikrodalga radyasyonunu farelere uygulamýþlar. Her iki uygulamada en az 10 ay infertiliteye neden olmuþtur. Gasinska ve Hill (14). yaptýklarý çalýþmada spermatogenezin farklý evrelerine ýsýnýn yanýtýný, uygulamadan sonraki ve 35. günlerde testis tübüllerindeki hücre tiplerinin deðerlendirilmesi ile saptamýþlar. CBA fýndýk farelerinin testisi radyo frekans ekipmaný kullanýlarak ýsýtýlmýþ ve diðer testis ýsý pili ile kontrol edilmiþtir. Elde edilen bulgular 43 C'lik sýcaklýðýn stem hücreleri etkilediðini ve testis bölgesinde yerleþen insan tümörlerinin tedavisinde hipertermi uygulamayý düþünen klinisyenlerin dikkatli olmalarýný önermiþlerdir. Saunders ve Kowalczuk (15) fare testisi üzerine 2450 MHz akut uzak alan mikrodalga uygulamasýnýn etkisini araþtýrmýþtýr. Bu çalýþmada erkek C3H findik faresine bir özel oda içinde 2450 MHz mikrodalga

3 Saygýn, kablosuz að ve testisler 112 uygulamasý yapýlmýþ. Kantitatif olarak X-ýþýnma duyarlý hücrelerde (spermatositler tip B) veya ýsýya duyarlý hücrelerde (erken primer spermatositler, geç primer ve sekonder spermatositler) veya sperm miktarýnda anlamlý etkiler görülmemiþtir. Kequn ve arkadaþlarý yaptýklarý çalýþmada 2450 MHz, 15 dakika uyguladýklarý mikrodalga radyasyonunun rat testisleri üzerindeki etkisini elektron mikroskopisi düzeyinde araþtýrmýþlar. Fareler ýþýnlamadan sonraki farklý intervallerde dekapite edilmiþ, (l ve 70. günlerde) tespit edilen FSH ve LH hücrelerinin hücre çapý, çekirdek çapý ve sitoplazmanýn çekirdeðe oraný kontrollerle karþýlaþtýrýldýðýnda, istatistiksel olarak anlamlý farklýlýklar bulunmamýþtýr. Kegun ve arkadaþlarý (16) elektron mikroskobik düzeyde FSH ve LH hücrelerini incelediklerinde; FSH hücrelerinin mitokondrilerinin birçoðunun erimiþ ve kristalarý kýrýlmýþ, kristalar arasýndaki mesafe büyümüþtür. Fakat LH hücrelerinde kýrýk kristalar olmamasý FSH hücrelerinin granüllü endoplazmik retikulum'u LH hücrelerinden daha fazla geniþlediðini saptamýþlardýr. Testiküler fonksiyon ve fertilite arasýndaki iliþki Kablosuz aðlarýn fertiliteye etkilerinin incelenebilmesi için mikrodalganýn testiküler fonksiyonelliði üzerindeki etkilerini ve testisin ürettiði sperm miktarý parametrelerinin dikkate alýnmasý gerekir. Ýn vivo olarak rat epididimisindeki spermatozoa'ya mikrodalga ýþýnlamasýnýn etkisini araþtýran Limin ve arkadaþlarý (17) gr aðýrlýðýndaki farelerin unilateral epididimisine 2450 MHz mikrodalga radyasyonu 30 dakika uygulamýþlardýr. Sonuçta epididimise uygulanan mikrodalga ýþýnlamasýnýn sperm olgunlaþma iþlemini ve sperm depolama ortamýný deðiþtirebildiði ileri sürülmüþtür. Saunders ve arkadaþlarý (18) yaptýklarý çalýþmada erkek C3H farelerine 2450 MHz frekansla sürekli mikrodalga radyasyonu günde 6 saat 8 hafta boyunca toplam 120 saat uygulamýþlardýr. Çalýþmada birçok organizasyonlar tarafýndan zararlý biyolojik etkilerin eþiði olarak kabul edilen 4 W/kg SAR deðeri kullanýlmýþtýr GHz frekanslý mikrodalga radyasyonunu kronik olarak erkek fýndýk farelere uygulanmasýnýn erkek germ hücrelerindeki mutajenik yanýtý indüklendiðine iliþkin bulgunun olmadýðý ortaya konmuþtur. Memeli germ hücreleri üzerine RF radyasyonunun direkt nontermal etkisini araþtýrmak için Cleary ve arkadaþlarý (19) in vitro metotlar uygulamýþlar. Bu araþtýrýcýlar fare spermatozoalarýna izotermal koþullar (37±0.2 C) altýnda 0 ile 90 W/kg SAR aralýðýnda 27 ve 2450 MHz sürekli (CW) RF radyasyonu bir saat in vitro olarak uygulamýþlar. 50 W/kg veya daha büyük düzeyde yapýlan her iki frekanstaki RF radyasyon uygulamasý, ýþýnlanmýþ epididimal spermin in vitro olarak fare ovumunu fertilize etme yeteneðinde istatistiksel olarak anlamlý azalmalar oluþturmuþtur (P<0.05). RF radyasyonu spermatozoa morfolojisi, ultrastüktürü veya kapasitasyonunda dedekte edilebilir etkiler oluþturmamýþ. Ýn vitro fertilizasyondaki azalma, indirekt ýsý etkisinden daha çok spermatozoa üzerine RF radyasyonunun direkt etkisine baðlanmýþtýr. Beechey ve arkadaþlarý (20) yaptýklarý çalýþmada 2450 MHz frekanslý mikrodalga radyasyonu günde 30 dakika, haftada 6 gün olmak üzere iki hafta 1.0, 100, 400 Wm- 2 göç yoðunluklu ve 2,45 GHz frekanslý mikrodalgalarý hibrid erkek fýndýk farelere uygulamýþlar. Uygulamadan sonraki ve 30. günlerde tespit edilen spermatositlerdeki kromozom sapma frekansýnda anlamlý bir deðiþiklik olmadýðý gözlemlenmiþ. Uygulamadan sonraki 12 ve 13. günlerde feda edilen fýndýk farelerin sperm miktarýnda, güç yoðunluðunun artýþý ile küçük fakat anlamlý bir yükselme rapor edilmiþtir MHz mikrodalga radyasyon uygulamasý yapýlan erkek fýndýk farelerdeki sperm miktarý ve sperm anormalitesini araþtýran Kowalczuk ve arkadaþlarý (21) 2.45 GHz, 44 W/kg SAR'lýk mikrodalga radyasyonu 30 dakika süreyle eriþkin erkek fýndýk farelerin vücutlarýnýn arka yarýsýna uygulamýþlar ve sperm miktarýndaki azalma ile anormal sperm morfolojisini incelemiþlerdir. Her bir parametredeki yanýt uygulamadan sonraki 2 4 haftada maksimaldir. Azalan erkek fertilitesinin azalan hamilelik oranýyla iliþkili olduðu ve preimplantasyon canlýlýðýyla daha az iliþkisi olduðu sonucuna varýlmýþtýr. Hail ve arkadaþlarý (22) yaptýklarý bir çalýþmada ise, Hindi spermlerine sýcaklýðý kontrol edilebilen mikrodalga sistemiyle 2450 MHz frekanslý ve 1, 10 veya 50 mw/g SAR deðerli mikrodalga radyasyonunu 30 dakika uygulamýþlar. Mikrodalga uygulamasýndan önce ve sonra þu parametreler araþtýrýlmýþ; canlý sperm yüzdesi, anormal sperm yüzdesi ve laktat dehidrogenez (LDH) ile Glumatik Oxalik Transaminaz (GOT) enzimleri. Bu parametreler test edilen koþullar altýnda mikrodalga uygulamasýyla anlamlý bir þekilde deðiþmemiþtir. Hail ve arkadaþlarý (23) yaptýklarý bir baþka çalýþmada ise hindi spermlerine sýcaklýðý kontrol edilebilen 2450 MHz frekanslý mikrodalga radyasyonu uygulamýþlardýr. Sýcaklýk 25 ve 40.5 C'de sabit tutulmuþtur. Spermlere, 10 ve 50 mw/g SAR düzeyinde 30 dakika süreyle mikrodalga uygulanmýþ. Çalýþmadan elde edilen bulgular, bu deneylerde kullanýlan koþullarda mikrodalga radyasyonunun Hindi sperminin fertilizasyon kapasitesinin etkilenmediðini göstermiþtir. Embriyogenez boyunca uygulanan mikrodalga radyasyonunun erkek Japon býldýrcýnlarýnýn üremesi üzerine etkisini araþtýran

4 113 Saygýn, kablosuz að ve testisler Mc Ree ve arkadaþlarý (24) embriyogenezin ilk 12 günü boyunca Japon býldýrcýnlarýnýn embriyolarýna 2450 MHz CW mikrodalga radyasyonunu sürekli olarak uygulamýþlardýr. Bu çalýþmada elde edilen sonuçlar, embriyogenez boyunca 2.45 GHz frekanslý mikrodalgaya maruz býrakýlan býldýrcýnlarýn üreme kapasitelerinin azaldýðýný göstermiþtir. Testis dokusunun ýsýya duyarlýlýðý Chowdhury ve Steinberger (25), Setchell ve Waites (26), Meistrich ve arkadaþlarý (27) Saunders ve Kowalczuk (12)'un çalýþmalarýnda ileri sürdükleri ve testislerde oluþan deðiþikliðin mikrodalganýn primer etkisinden biri olan ýsý tahribatýndan kaynaklandýðýný göstermiþtir. Testislerin sýcaklýk deðiþikliklerine duyarlý olduðu, vücudun dýþ kýsmýnda skrotal bölgede bulunan testisin sýcaklýðýnýn vücut sýcaklýðýndan daha düþük olduðu ve testis sýcaklýðýnýn normal vücut sýcaklýðýna eriþmesi durumunda bile testisteki spermatogenezin etkilenebileceði bilinmektedir. Barron ve arkadaþlarý (28) mikrodalgaya mesleki olarak maruz kalan insanlar arasýnda fertilite açýsýndan deðiþiklik olduðunu belirten bulguya rastlamamýþlardýr. Bununla birlikte güçlü mikrodalga yayýcýsýna 4 yýl sürekli mesleki olarak maruz kalan 31 yaþýndaki bir bireyde fertilitede deðiþiklik olduðunu ve testiküler biyopside patoloji olduðunu belirten bir vaka raporu mevcuttur (29). Hormonlar ve teratojenik etkiler Saygin ve arkadaþlarýnýn (30) yapmýþ olduklarý çalýþmada; 4 hafta boyunca günde 60 dakika 3.21 W/kg gücünde 2.45 GHz dalga frekansýnda EMA ya maruz býrakýlan sýçanlarýn, Hematoksilen-Eozin ile boyanan testis dokularý incelendiðinde, kontrol grubuna ait testis dokularýnýn normal yapýda olduðu gözlenmiþtir. Seminifer tübül çaplarý ölçülüp deðerlendirildiðinde gruplar arasýnda istatiksel olarak anlamlý fark bulunmamýþtýr. Kontrol gruplarýndaki sýçanlarda piknotik, karyotik ve karyolektik hücreler 2.45 GHz EMA grubundaki sýçanlara ait testis dokularýndaki söz konusu hücreler ile karþýlaþtýrýldýðýnda istatiksel olarak anlamlý bir fark bulunmamýþ ve 2.45 GHz EMA grubundaki sýçanlara ait testis dokularýndaki Leydig hücre sayýsý kontrol ve sham grubundakilerle karþýlaþtýrýldýðýnda, 2.45 GHz EMA grubundaki sýçanlarýn Leydig hücre sayýsýnda istatiksel olarak anlamlý azalma saptanmýþtýr. Kontrol gruplarýndaki sýçanlarýn testis dokusunda yapýlan Johnsen skorlama, 2.45 GHz EMA grubundaki sýçanlarýn skorlamasý ile karþýlaþtýrýldýðýnda ise istatiksel olarak anlamlý bir fark bulunmuþtur. Testiküler germ hücre apoptozisi immünohistokimyasal yöntemlerle araþtýrýlmýþtýr ve bunun için Bcl 2 antiapoptotik gen expresyonu immünohistokimyasal boyanma ile deðerlendirilmiþ, kontrol gruplarý ve manyetik alan grubu arasýnda anlamlý fark bulunmamýþ ve bu genin testis dokusunda aktive olmadýðýný göstermiþlerdir. Bax proapoptotik geni ise kontrol gruplarý ve manyetik alan gruplarý arasýnda karþýlaþtýrýldýðýnda anlamlý bulunmasý, bu oranýn Bax lehine bozulduðunu göstermiþtir. Apoptozisin ekstrinsik yolu ise TNF- á ve Kaspaz 3, Kaspaz 8 enzimlerinin kontrol gruplarýnýn manyetik alan grubu ile karþýlaþtýrýlmasýyla deðerlendirilmiþ ve TNF-á kontrol gruplarý ve manyetik alan grubu ile karþýlaþtýrýldýðýnda anlamsýz bulunmuþtur. Kaspaz 3 enzimi sham grubu ve manyetik alan grubu ile karþýlaþtýrýldýðýnda anlamlý bir fark bulunmuþtur. Kaspaz 8 enzimi kontrol gruplarý ve manyetik alan grubu arasýnda karþýlaþtýrýldýðýnda anlamlý bulunmuþtur. Tüm bu sonuçlar; TNF-á nýn anlamlý olmamasýndan dolayý manyetik alana maruz kalan gruptaki testis dokusunda apoptozisin baþlamasý extrinsik yolla olamayabileceðini göstermektedir. Ýntrinsik yolak ise, mitokondri membranýnýn bütünlüðünün bozulmasý ile sitokrom C nin sitoplazmaya çýkmasýna yol açmasý ile ve Sitokrom C nin Apaf-1 e baðlanarak sitoplazmik kaspaz larý aktive etmesiyle gerçekleþir. Aktive kaspaz lar ise DNAase enzimini aktive ederek DNA nýn parçalanmasýna yol açar ve DNA gerçek apoptozisin bir göstergesi olan 185 bp lik parçalara ayrýlýr. Manyetik alanýn baþlatýcý Kaspaz 8 ve efektör Kaspaz 3 aracýlýðýnda Bax geninin expresyonu ile testiküler germ hücrelerini apoptozise götürdüðünü göstermektedir. Testiküler germ hücrelerinden spermatozoit seviyesinde apoptozis gerçekleþmekte olduðunu saptamýþlardýr. Bu hücrelerin apoptozise gitmesinin infertiliteyi etkileyen faktörlerden biri olabileceðini göstermiþlerdir. Moon ve arkadaþlarý (31) tarafýndan yapýlan çalýþmada; 2450 MHz frekansta 1.4 W/kg SAR deðerinde 8 haftalýk uygulama sonunda, testosteron seviyesinde ve leydig hücrelerinde anlamlý bir fark bulmuþlardýr. Seminifer tübül çapý, spermatid, sertoli ve spermatogonyum hücrelerinde, Johnsen skorlamada epididimal sperm sayýsý ve sperm motilitesinde anlamlý fark bulamamýþlardýr. Margonato ve arkadaþlarý (32) 242 eriþkin rat üzerinde yapmýþ olduklarý çalýþmada, kv/m gücünde 50 Hz frekansýnda elektrik alana 280, 440 ve 1240 saat süresince maruz býrakmýþlardýr. Deney sonunda, bu üç grubun plazma LH, FSH, testosteron hormon seviyeleri ile kontrol grubu arasýnda anlamlý bir fark bulamamýþlardýr. Navakatikian ve arkadaþlarý (33) düþük yoðunluktaki

5 Saygýn, kablosuz að ve testisler 114 mikrodalga tarafýndan testosteron ve insülin sekresyonunun inhibe edildiðini göstermiþlerdir. RF (Radyo Frekansý) etkilerini araþtýran Marha ve arkadaþlarý (34) spermatogenezde azalma, doðumlarýn cinsiyet oranýnda deðiþme, menstrual siklusta deðiþiklik, fetal geliþimde gecikme, yeni doðan bebeklerde konjenital defekt ve emziren annelerin laktasyonunda azalma saptanmýþtýr. Bu çalýþmalara göre, bu tür etkiler termal mikrodalga uygulama þiddetlerinde meydana gelmiþtir (100 W/m 2 'den daha büyük). Gürültü ve genel çalýþma koþullarý gibi yardýmcý faktörler bu raporlarda dikkate alýnmamýþtýr. Sarkar ve arkadaþlarýnýn (35) 2450 MHz frekansýnda 1 mw/cm 2 gücünde günde 2 saat yaptýklarý uygulamada; düþük mikrodalga enerjinin potansiyel mutagenik etkisi DNA sekans düzeyi direk DNA analizi ile yapýlmýþtýr. Beyin ve testislerden DNA örnekleri izole edilmiþtir. Dansitometrik analizle manyetik alana maruz kalan hayvanlarýnda 7 8 kb bandlýk farklý deðiþiklikler gözlemlemiþlerdir. Sonuçlar Çalýþmalarýn deney hayvanlarýnda yapýlmýþ olmasý bize kablosuz aðlarýn insan üzerindeki muhtemel etkileri hakkýnda bilgiler vermektedir. Yapýlan araþtýrmalarda insan vücudunun 1 C sýcaklýk artýþýný dahi tolere edemediði bilinmektedir. Kablosuz aðlarýn yaygýn kullanýma sahip olmasý ve insanlarýn bunu dizüstü bilgisayarlarda, testis dokusuna yakýn kullanmasý infertiliteye neden olabilir. Bu süreçte manyetik alan kaynaðýna yakýnlýðýn ve maruz kalýnan sürenin dikkate alýnmasý gerekir. Kablosuz aðýn kullanýmý süresince, olabildiðince kaynaktan uzak bir þekilde çalýþýlmasý ve kullaným haricinde kaynaðýn kapalý konumda tutulmasý gerekmektedir. Uzun süre manyetik alana maruz kalmayý önlemek için, çalýþma süresini bölümlere ayýrmak gerekmektedir. Manyetik alan kaynaðýna yakýnlýk ve kullaným süresine dikkat edilmesi ile muhtemel etkilerinden biri olan ýsý artýþýnýn önlenmesi sayesinde dokuya vereceði zarar en aza indirilebilir. Bu konuda daha ileri düzeyde histopatolojik ve moleküler çalýþmalara ihtiyaç vardýr. Net bilimsel verilerle tam olarak etki mekanizmasý açýklandýðýnda, manyetik alanýn hücre ve doku düzeyinde ne gibi makroskobik ve mikroskobik etkileri olduðu anlaþýlacaktýr. Bu teknolojik kolaylýðýn zararýnýn en aza indirilebilmesi mümkün olacaktýr. Hem biyolojik dokularýn etkilenmesinin önüne geçilmesi, hem de ilerleyen teknoloji sayesinde bu cihazlarýn geliþtirilerek daha kolay ve etkin kullanýlabilir hale getirilerek, zararlý etkilerinin en aza indirilmesi mümkün olabilecektir. Kaynaklar 1. Öngel K, Gümral N, Özgüner F., The Potential Effects of Electromagnetic Field on Human Body: A Review of Turkish Literature. First Conference of Association of the GP/FM South-East Europa Abstract book, Ohrid- Macedonia, 2009; Guyton AC, Hall JE. Týbbi Fizyoloji. Dokuzuncu Baský Nobel Týp Kitabevleri Ltd. Þti. Ýstanbul: , Berne RM, Levy MN, Kooppen BM, Stanton BA, Fizyoloji. Beþinci Baský Güneþ Týp Kitabevleri Ltd. Þti. Ýstanbul: , , Lai H, Singh NP. Melatonin and a spin-trap compound block radiofrequency electromagnetic radiation-induced DNA strand breaks in rat brain cells. Bioelectromagnetics 1997; 18: Robison JG, Pendieton AR Monson KO, Murray BK, O'neill KL., Decreased DNA repair rates and protection from heat induced apoptosis mediated by electromagnetic fýeld exposure. Bioelectromagnetics 2002; 23(2): Blank M, Soo L, Lin H, Henderson AS, Goodman R., Changes in transcription in HL-60 cells following exposure to alternating currents from electric fýelds. Bioelectrochem Bioenerg 1992; 28.: Blank M, Goodman R. Do electromagnetic fýelds interact directly with DNA? 1997; 18(2): Maes A, Verschave L, Arroyo A, DeWagter C, Vercruyssen L., Ýn vitro cytogenetic effects of 2450 MHz waves on human peripheral blood lymphocytes. Bioelectromagnetics 1993; 14.: Somosy Z. Radiation response of celi organelles. Micron 2000; 31: Allis JW, Sinha-Robinson BL. Temperature-specifýc inhibition of human celi Na+/K+ ATPase by 2450 MHz microwave radiation. Bioelectromagnetics 1987; Elder J.A, Czerski P.A, Stuchly M.A, Mild K.H, Sheppard A.R. Radiofrequency Radiation in: Nonionizing Radiation Protection. Ed Suess M.J. Bemvcll-Morison, D.A Second Edition. WHO, Copenhagen 1989; Saunders R.D and Kowalczuk C.I. Effects of 2.45 GHz microwave radiation and heat on mouse spermatogenic epithelium, Int. J. Radiat. Biol 1981; 40 (6),: Fahim M.S, Failim Z, Der R, Hail D.G, Harman J. Heat in male contraception (hot water 60 C, infrared, microwave and ultrasound). Contraception 1975; 11,: Gasinska A, Hill S. The effect of hyperthermia on the mouse testis, Neoplasma 1990; 37 (3),: Saunders R.D and Kowalczuk C.I. The efect of acute far fýeld exposure at 2.45 GHz on the mouse testis. Int. J. Radiat. Biol 1981; 39 (6),: Kequn W.X.O, Wenyu C, Dehua Y, Jie Y, Guangrong

6 115 Saygýn, kablosuz að ve testisler L and Huaxun R. A morphologic study of microwave influence on male fertility. ÝÜ. Light microscopic study on the influence of microwave irradiation to rat testes upon ganadotroph cells, Açta Acad Med Sichvan 1985; 16 (3),: Limin Y, Zigiang L. And Bangliang Y. Effect of microwave irradiation on spermatozoa of rat epididymis in vivo, J. West. China Univ. Med. Sci 1988; 19 (3),: Saunders R.D and Kowalczuk C.I, Beechey C.V, Dunford R. Studies of the induction of dominant lethals and translocations in male mice after chronic exposure to microwave radiation, Int. J. Radiat. Biol 1988; 53 (6),: Cleary S.F, Liu L.M, Graham R and East. J. Ýn vitro fertilization of mouse ova by spermatozoa Exposed Isothermally to Radio-frequency Radiation, Bioelectromagnetics 1989; 10,: Beechey C.V, Brooker D, Saunders R.D, Kowalczuk C.I and Searle A.G. Cytogenetic effects of microwave irradiation of male germ cells of the mause, Int. J. Radiat. Biol 1986; 50 (5),: Kowalczuk C.I, Saunders R.D, Stapleton, H.R. Sperm count and sperm abnormality in male mice after exposure to 2.45 GHz microwave radiation, Mutat Res 1983; 122 (2),: Hail C.A, Galvin M.J, Thaxton J.P, Mc Ree D.I. Interaction of microwave radiation with turkey sperm, Radiat. Environ. Biophys 1982; 20 (2),: Hail C.A, Mc Ree D.I, Galvin M.J, White N.B, Thaxton J.P, Christensen V.L. Influence of in vitro microwave radiation on the fertilizing capacity of turkey sperm, Bioelectromagnetics 1983; 4 (1),: Mc Ree D.I, Thaxton J.P, Parkhurst C.R. Reproduction in male Japanese Quail exposed to microwave radiation during embriyogency. Radiation Research 1983; 96(1), Cliowdhury A.K, and Steinberger E. Early chages in the germinal epithelium of rat testes followingexposure to heat, J.Reprod. Fert 1970; 22,: Setchell B.P, Waites G.M. H. The effect of local heating of the testis on the flow and composition of rete testis fluid in the rat with some observation on the effect of age and unilateral castration, J.Reprod. Fertil 1972; 30,: Meistrich M.L, Eng V.W.S and Loir M. Temperature effects on the kinetics of spermatogenesis in the mouse, Cell Tissue Kinet 1970; 6,: Barron C.I and Baraff A.A. Medical considerations of exposure to microwaves (radar). Journal of American Medical Association 1958; 168,: Rosenthal D.S and Beering S.C. Hypogonadism after Microwave Radiation, Journal of the American Medicine Association (JAMA) 1968; 205 (4),: M. Saygin, S. Caliskan, N.Karahan, A. Koyu, N. Gumral, A.C. Uguz. Testicular apoptosis and histopathological changes induced by a 2.45 GHz electromagnetic field.toxicology and Industrial Health, 2011, / K.H. Moon, H.J. Shin, H.S. Ahn, J.Y. Kim, S.O. Shin, S.M. Yun, Y.D. H wang., Long-Term Exposure of Rats to 2.45 GHz Electromagnetic Field: Effects on Reproductive Function. Korean J Urol. Dec 2007; 48(12): Margonato V, Veicsteinas A, Conti R, Nicolini P, Cerretelli P. Biologic efects of prolonged exposure to ELF electromagnetic fields in rats.i. 50 Hz electric fields. Bioelectromagnetics 1995; 16: Navakatikian MA, Tomashevskaya. Biological effects of electric and magnetic fields.sources and Mechanisms. Academic Press Marha K, Musil J. Tuha H. Electromagnetic fields and the life Environment, San Francisco Press, Inc, San Francisco, California 1971; Sarkar S, Ali S, Behari J. Effect of low power microwave on the mouse genome: a direct DNA analysis. Mutat Res. Jan 1994; 320(1 2):