YEŞİLİ GÖRMEYEN GÖZLER RENK ZEVKİNDEN MAHRUMDUR. K.ATATÜRK

Transkript

1 1

2 YEŞİLİ GÖRMEYEN GÖZLER RENK ZEVKİNDEN MAHRUMDUR. K.ATATÜRK

3 ULUSAL ÇEVRE ANDI ŞİMDİKİ VE GELECEK KUŞAKLARIN TEMİZ VE SAĞLIKLI BİR ÇEVREDE YAŞAMA HAKKINA SAHİP OLDUĞU GERÇEĞİNDEN HAREKETLE,ÇEVREYE DUYARLI BİR KALKINMADAN YANA OLDUĞUMU VURGULAYARAK;DOĞAL KAYNAKLARIN EKONOMİK KALKINMANIN HEM KAYNAĞINI HEM SINIRINI OLUŞTURDUĞUNU BİLEREK, ÇEVRENİN KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİNDE BİREYSEL KATKI VE KATILIMIN GEREĞİNE VE ÖNEMİNE İNANARAK; ÇEVRESEL DEĞERLERE SAHİP ÇIKIP ZARAR VERENLERİ UYARACAĞIMA, DOĞAL KAYNAKLARDAN FAYDALANIRKEN TUTUMLU DAVRANACAĞIMA, SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA İLKELERİ DOĞRULTUSUNDA HAREKET EDECEĞİME BU YÖNDE İŞBİRLİĞİ VE DAYANIŞMA İÇERİSİNDE HAREKET EDEREK;ÇEVRE KONUSUNDA HERKESE ÖRNEK OLACAĞIMA SÖZ VERİRİM. 3

4 HAZIRLAYANLAR Sabit KANDEMİR İl Çevre ve Orman Müdürü Uğur ALTINKAYA Sonnur ŞANAL Çevre Yönetimi ÇED ve Planlama Şube Müdürü Çevre Mühendisi Memnune HATİNOĞLU Çevre Mühendisi Lütfü AYDIN Çevre Mühendisi Arzu AKOLUK Ziraat Mühendisi Rize İli Çevre Durum Raporu nun hazırlanmasında katkıda bulunan tüm kurum ve kuruluşlara teşekkür ederiz. 4

5 TAKDİM Yaşanan Çevre sorunlarının çeşitliliği ve boyutları dikkate alındığında ; içinde bulunduğumuz zamanda endüstri ve teknoloji alanlarında meydana gelen hızlı gelişmeler, bir yandan insanın doğa üzerindeki egemenliğini arttırıp, yaşam düzeyinin yükselmesini sağlarken, diğer yandan da doğal dengenin bozulması, kaynakların yok edilmesi ve canlıların yaşamını tehdit eden bir durumun oluşması sonucunu doğurmuştur. Çevreye zarar vermeden kalkınmanın yolu; yatırım öncesi çevreyi göz önüne alan iyi bir planlamadan geçer. Bu durum su, hava, toprak, doğal kaynaklarımız ve kirlenmelerin görüldüğü tüm çevre konuları için geçerlidir. Ancak çevrenin korunmasında büyük önemi olan, koruma-kullanma dengesi tesis edilirken, kontrol sistemlerinin oluşturulması kadar önemli bir konu ise etkin idari yapı ve buna bağlı sitemin işleyişidir. Anayasamızın 56. Maddesinde Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirliliğini önlemek devletin ve vatandaşların görevidir denilmektedir. Bu hüküm devlete olduğu kadar vatandaşa da önemli sorumluluklar yüklemektedir. Bu bağlamda Rize İlimize bakınca, halkın desteği ile doğal çevrenin büyük ölçüde korunduğunu görüyoruz. Ancak, son yıllarda özellikle sahillerimizin tahrip edildiği, plansız kentleşme dolayısıyla yeşil alanların yok olduğu da bir gerçektir. Ortak varlığımız olan çevreyi korumak ve gelecek kuşaklara güvenli bir şekilde aktarmak için toplumun tüm kesimleri üzerine düşeni eksiksiz yerine getirmelidir. Bunun sağlanabilmesi için çevre bilincinin yerleştirilmesi zorunludur. İlin doğal çevresi bütün halkın ortak değeridir. Bu duygu ve düşüncelerle Rizemiz de çevre bilincini geliştirmek amacıyla hazırlanan bu çalışmada emeği geçenlere teşekkür ediyor, çalışmanın yararlı olmasını diliyorum. Kasım ESEN Rize Valisi 5

6 ÖNSÖZ Günümüzde dünya artık bugüne kadar doğru bildiği bir çok kavramı tartışır hale gelmiştir. Bitmez tükenmez bilinenlerin de bitebileceği veya sonu gelmez sanılanlarında bir sonu olduğu, artık tartışılmaz bir gerçektir. İnsanlık artık kalkınma adına, büyüme adına, sanayileşme adına kirletme hakkına sahip olmadığını anlamıştır. İnsanlık artık ciddi bir kaygı içerisindedir. Bu kaygı, birgün soluyabileceği bir havanın, ekebileceği bir toprağın ve kana kana içebileceği bir yudum suyun olamayabileceğidir. İşte bu yaklaşım, bütün dünyada yeni bir anlayışıda beraber getirmiştir. Din, dil, ırk, cinsiyet veya yaş gibi birtakım insani kavramları ortadan kaldıran bu anlayış, bu konuda insanları, bütün dünya ile beraber düşünmeye ve bu sorunların çözümlerini birlikte algılamaya sürüklemiştir. Bu anlayış aynı zamanda, gelecek kuşaklara daha sağlıklı bir dünya bırakma sorumluluğudur da. Çevre kirlenmesi konusunda alınması gereken teknik ve ekonomik önlemlerin ülkemizin ekonomik şartlarıyla uyum içerisinde olması gerekmektedir. Ayrıca bu önlemlerin uygulanmalarını sağlayacak olan eğitim dir. İnsanımızı küçük yaşlardan başlayarak çevre konusunda da eğitmek durumundayız. Çevre eğitimi ile insanlar sorumluluklarının farkına vardırılmakta ve yarattıkları çevre sorunlarının çözümüne katılımları sağlanmaktadır. Çevre değerlerimizin korunması, geliştirilmesi ve çevre sorunlarının çözümünde önemli bir kaynak olarak kullanılacak olan bu raporun hazırlanmasında emeği geçen tüm mesai arkadaşlarıma, kurum kuruluş yönetici ve temsilcilerine teşekkürlerimi sunuyorum. İlimizin Çevre Durum Raporu nun hazırlanmasında katkıda bulunan ve yardımcı olanlara en iyi dileklerimle teşekkürlerimi sunarım. Sabit KANDEMİR İl Çevre ve Orman Müdürü 6

7 KONULAR SAYFA NO A. COĞRAFİ KAPSAM A.1. Giriş.20 A.2. İl ve İlçe Sınırları 24 A.3. İlin Coğrafi Durumu..26 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu...26 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 27 A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1. Enerji Kaynakları..33 B.1.1. Güneş B.1.2. Su Gücü B.1.3. Kömür B.1.4. Doğalgaz B.1.5. Rüzgar B.1.6. Biyokütle B.1.7. Petrol B.1.8. Jeotermal Sahalar B.2. Biyolojik Çeşitlilik.34 B.2.1. Ormanlar B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları B.2.2. Çayır ve Mera B.2.3. Sulak Alanlar B.2.4. Flora B.2.5. Fauna B.2.6. Milli Parklar,Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler B.3. Toprak..37 B.4. Su Kaynakları..41 B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları...41 B.4.3. Akarsular...44 B.4.4. Göller ve Göletler B.5. Mineral Kaynaklar..45 B.5.1. Sanayi Madenleri B.5.2. Metalik Madenler B.5.3. Enerji Madenleri...53 B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler.54 7

8 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) C.1. İklim ve Hava 56 C.1.1. Doğal Değişkenler C Rüzgar C Basınç C Nem C Sıcaklık C Buharlaşma C Yağışlar...57 C Yağmur C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı C Seller C Kuraklık C Mikroklima C.1.2. Yapay Etmenler. 81 C Plansız Kentleşme C Yeşil Alanlar...64 C Isınmada Kullanılan Yakıtlar C Endüstriyel Emisyonlar C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları.82 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları...83 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları...86 C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları...86 C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 87 C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri C Su Üzerindeki Etkileri C Toprak Üzerine Etkileri C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri.70 D. SU D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 89 D.1.1. Yeraltı Suları.. 89 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar. 93 D.1.3. Akarsular D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar D.1.5. Denizler. 95 8

9 D.2. Doğal Drenaj Sistemleri 108 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri 109 D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik D.3.2. Akarsularda Kirlilik D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik D.3.4. Denizlerde Kirlilik D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 111 D.5.1. Tuzluluk D.5.2. Zehirli Gazlar D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler D Siyanürler D Petrol ve Türevleri D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller D Pestisitler ve Su Kirliliği D Gübreler ve Su Kirliliği D Deterjanlar ve Su Kirliliği D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler D.5.7. Patojenler D.5.8. Askıda Katı Maddeler D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı 114 E.2. Toprak Kirliliği. 114 E.2.1. Kimyasal Kirlenme E Atmosferik Kirlenme E Atıklardan Kirlenme E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme E.3. Arazi. 115 E.3.1. Arazi Varlığı E Arazi Sınıfları E Kullanma Durumu E.3.2. Arazi Problemleri F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. Ekosistem Tipleri 122 F.1.1. Ormanlar F Ormanların Ekolojik Yapısı F İlin Orman Envanteri F Orman Varlığının Yararları F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları F.1.2. Çayır ve Meralar F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.) F.2. Flora. 128 F.2.1. Habitat ve Toplulukları 9

10 F.2.2. Türler ve Populasyonları F.3. Fauna. 135 F.3.1. Habitat ve Toplulukları F.3.2. Türler ve Populasyonları F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları 169 F Evcil Hayvanlar F Sahipli Hayvanlar..169 F Sahipsiz Hayvanlar F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar F Hayvan Hakları İhlalleri 169 F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümündeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar. 182 F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları. 182 F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler 183 F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar 183 F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN 10

11 Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları..184 F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar 184 F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar F /9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler 184 F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları F Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar

12 G. TURİZM G.1. Yörenin Turistik Değerleri G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri G Konum G Fiziki Özellikler G.1.2. Kültürel Değerler G.2. Turizm Çeşitleri.214 G.3. Turistik Altyapı..219 G.4. Turist Sayısı 220 G.5. Turizm Ekonomisi 220 G.6. Turizm-Çevre İlişkisi.220 H. TARIM VE HAYVANCILIK H.1. Genel Tarımsal Yapı..222 H.2. Tarımsal Üretim.224 H.2.1. Bitkisel Üretim. 224 H Tarla Bitkileri 224 H Buğdaygiller H Baklagiller H Yem Bitkileri H Endüstriyel Bitkiler H Bahçe Bitkileri H Meyve Üretimi.227 H Sebze Üretimi H Süs Bitkileri. 233 H.2.2. Hayvansal Üretim H Büyükbaş Hayvancılık H Küçükbaş Hayvancılık..237 H Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi) 243 H Su Ürünleri 247 H Kürk Hayvancılığı 247 H Arıcılık ve İpekböcekçiliği H.3. Organik Tarım..248 H.4. Tarımsal İşletmeler..249 H.4.1. Kamu İşletmeleri H.4.2. Özel İşletmeler H.5. Tarımsal Faaliyetler. 250 H.5.1. Pestisit Kullanımı H.5.2. Gübre Kullanımı..250 H.5.3. Toprak Kullanımı I. MADENCİLİK I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler I.1.1. Sanayi Madenleri. 252 I.1.2. Metalik Madenler I.1.3. Enerji Madenleri

13 I.1.4. Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri I.3. Cevher Zenginleştirme 254 I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları J. ENERJİ J.1. Birincil Enerji Kaynakları 255 J.1.1. Taşkömürü J.1.2. Linyit J.1.3. Asfaltit J.1.4. Bitümlü Şist J.1.5. Hampetrol J.1.6. Doğalgaz J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) J.1.8. Orman J.1.9. Hidrolik J Jeoterma J Güneş J Rüzgar J Biyokütle J.2. İkincil Enerji Kaynaları J.2.1. Termik Enerji J.2.2. Hidrolik Enerji J.2.3. Nükleer Enerji J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler. 260 K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu. 275 K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı. 275 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı

14 L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME L.1. Altyapı L.1.1. Temiz Su Sistemi L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi L.1.3. Yeşil Alanlar L.1.4. Elektrik İletim Hatları. 280 L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları 280 L.2. Ulaşım L.2.1. Karayolları L Karayolları Genel L Ulaşım Planlaması L Toplu Taşım Sistemleri L Kent İçi Yollar L Araç Sayıları L.2.2. Demiryolları L Kullanılan Raylı Sistemler L Taşımacılıkta Demiryolları L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı L Limanlar.284 L Taşımacılık.285 L.2.4. Havayolları L.3. Haberleşme L.4. İlin Plan Durumu.287 L.5. İldeki Baz İstasyonları..287 M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama. 288 M.1.1. Kentsel Alanlar M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri M Kentsel Büyüme Deseni M Planlı Kentsel Gelişme Alanları M Kentsel Alanlarda Yoğunluk M Kentsel Yenileme Alanları M Endüstri Alanları Yer Seçimi M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar M.1.2. Kırsal Alanlar M Kırsal Yerleşme Deseni M Arazi Mülkiyeti M.2. Altyapı M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri M.3.1. Kamu Binaları..289 M.3.2. Okullar. 290 M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler M.3.5. Endüstriyel Yapılar M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar

15 M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma M.3.10.Yerel Mimari Özellikler M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik M.4.2. Göçler M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı M.4.5. Konut Yapım Süreçleri M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri M.5.1. Görüntü Kirliliği M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü M.5.5. Kentsel Atıklar M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı M.6. Nüfus M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi M.6.2. Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları M.6.4. Nüfus Değişim Oranı N. ATIKLAR N.1. Evsel Katı Atıklar N.2. Tehlikeli Atıklar. 301 N.3. Özel Atıklar 301 N.3.1. Tıbbi Atıklar N.3.2. Atık Yağlar N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar N.3.4. Pil ve Aküler N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller N.3.6. Tarama Çamurları N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar N.4. Diğer Atıklar 302 N.4.1. Ambalaj Atıkları N.4.2. Hayvan Kadavraları N.4.3. Mezbaha Atıkları N.5. Atık Yönetimi N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri. 302 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması N.8.2. Atıkların Yakılması N.8.3. Kompost N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri

16 O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 304 O.1. Gürültü..304 O.1.1. Gürültü Kaynakları..304 O Trafik Gürültüsü O Endüstri Gürültüsü 305 O İnşaat Gürültüsü O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler O Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü O.1.2. Gürültü ile Mücadele..306 O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 306 O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri. 307 O Fiziksel Etkileri O Fizyolojik Etkileri O Psikolojik Etkileri O Performans Üzerine Etkileri O.2. Titreşim..308 P. AFETLER 309 P.1. Doğal Afetler. 309 P.1.1. Depremler P.1.2. Heyelan ve Çığlar P.1.3. Seller P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri P.1.6. Fırtınalar P.2. Diğer Afetler P.2.1. Radyoaktif Maddeler P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar P.2.3. Tehlikeli Maddeler P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri P.3.1. Sivil Savunma Birimleri P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri P.3.3. İlkyardım Servisleri P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar.. R. SAĞLIK VE ÇEVRE R.1. Temel Sağlık Hizmetleri. 316 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı R.1.2.Bulaşıcı Hastalıklar 318 R İçme, Kullanma ve Sulama Suları R Denizler R Zoonoz Hastalıklar

17 R.1.3.Gıda Hijyeni 321 R.1.4. Aşılama Çalışmaları. 322 R.1.5. Bebek Ölümleri. 323 R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı. 324 R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri. 326 R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 326 R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma R.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri. 343 S. ÇEVRE EĞİTİMİ. 338 S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi ile İlgili Faaliyetleri 338 S.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri S.2.1. Çevre Vakıfları. 338 S.2.2. Çevre Dernekleri 340 S.2.3. Çevreyle İlgili Federasyonlar..346 T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA. 344 T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi. 344 T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi. 344 T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması T.4. Çevrenin İnsan- Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi

18 ŞEKİL,TABLO VE GRAFİKLER Rize İl haritası.. 25 Orman Varlığı Tarım alanlarının kullanım amaçlarına göre dağılımı İçme suyu kaynakları Akarsular Göl ve göletler Taş ocakları ruhsat bilgisi Rüzgar ortalamaları...59 Fırtınalaı günler...59 Hakim rüzgar yönü Mevsimlik rüzgar yönü Yıllık hakim rüzgar yönü., ortalama basınç...68 Ortalama bağıl nem Ortalama sıcaklık Ortalama buharlaşma Muhtelif Meteorolojik Veriler Trafiğe kayıtlı araç sayısı Yılına Ait Rize İli Hava Kalitesi İzleme İstasyonu Verileri Sondaj kuyuları,yas miktarı...89 Türkiye denizlerinde denizel ortamın son besin zinciri oluşturan ve avcılığı yapılan ekonomik türlere ait av türleri Karadenizin su bilançosu...97 Derinliklere göre akıntı hızları...98 Karadenizdeki sıcaklığın düşey dağılımı...99 Karadeniz yüzey suyu ortalama, en yüksek ve en düşük suyu sıcaklıkları Marmara ve Karadenizin iyon içeriği Karadenizde ortalama inorganik besleyici elementler ile toplam Cn.ve P dikey görünümü Karadenizde organik karbon bütçesi Karadenizde bulunan belli başlı Fitoplankton grupları Toksonomik olarak tür tespiti Karadenizde bentik faunaya ait türlerin toksonomik sayısı Denizsel balık türleri ve biyokütle yüzdeleri Karadenizde komşu ülkelerde son yıllarda avlanan hamsi miktarları Biomas ve üretim miktarı Karadeniz deki Organizma Grupl. İçin Hes. Biomas ve Yıllık Üretim Miktarları Kimyasal analiz değerleri Tablo E-1 İlimizde Zirai Mücadele İlaç Tüketimi Tablo E-2 İlimizde Gübre Kullanımı Milli park sınırları içinde nüfusun yıllara göre değişimi Köylerin nüfus projeksiyonları Milli park sınırındaki yaylalar ve kullanan kişiler Milli park alanındaki yerleşmelerin nüfus projeksiyonları Konaklama tesis kapasiteleri İşletme belgeli oteller Yerli ve Yabancı turist sayısı İlçelere göre tarım alanları kullanış amaçlarına göre dağılımı

19 Buğdaygiller Meyve üretimi Sebze üretimi Süs bitkileri Büyükbaş hayvan sayısı Küçükbaş hayvan sayısı Kümes hayvanları Her tür hayvan sayısı. 245 Deniz ürünleri Arcılık ve ipek böcekçiliği Organik tarım Tarımsal işletmeler Pestisid kullanımı Gübre kullanımı Toprak kullanımı Tarımsal alanların sınırsal dağılımı Enerji projeleri Sanayinin ilçelere göre dağılımı Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumları Rize Merkez ve İlçelerde Kanalizasyon durumu. 278 Yeşil alanlar TEİAŞ 14. İletim Tesis Ve İşletme Grup Müdürlüğü Sorumluluğunda Bulunan Rize İlinde Mevcut Ve Geçen E.İ. Hatları Listesi 280 Rize ve Köy yolları satıh durumu. 283 Rize Limanına gelen gemi ve yükleme cinsleri Rize ili yerleşim birimleri, telefon durumu İlçelere göre nüfus ve öğrenci sayısı Otel, Motel ve turizm amaçlı diğer yapılar İşletme belgeli termal tesisler Rize ve Türkiye Nüfus artış hızları Rize İli yıllara göre nüfus gelişimi 295 Nüfus oranları İlçeler göre nüfus yoğunluğu İlin nüfus yapısı Sayım yılları ve cinsiyete göre nüfus Taşıtlar için izin verilebilir üst gürültü seviyesi Trafiğe Kayıtlı Araç Cins ve Sayısı İlimizde sağlık kurumlarının dağılımı Bildirimi zorunlu hastalıkların aylara göre dağılımı Bütün ölenlerin yaş, cins gruplarına göre aylara dağılımı Aile plan çalışmaları Rize de faaliyette olan çevre dernekleri ÇED faaliyetleri

20 A. 1. Giriş (A) COĞRAFİK KAPSAM Kuzey yarımküre de yeşilin dört mevsim boyunca eksilmediği ender yerlerden biri de Rize dir. Denizi, iklimi, Kaçkar Dağları'nın yağmur ve karlarıyla beslenen, kimi zaman hırçın, kimi zaman nazlı, çoğu yerlerde beyaz tüllere bezenerek akan dereleri, yoğun yağışların bereketi ve cömertliği Rize nin bitki çeşitliliğinde belirginleşir. Bu bitkilerin çoğu polen ve balözleri ile Dünya da bir benzeri olmayan Anzer Balı nı, Kafkas Irkı arıların olağanüstü çalışmalarıyla bize ulaştırırlar. Yasaklanmasına rağmen kadir bilmez avcılardan kaçabilmeyi başaran yabanıl yaşamı, uzun yıllardır ev sahipliği yaptığı vazgeçilmez ve ulusal içeceğimiz olan çayı ile bulunmaz servetimizdir Rize. Her mevsim, her santimetrekare ayrı bir doğal güzellikle bezenir Rize. Dünya nın ender bulunan çiçekleri mevsimine göre her zaman Rize de sizinle beraberdir. Baharın erken günlerinde seklementler ve kardelenlerle başlar, sonbaharda da çiğdem türleri ile noktalanır. Çiçeklerin çoğu erken ilkbaharda alçaklarda, yaz başlangıcında da yüksek dağ eteklerinde boy verirler.yaz başlangıcında yolunuz Rize nin orta seviye ormanlarına düşerse, bu yolunuz bir de kestane ormanlarının içinden geçerse; kestane çiçeği kokusundan baygınlık geçirebilirsiniz. Bir de çiçekler balözü salgılamağa durmuş iseler; arıların uğultusu ve bu uğultuyu zaman zaman kesen dağ kuşlarının ötüşleri sizi baygınlıktan uyandırabilir. Rize nin değişken havası kimi zaman meyve ağaçlarını şaşırtıp, kış ortasında çiçeğe döndürür. İkibin metre yükseltilerde ormanın yerini otlaklar alır. Doruklara doğru sarp kayalar çoğu zaman sislerle kaplı gizemli yaşamlarını devam ettirirler. Bu sarp kayalar bile yer yer türlü çiçeklerle bezenmiştir. Erken bahardan itibaren yaz bitimine kadar Güney yarımküre den gelen birçok kuşları kucaklar. Sonbaharda da kuzeyden gelen bir çok göçmen kuşlarına da konukseverliğini gösterir. Rize de doğa; insanların yaptıkları konakları, köprüleri bile en güzel yeşillikleriyle dört mevsim süsler. Bu görüntüler size; insanın yaptıklarıyla, Tanrının onlara taktığı en olağan üstü güzelliği tanımlayan tabiat ananın değerli tacını düşletebilir. Rize insanı olanakları ölçüsünde doğayla iç içe yaşamasına karşın, elden geldiğince korur. Çünkü bilir ki doğa hiçbir zaman affetmez. Orman için korumayı simgeleyen koru sözcüğünü kullanır, yapacak ve yakacak dışında hiçbir gereksinimi için kullanmaz. Ne kadar gurbete gitse de Rize sinden vazgeçemez. Rize kökenli yeni kuşaklar bile genetik kalıtımdan olsa gerek ki, Rize den vazgeçemezler. Yaşadığı doğal çevredeki uyum, uysallık, yaratıcılık, hırçınlığın tüm özellikleri Rize insanında eksiksizdir. Dar olan ekonomik koşullar Rizeli yi gurbetçiliğe zorlamıştır. Gurbet ellerde de hiç yabancılık çekmemiş ve her yerde uyum içinde yaşamasını bilmiştir. Doğanın insanlara verdiği bilgi ve beceri yeteneğinden olsa gerek ki; en güzel bezleri dokumuş, en güzel çorapları örmüş, en uyumlu yapıları yapmış, derelerini, ırmaklarını en güzel köprülerle süslemiş, bu süsleri hayatının en gerekli işlevi için kullanmış, kendisini en güzel giysilerle bezemiş, hiçbir çizili-hesaplı tasarım olmaksızın Karadeniz in en hırçın dalgalarına dayanıklı takalar inşa etmiştir. Bu takalar ki, yurdumuzun en buhranlı dönemlerinde en büyük umut, olmuşlar ve umutlarımızı boşa çıkarmamışlardır. Rize de yaşayanlar her ne kadar farklı zamanlarda, farklı yerlerden gelmiş olsalar bile, bugün bu ayrılığı fark etmek olanaksızdır. Doğanın insanları birbirine uyumlaştırma olgusunun en belirgin örneği Rize de görülür. Rize insanı nerde olursa olsun, hem tulumu, hem de kemençeyi çalıp oynar. En yanık sevda türküleri (Uçan kuş tutulur mi / Sevda unutulur mi, Can çikti boğazuma / Geriye yutulur mi), en kıvrak horon Rize dedir ve bu özellikleri Rize nin endemik bitkileri gibidir, başka hiçbir yerde rastlayamazsınız. 20

21 Derdini anlatamadığı zaman, dağlara seslenir; Oy dağlarum dağlarum / Dayma yanar ağlarum... Atma türküleri her derdin devasıdır Rizeli nin. En gizemli sözlerini, en beklenmedik yanıtları atma türkülerle vermiştir; Uşağum bilurmisin / Bana derler Kotana, Görür görmez benzettum / Çam altında yatana... Rize de herkes anadan doğma şairlik unvanını alabilir. Ne yazık ki ürünlerini gelecek kuşaklara yazıp bırakmayı alışkanlık edinmemişlerdir. Ama bu araştırmacılar için bulunmaz bir kaynaktır. Rize nin Tarihi Gelişimi Rize ilinde tarih öncesi çağlara ilişkin arkeolojik araştırmalar yeterli olmamakla birlikte elde edilen ilk veriler Yontma Taş devrine aittir. Rize ve çevresinde ilk yerleşmelerin bu dönemden sonra başladığı düşünülmektedir. Kentin ismi üzerine de yeterli bir araştırma yapılmamıştır. Kültür Bakanlığı nın yayınladığı Rize tanıtım kitabında geçen Rhizion, Rhizos, Riso, Risum, Risso gibi isimlerden Rihizos yunanca pirinç, Rihiza dağ eteği anlamına, günümüzde kullanılan Rize ismi de Farsçada kırılmış dökülmüş anlamına gelmektedir [Karpuz, 1992: 1]. İlk yerleşme merkezi M.Ö. VII. yy da Miletos lu denizcilerin emperion1 adlı ticaret kolonilerinin halklarıyla Doğu Anadolu ya göç eden Kimmerler in etkisiyle bu bölgeye yerleşen İç Anadolu oymaklarının birleşmesi sonucu oluşmuştur [Yurt Ansiklopedisi, 1983:6364]. Ünlü tarihçi Strabon, mutluluk veren deniz veya dost deniz anlamına gelen Pontos Eukseinos (Karadeniz) kıyılarının Miletoslular tarafından kolonileştirildiğini Geographika adlı eserinde belirtmiştir [Aktaran: Asan, 2000]. M.Ö. 550 yılında Med Krallığı nı yıkarak Anadolu da üstünlük sağlayan Perslerin Kapadokya satrabı 2 Karadeniz deki kolonilerin çoğunu ele geçirmiştir. Fakat Rize halkının sosyal yapısı Persler in bu bölgeyi etkilemesini ve üstünlük kurmasını engellemiştir. M.Ö. 550 yılında Med Krallığı nı yıkarak Anadolu da üstünlük sağlayan Perslerin Kapadokya satrabı 3 Karadeniz deki kolonilerin çoğunu ele geçirmiştir. Fakat Rize halkının sosyal yapısı Persler in bu bölgeyi etkilemesini ve üstünlük kurmasını engellemiştir. M.Ö. 334 yılında Büyük İskender, doğu seferiyle Persleri yenilgiye uğratmış ve Anadolu da üstünlük sağlamıştır. Bu dönemde de Rize dışa kapalı yapısı nedeniyle bağımsız bir kent olarak varlığını sürdürmüştür. Uzun dönem bağımsız bir kent olma özelliğini koruyan Rhizos (Rize) kenti, M.Ö yılları arası Büyük İskender in satraplarından Mitridates Kitistes in kurduğu Pontus Krallığı na bağlı bir vilayet olarak varlığını sürdürmüştür. M.Ö. 65 yılında Pontus Krallığı Romalılara yenilerek Kafkasya ya çekilmiştir. Bu dönemde idari boşluktan yararlanan Part Krallığı Rize ve çevresini ele geçirmiş, Kafkasya ya çekilen Pontuslar ve Romalılar arasında tampon bir bölge oluşmuştur. M.S. 10 yılında Romalılar bu bölgenin kontrolünü Partlar dan devralmıştır. Bölge uzun yıllar kendi dinamikleriyle gündelik yaşamını sürdüren sakin bir yerleşme özelliği göstermiştir. Roma İmparatorluğu nun ikiye ayrılmasından sonra bu bölge Bizans sınırları içinde kalmıştır. Bölge M.S yılları arası Pontus Polemiecus Eyaleti içinde yer almıştır. Rize nin Karadeniz-İran ticaret yolu üzerinde olması nedeniyle bu dönemde Bizans ve Sasanlı Devleti arasında sorunların oluşmasına neden olmuş ve bölge Lazlar ın ve Canayarlar ın istilasına uğramıştır. Bunlardan bu bölgede yaşayan Canayarlar, 21

22 Bizans ın yönetimi altına girmiştir. Bu sorunların da etkisiyle X. yy da Bizans Karadeniz de yeni bir örgütlenme sistemine geçmiş, Rize bu sistem içerisinde Lazia temasına bağlı bandon 4 olarak nitelendirilen yönetim birimi olmuştur Malazgirt savaşıyla Türkler tarafından ele geçirilen Rize ve çevresi, savaşın Batı Anadolu ya kayması nedeniyle 1075 yılında Bizans hakimiyetine girmiştir te İstanbul un Latinler tarafından işgal edilmesi sonrası Gürcülerin yardımıyla Trabzon Devleti kurulmuş, Rize de bu devlete bağlanmıştır. Bu olaydan sonra Rize ve çevresine Lazlar yerleştirilmiştir yılına kadar sürekli Bizans, Selçuklu ve Danişmetliler arasında el değiştiren Rize, bu tarihten sonra Bizans egemenliğine girmiştir. Fakat, bu dönemde Selçuklu topraklarına dahil edilen alanlar içerisinde Çamlıhemşin, Fındıklı, Kalkandere ve bir süreliğine Güneysu ilçelerinin bulunduğu bilinmektedir [Yurt ansiklopedisi, 1982: 6364,6365; yılında Trabzon'u fetheden Fatih Sultan Mehmet tarafından Rize, Fındıklı, Çayeli, İyidere, Ardeşen, İkizdere, Kalkandere, Pazar, Hemşin ve Güneysu Türk egemenliği altına alınmıştır [Yurt ansiklopedisi, 1982: 6364,6365; Anadolu Türk birliğine katılan Rize bölgesine, 1461 yılı ve sonrasında Çoruh, Amasya, Samsun ve Tokat'tan; 1466 yılında Konya yöresinden; 1501 yılında Sünni Akkoyunlulardan Trabzon ve Rize yöresine yerleşenler olmuştur yılında Dulkadirli beyliği kaldırılınca Mara-Elbistan Türkmenleri de Trabzon ve Rize yöresine yerleştirilmişlerdir [ Yavuz Sultan Selim devrinde Rize tamamen Osmanlı egemenliğe girmiş daha sonra da ünlü Oğuz boyu (Cepniler) buraya yerleşmiş ve Türk kültürünün bölgede yaygınlaşmasını sağlamışlardır. Bölgede XVI. ve XIX. yy arasında Celali ayaklanmaları ve korsanlık olayları dönemin önemli olaylarıdır. Aynı dönemdeki önemli olaylar arasında XIX da yaygınlaşan ayan isyanları da vardır. Osmanlı yönetim sisteminin bozulması sonucu yerel güç odakları ortaya çıkmıştır. Bu güç odakları yerel halkın da desteğini alarak, Osmanlı nın Trabzon Valilerine borç verecek düzeye de gelmişlerdir. Ayanların en ünlüsü Tuzcuoğlu ailesidir. Rize, 1867 Vilayet Nizamnamesine göre Trabzon vilayetinin merkez sancağının 6 kazasından biri durumundadır yılında merkez sancağa bağlı nahiye olmuştur Osmanlı Rus savaşının ardından Lazistan sancağı kurulunca Rize hem kaza, hem de bu sancağın merkezi oldu. Birinci Dünya Savaşı nda Doğu cephesinde Ruslarla çatışmalar başlamıştır. 9 Mart 1916 tarihinde Rize, Rusların işgaline uğramıştır. Savaş yıllarında yurt genelinde açlık ve yoksulluk Rize de de etkili olmuş, halk aynı zamanda Rum ve Ermeni çetelerinin baskınlarına maruz kalmıştır yılında Rus Çarlığı nın devrimle yıkılması ve yine 1917 de Bolşevik devrimiyle Rusların savaştan çekilmesi sonucu ateşkes görüşmeleri başlamış, Doğu cephesinde savaş bitmiştir. Aynı dönemde ikinci Türk-Kafkas Kolordusu Bayburt ve Trabzon u almış, 2 Mart 1918 de Rize işgalden kurtulmuştur. Cumhuriyet in ilanından sonra 1924 yılında Rize il olarak idari yapıda yer almış, 1933 yılında Artvin ili ile birleştirip Çoruh ili olarak 1936 ya kadar bu yapıyla yönetilmiştir tarihinde yürürlüğe giren 2885 sayılı kanunla Çoruh ili kaldırılmış Rize yeniden il durumuna getirilmiştir. Pazar ilçesi bu dönemde Rize ye bağlı tek ilçe konumundadır. Rize ye bağlı ilçelerden Çayeli 1 Eylül 1944 te, 4 Aralık 1953 te Artvin ilinden ayrılıp Rize ye bağlanan Fındıklı 1948 yılında, İkizdere 20 Haziran 1952 de, Ardeşen 1 Mart 1953 te, Çamlıhemşin ve Kalkandere 1 Nisan 1960 ta, Pazar 1984 te, Derepazarı ve Hemşin 9 Mayıs 1990 da ilçe statüsü kazanmıştır [Yurt Ansiklopedisi, 1982: 6364,6365]. 22

23 Rize den bir görünüm A. 2 İl ve İlçe Sınırları Rize Ardeşen Çamlıhemşin Çayeli Derepazarı Fındıklı Güneysu Hemşin İkizdere İyidere Kalkandere Pazar 23

24 İLÇELER 24

25 A. 3 İLİN COĞRAFİK DURUMU Yeri ve Sınırları Rize kuzeydoğu Anadolu da; Doğu Karadeniz kıyı şeridinin doğusunda, 40 o -22 ve 41 o -28 doğu meridyenleri ile 40 o -20 ve 41 o -20 kuzey paralelleri arasında yer alır. Batıdan Trabzon un Of, güneyden Erzurum un İspir, Doğudan Artvin in Yusufeli ve Arhavi ilçeleri ile Kuzeyden Karedeniz tarafından çevrili olan Rize nin göller hariç yüzölçümü 3922 km 2 dir. A. 4 İLİN TOPOGRAFYASI VE JEOMORFOLOJİK DURUMU Doğu Karadeniz kıyı sıradağları yayının kuzey yamacında yer alan Rize toprakları genel ifade ile dağlık ve engebelidir. Ancak bu genel topografik durum dikey yönde bazı farklılıklar arz etmektedir. Bu nedenle Rize nin topografyasını üç bölümde incelemekte fayda vardır. Kıyı Şeridi ve Alüvyon Düzlükler Çok dar olan bu sahanın Rize topografyası içinde ayrı bir yeri vardır. Kabaca 80 km uzunluğundaki kıyı şeridinin genişliği akarsu vadileri dışında ortalama m. arasında değişmektedir. Çok sayıda akarsu tarafından kesilen bu şeridin en geniş düzlüklerini taban seviyesi ovaları oluşturur. Tümüyle akarsuların getirdiği alüvyonlardan oluşan bu düzlükler, akarsuların denize kavuştuğu noktadan itibaren içeriye doğru metreye kadar taban seviyesi ovası şeklinde, 9-10 km ye kadar da taraça düzlükleri şeklinde uzanırlar. Bu düzlüklerin kıyı boyunca olan genişlikleri ise yaklaşık olarak 200 m ile 1000 m arasında değişmekte olup hemen tamamı yerleşmeye sahip olmuştur. Bunlardan en geniş olanı Ardeşen ilçe merkezinin yerleşim alanını oluşturan Fırtına Deresi nin taban seviyesi ovasıdır. Yüksek kıyılar katogorisine giren Rize kıyıları genellikle sade bir görünüş arz eder. Kıyı çizgisi küçük boyutlu ve asimetrik girinti ve çıkıntılardan oluşur. Bütün bunların önüne kıyıdan 5-25 m, hatta bazen 150 m. Uzaklıkta ve boyutları m arasında geniş ölçüde tahrip edilmiş olmasına rağmen yer yer taraça ve falezlere de rastlanmaktadır. Derin Vadilerle Yarılmış Dağlık Saha Topografya kıyı düzlüğünün hemen gerisinde arızalanmakta ve yükselti birdenbire m yi bulmaktadır. Buradan itibaren arazi, giderek daralan akarsuların orta çığırları boyunca aldıkları sayısız kollar araziyi şiddetle aşındırmış ve çok arızalı bir görünüş kazandırmıştır. Keskin ve birbirine yakın sırtlar, dik yamaçlı V profilli vadiler yaklaşık 2000 m yüksekliğine kadar olan bu sahanın karakteristik topografik görünüşünü oluştururlar. Yüksek Dağlık Saha ve Buzul Topografyası Kabaca 2000 m yükseklikten başlayan ve sahanın m yüksekliğe kadar olan kısımlarında topografya basık sırtlar, dik yamaçlı U profilli vadilerden oluşur. Dördüncü jeolojik zamanın buzul devrelerinde geniş ölçüde buzul aşındırmasına sahne olan bu sahada çok sayıda küçük boyutlu buz yalağı ve moren set gölleri mevcuttur. 25

26 Bu sahanın yüksekliği 3000 m yi aşan kısımları Rize nin en sarp ve en arızalı kesimini oluşturmaktadır. Geniş ölçüde çıplak ve tamamen kayalık zirveler ile bunların arasındaki keskin sırtların yamaçları insanın gezmesini engelleyecek kadar diktir. Rize nin en yüksek noktalarını bu sırtlar arsındaki zirveler oluşturur. Üzerinde hala buzul bulunan ve Rize topraklarının en yüksek noktası olan Kaçkar Tepesi (3937 m) ile Verçenik (üç doruk) Tepesi (3709 m), Koyun sokağı Vacakar dağı (3458 m), Çaymakçur Tepesi (3420 m), Marsis Tepesi (3334 m) ve Aşağı Karataş Tepesi (3322 m) bu zirvelerden bazılarıdır. Bu arızalı topografya Fındıklı ilçe merkezinin güneyinden itibaren sarplığını ve yüksekliğini kaybetmeye başlar. A. 5 JEOLOJİK YAPI VE STRATİGRAFİ Bölgesel Jeolojik Yapı Bölgesel jeoloji incelendiğinde, bölgede Paleozoikten itibaren üst Kretase ye kadar karasal ortamın hakim olduğu görülmektedir. Bundan sonra ise, magmatizmanın hakim olduğu sığ denizel tortular, da olsa tümü üst Kretase ve Tersiyer de temsil edilmiştir. Doğu Karadeniz bölgesi volkanik bir arktan oluşmuştur. Bunu oluşturan volkanizma, üst Kretase de önemli faaliyet göstermiş ve geniş alanları kaplamıştır. Trabzon dan Hopa ya kadar olan bu yay içindeki üst Kretase de jeolojik kesit olarak dasit, bazalt ve tortul birimlerin ardalanması görülür.bu ardalanmada bazalt hakim, dasit yaygın ve tortullar da sınırlı olarak bulunmaktadır. Birbiri üzerine uyumlu olarak gelen bu birimler her kesitte bulunmayabilir. Özellikle, tortul birimler lokal olarak görülür. Bu bölgedeki tortullar tüfitleride içerdiğinden, genellikle volkano-tortul olarak adlandırılırlar. Bu birimin ortalama kalınlığı 100 m yi geçmektedir. Üst Kretase volkanitlerinin üzerine, uyumsuz olarak Eosen yaşlı volkanik oluşumlar gelmiştir. Bu oluşumlar başlıca bazalt ve andezit olup, yine ince ara tabakalı tortulları da içermektedirler. Daha ziyade kuzey bandını oluşturan bu oluşumların kalınlıkları m arasında değişmektedir. Eosen sonrasında (Oligo-Miyosen de) ise granit intruzyonları oluşmuştur. Bu bölgede küçük mostraları görülmekle beraber, yüksek dağlar başlıca granittir. Yer yer granodiorit özelliği de gösteren bu birim birkaç yüz metre kalınlıktadır. Bunları takip eden Pliyosen devresinde tekrar volkanik dayklar ve henüz tam çimentolaşmamış detritik tortullar oluşmuştur. Ancak, bunlar çok yoğun mostralar şeklinde olmayıp, küçük lekeler halinde görülürler. Kuvarternen de ise bölgede, moren, teras, çakıl ve düşük kotlarda kalın alüvyon belirgin olarak görülür. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından hazırlanmış olan bölgenin jeolojik haritası Tablo A-1 de verilmektedir. Stratigrafi Hamurkesen Formasyonu (JLh) İnceleme alanında Kaçkar Granitoyidleri ile çevrelenmiş olan bazik volkanitler, yaşları kesin olmamakla birlikte benzer litolojik özellikleri ve stratigrafik konumu nedeniyle Hamurkesen Formasyonu ile deneştirilerek aynı formasyon adı verilmiştir. Bazalt andezit lav ve piroklastlarından oluşan birimde genelde piroklastlar egemendir. Tabakalı yapı göstermezler.lavlarda yer yer kolonsu yapılar gözlenir.birim granitoyidlerle kesilmiş olduğundan alt ve üst dokanak ilişkileri görülmemektedir. Küçük mostralar şeklinde bulunan Üst Jura Alt Kretase yaşlı resifal kireçtaşları ile de dokanakları kesin 26

27 olmayıp, granitoyidlerle parçalanmıştır. Bazik volkanitlerin granitoyidlerle olan sınır kesimleri boyunca kontakt metamorfizma etkileri görülür. Birimin kalınlığı yaklaşık 500 m. Kadardır. Formasyonun yaşı kesin olarak belirlenmemiştir. Ancak Doğu Pontidlerin genelinde Üst Jura Alt Kretase yaşlı resifal kireçtaşlarının altında izlenen volkana-tortul karakterli bu formasyonun Liyas Dogger yaş aralığında geliştiği kabul edilmektedir. Berdiga Formasyonu (JKr) İnceleme alanında izlenen Üst Jura Alt Kretase yaşlı resifal kireç taşlarına litostratigrafik benzerlikleri nedeniyle Berdiga Formasyonu ile deneştirilerek aynı ad verilmiştir. Formasyon açık gri renkli resifal kireçtaşı ve kumlu kireçtaşlarından oluşur. Kaçkar granitoyidleri kireçtaşlarını kesmiş ve kontakt metamorfizmaya uğratmıştır. Bu nedenle diğer formasyonlara olan alt ve üst dokanak ilişkileri sağlıklı olarak görülmemektedir. Birim genelde Kaçkar Dağları yöresinde m. kalınlıktadır. Ancak Varda Yayla yöresinde 200 m ye kadar ulaşmaktadır. Formasyonun yaşı kesin olarak saptanamamıştır. Ancak Üst Jura Alt Kretase yaşlı resifal kireçtaşlarına litolojik olarak benzememektedir.ayrıca Liyas yaşlı volkanitlerin üzerinde izlenmesi ve yer yer de Üst Kretase yaşlı Çatak formasyonunun altında görülmesi nedeniyle birime Üst Jura Alt Kretase yaşı verilmiştir. Çatak Formasyonu (Krü-1) İnceleme alanında İyidere, Derepazarı, Çamlıhemşin, Çayeli Kaptanpaşa güneylerinde geniş bir alanda yüzeylenir. Ayrıca İkizdere Güneyce, Varda Yayla, Ballıköy (Anzer) ve Ovit Geçidi yörelerinde de izlenir.çatak formasyonu bazalt andezit karakterli lav ve piroklastlar ile kumtaşı, çamur taşı, marn ve silttaşı ara tabakalarından oluşan bazik volkano-tortul bir istif yapısına sahiptir. Birim genel olarak gri-yeşil renklidir. Çatak formasyonu resifal kireçtaşlarından oluşan Berdiga formasyonu ile uyumlu olup, dasit riyodasit lav ve piroklastlarından oluşan Kızıl kaya formasyonu ile uyumlu olarak üstlenir.birim kalınlığı m. arasında değişir.formasyon içinde izlenen çamur taşı ve marn ara tabakaları yaş tayini için önemli klavuz seviyelerdir. Bu seviyelerin içerdiği mikrofosillere göre birime Koniasiyen Santoniyen yaşı verilmiştir. Kızılkaya Formasyonu (Krü-2) Formasyon inceleme alanında, Çayeli Madenköy ile İkizdere Güneyce arasındaki bir alanda ve Ardeşen Tunca, Çamlıhemşin Topluca yörelerinde yüzeylenmektedir. Birim genellikle pembemsi gri ve gri beyaz renkli riyodasit dasitik lav ve piroklastlarından oluşur. Lavlarda kolonlu ve akıntılı (flüdal) yapılar izlenir. Piroklastik seviyeler formasyonun daha çok tavan kesimlerinde görülür. Kızılkaya formasyonu Çatak formasyonunun üzerine uyumlu olarak oturan Çağlayan formasyonu tarafından da uyumlu olarak örtülür. Birimin kalınlığı m. civarındadır.formasyon Turoniyen Santoniyen yaşlı Çatak formasyonunun üzerinde 27

28 uyumlu, Kampaniyen Maestrichtien yaşlı Çağlayan formasyonu ile de üstten uyumludur. Bu nedenle yaşı göreceli olarak Santoniyen Kampaniyen yaş aralığında kabul edilmektedir. Çağlayan Formasyonu (Krü-3) Formasyon inceleme alanında Kalkandere güneyi, Güneysu çevresi, Çayeli Madenköy, Aşıklar, Pazar Başköy, Ardeşen Köprüköy, Tunca, Fındıklı ve güneyi ile Çamlıhemşin Topluca yörelerinde yüzeylenir.çağlayan formasyonu bazalt andezit lav ve piroklastlarıyla birlikte ara tabakalı kırmızı biyomikrit, marn ve kumtaşlarından oluşur. Formasyon, Kızılkaya formasyonunun üzerine uyumlu olarak gelir ve Eosen yaşlı Kabaköy formasyonu tarafından uyumsuz olarak üstlenir.birimin kalınlığı yaklaşık 800 m. Civarındadır. Birime, içerisindeki kırmızı mikritik kireçtaşlarının içerdiği mikrofosillere dayanılarak Santoniyen Kampaniyen yaşı verilmiştir. Çayırbağ Formasyonu (Krü-4b) Formasyon inceleme alanında, Ardeşen Işıklı güneyinde ve Fındıklı Saat Köyü yörelerinde yüzeylenir.formasyon yeşilimsi gri, pembemsi ve morumsu gri renk tonlarında görülen riyolit riyodasit lav ve piroklastlarından oluşur. Lavların soğuması sırasında oluşan prizmatik kolon yapıları ve tabakamsı akıntı yapıları iyi gelişmiştir.çayırbağ formasyonu, Çağlayan formasyonunun üzerine uyumlu olarak üstlenir.birimin kalınlığı m. arasında değişir.formasyonun üzerinde uyumlu olarak Kampaniyen Maestrichtien yaşlı Bakırköy formasyonunun bulunması nedeniyle yaşı Kampaniyen Maestrichtien olarak kabul edilmektedir. Bakırköy Formasyonu (Krü-5a) İnceleme alanında Rize il merkezi ile Kalkandere ilçesi arasındaki bir alanda yüzeylenir.formasyon gri renkli marn, gri beyaz renkli killi kireçtaşı, kumlu kireçtaşı ve az oranlarda kumtaşlarından oluşur. İnce orta kalınlıkta bir tabaka yapısı mevcuttur.birimin kalınlığı m. arasında değişir.bakırköy formasyonu Doğu Pontid kuzey zonunda, içerdiği mikrofosillere göre Maestrichtien Paleosen geçişli olması nedeniyle ayrı bir önem taşır. Kaçkar Granotoyidleri I,II (&,& ) Doğu Karadeniz bölgesinin doğu kesiminde yer alan ve bölgenin en yüksek zirvelerini oluşturan Kaçkar Dağları, granitoyidlerin yaygın olarak izlendiği yerlerdir.kaçkar granitoyidleri granitten gabroya kadar değişim göstermekte ve Jura öncesi dönemden Eosen sonuna kadar birçok magmasal evrede yerleşmektedir. İnceleme alanında Üst Kretase volkanitleri içerisinde sokulum yapmış ve dokanakları boyunca kontakt metamorfizma meydana getirmiş olan granitoyidler Kaçkar granitoyidi I (&) olarak ayırdedilmiştir(güven 1993). Bu genç intrüzifler çevrelerinde genellikle epitermal altın cevherleşmeleri açısından ilginç olan hidrotermal ayrışma zonları meydana getirmişlerdir. 28

29 Kabaköy Formasyonu (Ev) Kabaköy formasyonuna ait tipik yüzeylenmeler Rize il merkezi, Kalkandere, Çayeli, Pazar yörelerinde izlenmektedir.formasyon masif ve düzensiz katmanlanma gösteren andezitik ve yer yer de bazaltik lav, tüf, breş ve aglomeralardan oluşmuştur. Birim içinde boyutları birkaç cm. den 1m. ye kadar değişen volkanik kökenli bloklar yer almaktadır. Birimin alt sınırı Bakırköy formasyonu ile geçişli ve uyumludur. Ancak bu dokanak Rize yöresi hariç inceleme alanının diğer kesimlerinde tektonik olarak gelişmiştir. Kabaköy formasyonunun üzerine açısal uyumsuzlukla Sarmasiyen yaşlı Pazar formasyonu oturur.birimin kalınlığı 800 m.dir.formasyonun yaşını doğrudan verebilecek faunaya rastlanamamıştır. Bu nedenle yaş, örttüğü Üst Kretase Lütesiyen yaşlı çökellerin yaşına göre Üst Eosen olarak kabullenilmiştir. Pazar Formasyonu (Mp) İnceleme alanında Pazar ilçesinin Yemişli Köyü, Ocaklı Köyü, Derebaşı, Akmescit ve Bülep Mahallesi ile Çayeli güneyinde Çataklıhoca, Apdullahhoca ve Kula Köyleri yörelerinde yüzeylenmektedir. Birim en güzel Pazar dolaylarında yüzeylendiği için yazarlar tarafından Pazar formasyonu olarak adlandırılmıştır. Formasyon tabanda yer yer çakıltaşları ile başlayıp, üste doğru kumtaşı, kumlu kireçtaşı ve kireçtaşı ara katmanları içeren gri renkli marn ardalanmasıyla devam eder. Birimin en üst kesimleri kum, çakıltaşı ve kaya parçaları içeren kırmızı renkli kil ve çamurlarla son bulur. Çakıllar kötü boylanmış olup, boyutları birkaç cm. ile cm. arasında değişmektedir.pazar formasyonu açısal uyumsuzlukla Kabaköy formasyonu üzerine oturur. Birimi yersel olarak Hamidiye formasyonunu uyumsuzlukla örter.birimin kalınlığı m. arasında değişmektedir.formasyonun kumtaşı, kireçtaşı ve marn seviyelerinde bol olarak makro ve mikro fauna gözlenmiştir. Faunaların ayrıntılı paleontolojik incelenmesi ÖZSAYAR (1977, 1980, 1983 ve 1984 ) tarafından yapılmış olup birime Sarmasiyen yaşı verilmiştir. Hamidiye Formasyonu (PI) Formasyon Hamidiye, Değirmen dere, Ardeşen Çamlıhemşin yol kavşağı ile Elmalı Mahallesi arası, Düz Mahalle ve Pirinçlik yöresinde yüzeylenmektedir. Birim en güzel kesitlerini Hamidiye Köyü dolaylarında görüldüğü için Hamidiye formasyonu olarak adlandırılmıştır.hamidiye formasyonu kötü katmanlanma gösteren, kum ve kil mercekleri içerik, gevşek çimentolu çakıl taşlarından oluşmuştur. Çakıl boyutları birkaç cm. den cm. ye kadar değişmektedir. Çakıllar volkanik kökenli olup, kötü boylanmıştır. Birim genelde yatay konumdadır. Formasyonun alt sınırı Sarmasiyen yaşlı Pazar formasyonu ile uyumsuzdur. Birimi seki ve alüvyonları uyumsuz olarak örter.hamidiye formasyonunun yaşını doğrudan verebilecek bir faunaya rastlanmamıştır. Birim Sarmasiyen yaşlı Pazar formasyonunu uyumsuzlukla üstlendiği için Pliyo-Kuveterner? yaşlı olarak kabul edilmiştir. 29