BİLİM TARİHİ II. BÖLÜM: ESKİ YUNAN DA BİLİM

Transkript

1 BİLİM M TARİHİ II. BÖLÜM: B ESKİ YUNAN DA BİLİMB Yrd. Doç.. Dr. Ayfer KÜÇÜK ÜÇÜK

2 2. ESKİ YUNAN DA BİLİMB Tarihçiler, iler, Yunan dönemini d ikiye ayırmaktad rmaktadır. r. M.Ö yüzyıldan Büyük B İskender'in ölümüne (M.Ö.323).323) kadar geçen en dönemid Antik Çağ ve Romalılar ların, Ptolemaios Krallığı ığı'na son verdikleri M.Ö yılına y kadar geçen en dönemi ise Hellenistik Çağ olarak adlandırmaktad rmaktadırlar. rlar. ARTEMİS S TAPINAĞI-EFES 2

3 2.1. ANTİK ÇAĞ'DA BİLİMB Yunan halkının n varlığı M.Ö yılları etrafında Ege Denizi kıyılark larında hissedilmeye başlan lanıyor. Bu halkı oluşturanlar arasında İyonyalılar, Dorlar, Akalar başta geliyordu. Bu insanların n bilim adına fazla bir şeyleri yoktu, fakat enerjik, yaşama ama sevinci taşı şıyan, öğrenme ve anlama isteği i ile dolu bir topluluktu. Dünyayı irili ufaklı bir sürüs doğaüst stü kuvvetlerin yönettiğini ini sanıyorlard yorlardı,, ilk ortaya koydukları efsaneler son derece güzel g masallardan ibaretti. Daha sonra, M.Ö yüzyy zyılda Küçük k Asya, Yunanistan, Güney G İtalya ve Sicilya'da kurdukları kentlere yerleştiler ve çok geçmeden zengin bir edebiyat oluşturdular. 3

4 Barbarlıktan, demir çağı uygarlığı ığına geçişleri ve deniz ticaretine el atmaları zor olmadı. Fenikelilerden aldıklar kları alfabe hem çivi yazısından, hem de hiyerogliften daha kullanış ışlı,, daha basitti. Ne yazık k ki, aynı üstünlüğü sayı sisteminde sağlayamad layamadılar. lar. Rakamları alfabe harflerinden alınm nmıştı. 4

5 Yunanlılar lar soyut düşünceden d hoşlan lanıyor,, pratik problemlere çözüm m arama yerine, doğa a felsefesi yapmayı yeğliyorlard liyorlardı. Yunanlılar lar bu dönemde d çok küçük üçük k bağı ğımsız z kent devletleri biçiminde iminde olsalar da bir bütün b olduklarının n bilincinde olduklarından, kendilerini diğer toplumlardan ayırarak Hellenlik anlayışı ışını geliştirdiler. Hellen olmak, aslında barbar olmamak anlamına na geliyordu. 5

6 Aşağıdaki görüşg iki temel felsefe akımını doğurmu urmuştur; Doğada ve insanda her an değişen en bir şey vardır, r, bu inkar edilemez. Ama değişen en her şeyde değişmeyen bir şey vardır r buda inkar edilemez. Çünk nkü bu değişimlerin imlerin içinde i inde değişmeden kalan bir şey olmasaydı değişim im olmazdı. İdealizm: Değişirliğin in içinde i inde değişmeden kalan şey ruhdur dur. Materyalizm: kalan şey ey maddedir. Değişirliğin in içinde i inde değişmeden dir. 6

7 2.1.1.Thales ve Onu İzleyenler Yunan bilimi, KüçüK üçük k Asya'nın n batı İyonya'da doğdu. du. kıyısı Hakkında bilgi sahibi olduğumuz umuz ilk bilgin Thales'dir dir.. M.Ö hareketli bir ticaret merkezi olan Milet'de yetişen en Thales'le başlayan düşünce d geleneği i bugün n bile kaybolmuş değildir. Bu gelenek, mitolojik düşünceden rasyonel düşünceye d geçişi simgeler. 7

8 Thales, matematik, astronomi ve doğa a felsefesi ile uğrau raşan an büyük b k bir bilgeydi. Kendi çağında erişti tiği i parlak ününü geniş bilgisine borçluydu. B A ABC=ACB C THALES TEOREMİ M.Ö.585'de.585'de meydana gelen Güneş tutulmasını daha önce haber verecek kadar astronomide bilgi sahibi olduğu u söylentisi s vardır. r. Matematiksel yoldan gemilerin kıyıdan k uzaklığı ığını hesaplayabiliyordu. Mısır r gezisinden geometri öğrenerek döndd ndüğü, birkaç teoremi (örne( rneğin, bir ikizkenar üçgenin taban açılara larının n birbirine eşit e olduğu u teoremini) bulduğu u söylenir. s 8

9 Thales in evren hakkındaki bilimsel nitelikte ilk görüşüg yani her şeyin sudan meydana geldiği i hipotezini ortaya atmış ve böylece b doğaya yepyeni devrimsel bir yaklaşı şım m getirmiştir. tir. Thales'in evrensel ilke olarak suyu seçmesinin gerçek ek nedenini bilmemekle birlikte, suyun yaşam am için i in zorunlu olması, sıvı,, katı ve gaz biçimlerini imlerini alması akla yakın n nedenler olarak gösterilebilir. g 9

10 Thales'e göre, evreni anlamak, onun yapısal niteliği'ni i'ni anlamayı gerektirir; bu ise maddeden başka bir şey değildir. Böylece Thales, materyalist felsefeyi başlatm latmış oluyordu. Evrenin yapısal niteliğini ini belirlemeye çalışırken Thales ve onu izleyenler bu niteliğin in basit bir madde olduğunu, unu, ancak bu basit maddenin değişik ik biçimlere imlere dönüşmesiyled evrenin karmaşı şık k bir yapı niteliği i kazandığı ığını belirtmekten geri kalmıyorlard yorlardı. 10

11 Gerçi Thales'in düşünceleri nceleri arasında bize çocukça a görünenleri g de yok değildir. Örneğin Dünyayı bir tahta parças ası gibi suda yüzen y düz z bir tepsi sayıyordu. yordu. Ancak önemli olan söylediklerinin doğru ya da yanlış olmasından çok, bu tür t r konular üzerinde durmasıyd ydı. 11

12 Doğada olup bitenlerin doğaüst stü mitolojik güçlere başvurmaks vurmaksızın n anlaşı şılabilir olması varsayımı, Thales'le başlayan geleneğin düşüncemize kazandırd rdığı en büyük b k katkıdır. Thales'in iki yönde y açtığıa çığır, ününün n gerçek ek nedenini oluşturur. Geometriye ispat fikrini sokmasıyla matematiksel düşünce d ampirik işlemlerin sınırlays rlayıcı kayıtlar tlarından kurtulmuştur. tur. Evrendeki tüm t m nesneleri bir tek maddeye indirgemesi; böylece evrende olup bitenleri evrensel bir ilkeye bağlayarak açıklama a yolunu açmıştır. 12

13 Miletli ve Thales in öğrencisi rencisi Anaximendros a (M.Ö ) göre g her şeyin kökeni k keni olan ana madde somut bir şey olarak düşünülmemelidir. d Onun bir tek niteliği i vardır r ki, o da sonsuz ve sınırsız olmasıdır. Anaximandros a göre sonsuz sayıda Dünya D vardı ve bunlar sonsuz bir evrenden kopmuştu ve bir gün n geri dönüp d p bu evren ile tekrar birleşeceklerdi. eceklerdi. 13

14 Yer ve çevresi için i in de şu u açıklamalara klamaları vardı; Madde önce parçalara alara ayrılm lmış ve bir dönme hareketinin etkisinde kalmış ıştı. Bunun sonucu ağır r maddeler merkeze düşmüşd ve yer meydana gelmişti. Ateş ve hava çevrede kalmış oluşturmu turmuştu. tu. Güneş ve Ay hava ile çevrili ateş oluşmaktayd maktaydı. ve gök g k cisimlerini halkalarından Havanın n içinde i inde boru şeklinde geçitler vardı ve güneşin ışığı bu geçitlerden geçmekteydi. Dünya kısa bir silindir şeklindeydi. Bütün n hayvanlar güneg neş ışığının n etkisi ile denizdeki maddelerden ve insan da balıktan türemit remişti. 14

15 Kuşkusuz, kusuz, bu görüşlerin g doğrulu ruluğu u kabul edilemez. Ancak, önemli olan Anaximandros un gök k cisimlerini, tanrılar ların n arabaları olarak sayma geleneğini bir tarafa itip, onları fizik nesneler olarak düşünmesidird nmesidir. Bu tür t r düşünmeyi d nmeyi Anaximandros'dan 20 yaş kadar küçük üçük k olan Anaximenes daha ileri götürdg rdü. 15

16 Anaximenes hava veya buharı temel nesne olarak önermiştir. Ona göre, g inceltilen veya seyrekleştirilen hava ısınır, böylece b ateş olur; sıkışs ıştırılan hava ise soğur, böylece b önce rüzgâra, sonra buluta, daha sonra suya, en sonunda da toprak ve taşa a dönüşür. d Hava aynı zamanda nefes niteliğindedir. indedir. O halde, yaşam amın n da kaynağı ğıdır. Anaximenes'in meteorolojik oluşumlardan umlardan söz s z etmesi, doğa olaylarına karşı artan ilgiyi gösterir. g Bizi çevreleyen atmosferin, ruhlardan değil, fiziksel nesnelerden oluştu tuğu u düşüncesi d kesinlikle belirmiştir. 16

17 Anaximenes e göre; Yer havanın üzerinde yüzmekteydi ve havanın n yoğunla unlaşmasından oluşmu muştu. GüneG neş ve Ay Yer in etrafında dönen d ateşten ten yapılm lmış disklerdi. İyonya Okulundan Efesli Heracleitos (M.Ö ) 480) için in ise her şeyin temeli ateşti ti. 17

18 M.Ö.550'den.550'den sonra gelen yüzyy zyıl l içinde, i inde, Yunanlılar, lar, Pers ordularına karşı ölüm-kalım savaşı verdiler ve İyonya'da başlayan bilimsel çalışmalarda bir ilerleme olmadı. Bilginlerden bazılar ları,, bu arada Pythagoras (Pisagor) Ege'den ayrılıp p Güney G İtalya'daki Yunan kolonisine yerleştiler. İyonya okulu üyelerinden hiçbiri Pythagoras kadar sonraki kuşaklar üzerinde etkili olmadı. 18

19 M.Ö civarında Sisam Adası doğumlu Pisagor bilim adamı olarak kabul edebileceğimiz imiz ilk örnek, aynı zamanda dini bir lider. PITHAGORAS Yeni bir tür t r kutsallık k anlayışı ışına sahip olan bir kardeşlik tarikatının n lideri olmuş.. Pisagor Tarikatının üyeleri keşiş gibi davranır, r, etyemez, alkol kullanmaz, yün y n gibi hayvan ürünlerini giymekten kaçınır r ve yalınayak dolaşı şırlarmış. 19

20 Pisagor un dini fikirleri ile siyasi fikirleri zamanla kaynaşmış ve sonuçta Sisam'ı terk etmek zorunda kalmış ış. Güney İtalya'daki Kroton'a gitmiş ve orada ahlaki-siyasi siyasi-felsefi bir akademi kurmuş. Pisagor gençli liğinde inde Mısır r ve Babil ülkelerini ziyaret etmiş.. Onu matematik öğrenmeğe e ve her şeyin sayılardan ibaret olduğunu unu açıklamaya a iten muhtemelen bu gezi olmuştur. 20

21 Öncelikle ncelikle sayılar ların n notalarla olan ilişkisini fark etmiş buna istinaden 12, 8 ve 6 sayılar larının n "armonik dizi" teşkil ettiğini ini söylemiş ve bu fikri geometriye uygulamış ış.. Ve sonuç olarak 6 yüzüy 8 köşesi ve 12 kenarı olduğu u için i in küpün k geometrik armoni içinde i inde olduğunu unu iddia etmiş. 21

22 İkinci gözlemi g de dik açılıa üçgenlerle ilgiliydi ki hepimiz onu 3,4,5 veya 6,8,10 veya benzeri üçlü düzenlerde en büyük k sayının n karesinin diğer iki sayının karelerinin toplamına eşit e olduğu ifadesi ile hatırl rlıyoruz. Aslında bu fikri MısırlM rlılar lar ve Babilliler den öğrenmiş olması da çok kuvvetli ihtimaldir. PYTHAGORAS TEOREMİ 22

23 Üçünc ncü gözlem ise gök k cisimlerinin yer çevresindeki yörüngelerini y tamamlaması için in geçen en süreler s arasında belirli sayısal sal bağlant lantılarlar bulunduğuydu. uydu. Pisagorcuların güzelliğe e ve simetriye olan sevgileri, sayılarla uğrau raşmaları onları evren konusunda bazı önemli görüşlere g ulaştırd rdı. Küre çok mükemmel m bir geometriydi bu sebeple Yer küre k şeklinde olmalıyd ydı. Bir kere hem simetrisi vardı hem de bir tepsi veya yarım m küreden k çok daha zarifti. 23

24 Zaman içerisinde i Pisagorcular sayılara inanmayı öyle abarttılar ki her şey sayılardan ibarettir şeklinde bir sonuç çıkarıp p sayılara ilahi bir mevki verdiler. Evren bir sayı uyumudur. Aklın, ruhun karşı şılığıığı olan sayılar vardır. r. Adalet bir sayı ile temsil edilir. 220 nin çarpanları 1,2,4,5,10,11,20,22,44,55, ün çarpanları 1,2,4,71,142 24

25 Pisagorcular için in 10 kutsal sayı idi ve yeminlerini bu sayı üzerine ediyorlardı. İnanılacak gibi değil ama 10 sayısı ile ilgili görüşg onları Yer in diğer gezegenler gibi hareketli olduğu u yani bir yörüngesi olduğuna una ulaştırm rmıştır. Evrendeki hareket eden cisimlerin sayısını ifade etmek için i in ancak 10 gibi mükemmel m bir sayı kullanılabilirdi. labilirdi. Ancak bunu elde etmek için i in bazı düzenlemeler yapmaları gerekiyordu. Buda evrenin merkezine Yer in değil merkezi ateş in konması ve diğer her şeyin onun çevresindeki yörüngelere y yerleştirilmesi ile başar arıldı. 25

26 Böylece hareket etmeyen bir merkezi ateş vardı; Yer, Ay, GüneG neş,, beş gezegen ve yavaşça a hareket eden yıldy ldızlar küresi k bu ateşin etrafında dönmekteydi. d Ancak bunlar bize 10 değil yalnızca 9 adet hareketli cisim vermekteydi. Bu meseleyi çözmek için i in antikthon veya karşıt t dünyad nya varlığı ileri sürüldü.. Bu cisim merkezi ateşin çevresindeki yörünge üzerinde ve Yer ile aynı hızda hareket etmekteydi. Bunun sonucu olarak karşı şıt t dünya d her zaman Yer ile merkezi ateş arasında kalmaktaydı.. Bu sebeple yeryüzünden görülememekteydi. Dünya Merkezi Ateş Karşı şıt t DünyaD 26

27 Bütünüyle ele alınd ndığında bu fikir gerçektende ektende dâhicedir. Ancak bilimsel yaklaşı şımdan nekadar uzak olduğu u açıkta ktır. Çünk nkü olması gereken durum önceden belirlenip yani gözlemin g önemi hiçe e sayılıp p bu sonuca varmak için i in en geçerli erli mantıkl klı görüşler ortaya atılm lmıştır. Yine de, doğru olmamasına rağmen evreni tasvir yolunda gerçekten ekten cesur bir girişimdir. imdir. 27

28 2.1.2.Yunan Atom Teorileri Materyalist ve rasyonalist görüşlerin g lerin karşı şılıklı eleştiri ve etkileşimi imi evren üzerinde daha belirgin kavramların ortaya çıkmasına yol açmışa ıştır. M.Ö.. 450'den sonra ortaya atılan teorilerin, sayı,, gök g cisimleri, canlı ve cansız z varlıklar ile ilgili daha sağlam lam ve ayrınt ntılı bilgilere dayandığı görülmektedir. Bu teorilerden yalnız z ikisine değinmekle inmekle yetineceğiz: iz: Empedocles'in nicel (kantitatif) dünya d görüşü, g Demokritos'un atomsal evren görüşü. 28

29 Sicilyalı Empedocles (M.Ö ) 424) tek madde yerine dört değişmez madde ve iki temel kuvvet fikrine ulaşmış ıştır. Toprak, su, hava, ateş ve bunların n yanında nda sevgi ve nefret gibi iki kuvvet her şeyin temelini oluşturur. Sevgi, maddeleri birleştirir, nefret ise bunları birbirinden ayırır. r. Mesela bu dört d elemanın birbirine oranı tahtanın n cinsini belirlemektedir. 29

30 Üstünlük k sevgideydi, fakat hareket ve değişiklik iklik için i in nefrete ihtiyaç vardı. Dünyamız z iki kuvvetin çarpışmasından bir rastlantı sonucu doğmu muştur. Aynı şekilde başka dünyalard nyaların n da ortaya çıkması beklenebilir. Gene iki kuvvetin arasındaki uyuşmazl mazlıktan gece ile gündg ndüz, gök g k cisimleri ve bildiğimiz imiz evren ortaya çıkmıştır. 30

31 Empedokles ilk kez deneye dayalı bazı araştırmalar rmalar yapmış ıştır. Havanın n maddi varlığı ığını ispat etmek için i in bir su saati kullandı ve havanın n su altında hapsedildiğinde inde baloncuklar oluşturdu turduğunu unu fark etti. Boş gibi görünen g yer vakum değildir fikrini ileri sürds rdü. 31

32 Empedocles'in organik evrim üzerinde de oldukça garip fikirleri vardı. Başlang langıçta organizma bütünlb nlüğü yoktu: Organlarımız z ayrı ayrı birimler halinde (örneğin göz, el, bacak, baş,, kol gibi) serbest dolaşmaktayd maktaydı.. Sevginin çekiciliği i altında rasgele birleşen en bu birimler çeşitli organizmaların meydana gelmesini sağlam lamıştır. 32

33 Empedocles'in astronomi ile ilgili düşünceleri d de ilginçtir. Güneş tutulmasının n Ay ın n GüneG neş ışığını engellemesi neticesinde olduğunu unu ilk o fark etti. Ay ın n GüneG neş ışığını yansıtt ttığı için in parladığı ığını ilk o anlamış ıştı. Su saatindeki suyun hareketini dikkate alarak kanın n da vücut v için i in de gelgit hareketi yaptığı ığını ileri sürms rmüştür. r. 33

34 Demokritos'a gelince, onun teorisi günümüzdeki g atom fiziğinin inin ilk habercisi olarak daha da ilginçtir. Empedocles in Pythagoras ç çı düşünceden esinlenerek organik dünyaya d uyguladığı birim kavramını Demokritos fizik dünyaya d uygulamış atomsal evren görüşünüg başlatm latmıştır. 34

35 Bu görüşe g e göre g evrende her şey, fiziksel olarak bölünemeyen atomlardan meydana gelmiştir. Atomların sayısı sonsuzdur ve sonsuz bir boşlukta yer alan atomlar sürekli hareket halindedirler. Büyüklükleri, kleri, biçimleri, imleri, hatta ağıa ğırlıkları değişik ik olan atomlar ezelden beri vardırlar rlar ve yok edilemezler. Katılar birbirine sıkıca s geçmi miş, çengelli, Sıvılar birbiri üzerinden kayan, yuvarlak, Gazlar yine yuvarlak, hafif ve ince atomların birleşmesidir. 35

36 Tanrı bile atomlardan oluşmu muştu. Ateş ve insan ruhu da atomlardan oluşmu muştu. Her ikisi de çok hızlı hareket eden ve birbirine bağlanamayan atomlardan oluşmu muştu. Ölümle ruhun atomları vücudu terk etmekte fakat bu ayrılma çok yavaş olmaktaydı.. Atomlar bedeni terk ettiklerinde ölüm m vuku bulmaktaysa o halde yaşam am için i in gereken kuvvet yani yaşam amın özü atomlardı. 36

37 Atom teorisi, Thales'le başlayan geleneğe e uygun olarak kelimenin tam anlamıyla ateist ve materyalist bir felsefe içeriyordu. i Öyle ki, bu anlayış ışta evrende düzenleyici d bir ruh, bir kuvvet veya tanrısal bir düzen d söz s z konusu değildi; her şey, hatta insanın n ruh ve zekâsı, maddesel parçac acıkların n mekanik birleşiminden iminden doğmu muş nesnelerdi. Modern bilimin ortaya çıkışına kadar etkinlik gösteremeyen bu görüş, g özellikle Yunan dünyasında nda iyi bilinmekle birlikte, fazla popüler olmamış ıştır. Teori vaktinden önce doğmu muşa benzemektedir. 37

38 İstanköylü Hippokrates ve Yunan TıbbT bbı Tarihin ilk dönemlerinden d itibaren Yunan tıbbında belli başlı dört ekol vardı; Bunlardan birisi Pithagoras Tıp p Ekolüyd ydü ve lideri Krotonlu Alkmaion du du. Sağlık k vücut v içindeki indeki kuvvetlerin dengesine bağlıdır r ve beyin duyuların n merkezidir. İkinci kinci ekol ise, Sicilya Tıp T p Ekolüyd ydü. Kurucusu dört eleman teorisi ile tanıdığı ığımız Empedokles idi. Empedokles in öğrencilerinden Akron ve Filistion,, vücut v içindeki i indeki ve dışıd ışındaki havanın önemini vurguladılar. lar. 38

39 Üçünc ncü ekol bazı kadavraların n kesilerek anatomi yapıld ldığı İyonya Tıp p Ekolüyd ydü. Dördüncü ekolde ise özellikle beden eğitimi ve perhizin tıpta uygulanmasına na önem verilmişti. Bu ekolün n liderlerinden biri atomist Demokritos tur tur. M.Ö.5.y.y..5.y.y. sonu ve 4.y.y. ilk yıllary lları bu dört d tıp p ekolü yerini biri Knidos ta bulunan ve ebelik ve kadın-do doğum hastalıklar kları ile ilgilenen ve diğeri de İstanköy de olan ve daha genel tıp t p konuları ile meşgul olan iki merkeze bıraktb raktı. Hippokrates M.Ö da İstanköy de doğdu. du. 39

40 İstanköylülerinlerin iç organlar üzerine fazla bilgisi mevcut değildi bu sebeple vücudun v işleyii leyişi hakkında genel bir yaklaşı şım vücut sıvılars ları teorisini ortaya koydular. İnsan nsan ve hayvan vücudunda v kan ve safra gibi çok hayati sıvılar s vardı ve gerçekten ekten bazı fiziksel durumlar sıvıs salgılanmas lanmasını da beraberinde meydana getirmekteydi. Burun, kulak akınt ntısı,, kusma veya ishal farklı hastalıklara işaret i etmekteydi. Bu gözlemler g sağlığı vücuttaki dengenin ürünü olarak gören g Pithagoras ç çı görüş ile birleşti. Empedokles in dört unsuru ve bunun yanısıra dört keyfiyet kuruluk, ıslaklık, k, sıcak s ve soğukta birleşerek erek Hippokrates versiyonunu oluşturdu. 40

41 Vücutta kan, kara safra, sarı safra ve balgam olmak üzere dört d sıvıs vardı.. Bu sıvılar s sağlıkl klı bir insan için i in dört d keyfiyetle dengede idi. Bir veya ikisinin fazlalığı vücutta bir rahatsızl zlığa a sebep oluyordu. Hippokrates i eleştirenler onu bireyi tedavi etmektense genel bilgi üretmekle suçlam lamışlarsa da Hippokrates in in hedefini yüksek tuttuğu u açıkta ktır. Bilimsel tıbbt bbın batı daki ilk işaretleri i onunla belirmiştir. Hippokrates bilimsel bakış açısını telkin etmiş ve batıl itikadları ret etmiştir. tir. Ayrıca Hippoktares tedavi ettiği i hastaların n tıbbi t kayıtlar tlarını tutmuştur. tur. 41

42 2.1.3.Doğa a Felsefesine Tepki Thales'le başlayan evreni açıklama a klama çabası aşağı yukarı M.Ö.. 400'e kadar sürms rmüştür. r. Materyalist görüşün n egemen olduğu u bu gelenekte, başlıca sorun evrenin yapısal niteliğini ini belirlemekti. Ortaya atılan açıklamalar a birer hipotez niteliğindeydi. indeydi. Ne var ki, birbiriyle bağda daşır nitelikte olmayan bu tür t r hipotezleri çoğaltmak giderek etkili olmaktan çıktı. Filozoflar başka sorunlarla ilgilenmeye başlad ladılar. lar. M.Ö yüzyılın n sonlarında nda doğaya dönük d k felsefeye tepkinin kuvvet kazandığı ığı, gözlerin evrenden insana çevrildiği i görülmektedir. g 42

43 Atina pek çok ok düşünür, d matematikçi i ve bilginin uğrağı,, hatta gelip yerleşti tiği i yer olmuştu. Bunlardan bir çoğu u artık k dağı ğılmış olan Pythagoras ç çı Kardeşlik derneğinin üyeleriydi. Geçimlerini bilgi öğretmekle sağlayan bu göçg öçmen düşünürlere d "Sofist" deniyordu. Sofistler gerçeği i aramaktan çok, tartış ışmada üstünlük k kazanma sanatı üzerinde duruyorlardı. 43

44 Sofistlerin bu tutumu karşı şısında rahatsızl zlık k duyan Atina'lılar ların başı şında tüm t m yaşam amını gerçeği aramaya vermiş Sokrates geliyordu. Sokrates doğru sonuca götüren g tartış ışmayla ilgileniyordu, sofistlerin yaptığı gibi, tartış ışmayı kazanmakla değil. Sokrates, doğa a ile değil, insan sorunları ile uğraşıyordu. Amacı,, insanı iyi, akıll llı ve dürüst d yapmanın n yollarını bulmak ve göstermektig stermekti. Bir tür t mantıksal çözümleme yöntemi y kullanarak "doğruluk", "iyilik", "adalet", "erdem" gibi soyut kavramların n "gerçek" ek" anlamlarını saptamayı deniyordu. Diyaletik metodu Sokrates bulmuştur. Yönteminin özü,, ustaca yönelttiy nelttiği i sorularla karşı şısındakini düşünmeye d sevk etmek ve doğruyu ona adım m adım m buldurmaktı. SOKRATES 44

45 Sokrates'in derin etkisi altında, doğa a felsefesi karşı şısında, tek sorunu insan ve onun davranış sorunları olan bir ahlak felsefesi yükselir. Filozoflar artık k iki kampa ayrılm lmıştır. Bir yanda dışd dünyayı anlamaya çalışanlar, öbür r yanda insanı iç ve dışd dünyayla ilişkileri içinde i inde ele alanlar. Platon'un AKADEMİ'si ile Aristoteles'in LYCEUM'u bu iki geleneğin güçg üçlü kaynakları olmuştur. 45

46 2.1.4.Platon'un Akademi'sine Kimler Giremezdi? Sokrates düşüncelerini d ne bir sistem içinde i inde birleştirdi, ne de yazılı bir metin bıraktb raktı.. Bu düşünceleri Parmenides ve Pythagoras gelenekleri ile birleştirip insanlık k düşünce d tarihinde çok önemli bir yer tutan tutarlı bir felsefe sistemini Platon (Eflatun) ortaya koymuştur. Sokrates 71 yaşı şında ölüm m cezasına çarptırıldığında (M.Ö.399).399) Platon 30 yaşlar larında genç bir adamdı. Hocasını yitirmiş olmanın üzüntüsüyle Atina'yı terk etti, yıllarca y dönmedi. d DöndD ndüğünde nde ünlü AKADEMİ'sini kurdu. Akademi'nin kapısında, BURAYA MATEMATİK K BİLMEYENLER B GİREMEZ" G yazılıyd ydı. PLATON 46

47 Platon'a göre g evren, fikirler dünyasd nyası ve olgular dünyası olmak üzere ikiye ayrılm lmıştır, fikirler dünyasd nyası soyut "fikir"lerin, veya "form"ların n barınd ndığı yetkin, sürekli ve değişmeyen asıl l gerçekli ekliği i oluşturan dünyaydı.. Olgular dünyasd nyası ise fikirler dünyasd nyasının üstünkörü bir kopyasıyd ydı. Olgular dünyasd nyasında nda her şey geçici, kusurlu ve aldatıcıyd ydı.. Duyularımıza gerçek ek gibi görünen g olgular aslında birer illüzyondan başka bir şey değildi. Platon'un duyularımıza değil, aklımıza güvenig vardı. Yalnız z eğitilmie itilmiş akıl l bizi "doğru'ya, fikirler dünyasına götürebilirdi. Bu eğitimin, e en etkili aracı matematikti; çünk nkü matematiksel nesneler, örneğin geometrideki üçgen, daire gibi şekiller soyut kavramlardır; r; kâğı ğıt üstünde çizilen şekillerle değil, soyut kavramlarla düşündd ndüğü içindir indir ki, gerçeğe ulaşma olanağı ğını elinde tutar. 47

48 Platon, evreni birtakım m maddesel nesnelerin rastlantı sonucu birleşimlerinden imlerinden ibaret görmek g şöyle dursun, evreni akıll llı bir yaratıcının oluşturdu turduğu u inancına sımsıkı bağlıyd ydı.. Evren amaçsız z değil, amaçlarla dolu, nerdeyse canlı bir varlıkt ktı; ; kendine özgü bir ruhu vardı. Kendisinden önce gelen pek çok kimse gibi Platon da, evrenin başlang langıçta kendiliğinden inden var olan bir kaos olduğu u kanısındayd ndaydı.. Kaos'un düzenli d evrene dönüşümü, İyonya'lı filozofların n dediği i gibi, mekanik bir süres reç sonucu değil, doğaüst stü bir gücün n işidir. i idir. Evren bu tanrısal gücün g n tasarladığı rasyonel bir plana uygun kurulmuştur. Planın uygulanmasına na ilişkin pratik ve mekanik süres reçlere gelince, konunun bu yönüy Platon'u ilgilendirmemiştir. 48

49 2.1.5.Astronominin Kuramsal Nitelik Kazanması Platon'un doğa a felsefesi temelde mistik ve matematikseldi. Astronomiyi matematiğin in bir uzantısı veya dalı gibi görüyordu, öğrencilerine, yıldy ldızlı göklerin gözlemini bir yana bırakb rakıp, geometride olduğu u gibi, astronomide de problem çözme yöntemini y kullanmalarını öğütlüyordu. Ne var ki, öğrencilerden bazılar ları onun önerdiği yoldan gitmediler; gökyg kyüzü incelemelerini gözleme g bağlı kalarak yürütmeyi y tercih ettiler. Bunlardan biri, astronomide ilk bilimsel teorinin kurucusu Eudoxus (M.Ö )' 356)'du. 49

50 Eudoxus a göre gök k cisimlerini taşı şıyan küreler k ortak merkezleri olan dünya d çevresinde değişmeyen bir hızla h dönüyordu. d Kürelerin merkezleri ortak olmakla birlikte, çapları ve dönme eksenleri değişikti. ikti. Bu değişiklik iklik her kürenin farklı dönüşünün n nedeniydi. Küreler K fiziksel değil, matematiksel nesnelerdi. Bu yüzden görünmezlerdi. g EŞ MERKEZLİ KÜRELER 50

51 2.1.6.Aristoteles Φ Φ Aristoteles (M. (M.Ö ) 322) Makedonyalıdır. Yunan biliminin en önemli şahsiyetidir ve bilime katkılar larıyla yeni bir çağın n başlad ladığı düşünülmektedir. 18 yaşı şındayken Atina'ya gelmiş,, Platon'un ölümüne (M.Ö.. 347) kadar Akademi'de matematik ve felsefe öğrenimini sürds rdürmüştür. r. Aristoteles Platon'un öğrencisidir ancak Platon onun için i Aristoteles in Aristoteles beni tayların n kendilerini doğuran analarını tekmeledikleri gibi tepti demiştir. Φ Aristoteles Platon'un ölümünden nden sonra onun meşhur okulu Akademi yi ve Atina yı terk etmiştir. tir. 51

52 Φ Φ Φ Makedonyalı İskender'in üç sene hocalığı ığını yaptı. Aristoteles, İskender tahta geçtikten sonra Atina'ya dönüp insanlığı ığın n kültk ltür r tarihinde Akademi kadar önemli yer tutan kendi okulu ünlü LYCEUM'u kurdu. Ona ait bugün n elimizde bulunan tüm t yapıtlar, Lyceum'da verdiği i derslerin notlarından ndan oluşmu muştur. Aristoteles Platon'un aksine gözlem g olmadan doğa aleminin anlaşı şılabileceğine ine inanmıyor. Aristoteles'in kafasında bazı sorular vardı : cisimler niçin in yere düşmekteydi? d su niçin in hep kendi seviyesini bulmaktaydı? hava niçin in etraftaki mekana yayılmaktayd lmaktaydı? alevler neden hep yukarı doğru yükseliyordu?.. y 52

53 Φ Φ Φ Φ Φ Bulduğu çözüm her şeyin kendi doğal yeri olduğu şeklindeydi. Yeryüzündeki doğal cisimlerin doğal yeri Yer'in merkezi idi: bir cisimde ne kadar çok toprak varsa o cisim yere ulaşmak için i in o kadar uğrau raşıyordu. Böylece Aristo ya göre g ağıa ğır r nesneler yani daha fazla toprak içerenler i yere hafif nesnelerden daha hızlh zlı düşecekti. Su yere döküldd ldüğünde yere yayılmaktayd lmaktaydı çünk nkü suyun doğal yeri Yer'in yüzeyi y idi. Havanın n doğal yeri Yer'in çevresi idi. Ateşin doğal yeri ise başı şımızın üzerinde bulunan bir küreydi. k Alevler doğal mekanlarına na dönmek d istedikleri için i in yukarı doğru yükselmekteydi. y Sizce de bu açıklamalar o gün g n için i in eksiksiz ve çok tutarlı değil mi? 53

54 Φ Aristoteles bir yanı ile Platon'a, bir yanı ile atomculara bir tepkidir. DünyayD nyayı anlamada duyulara verdiği önemle Platon'a, olguları nicel ve ölçülebilir açıdan a değil nitel açıdan a incelemeye yönelmesiyle y atomculara karşı çıkmıştır. Bilimin gelişimini imini birinci yanı ile olumlu, ikinci yanı ile olumsuz etkilediği söylenebilir. 54

55 Aristoteles'in Evrene Bakışı Başlang langıçta astronomi anlayışı yöntem yönünden y nden spekülatif, içerik i yönünden y nden Eudoxus ç çuydu. Evren sistemi; bir dizi içi içe e yuvalanmış kürelerden oluşmaktad maktadır. Sabit yıldy ldızları taşı şıyan en dışd ıştaki kürenin k hareket kaynağı ğı,, tüm t m evreni çevreleyen ve yöneten y "hareketsiz hareket ettirici" bir güçg (bir anlamda Tanrı) ) vardı.. Gök G cisimlerini taşı şıyan küreleri k Aristoteles, Eudoxus gibi kavramsal değil, düpedd pedüz z fiziksel olarak yorumlar. Bunlar saf, bozulmayan bir maddeden yapılm lmış,, somut nesnelerdir. 55

56 Ona göre, g gökyg kyüzü nesnelerinin yapıld ldığı maddeyle yeryüzü nesnelerinin yapıld ldığı madde apayrı nitelikte şeylerdir. Birinciler sonsuza dek kalıcı,, değişmez ve bozulmaz; ikinciler tam tersine, geçici, kusurlu ve bozulur cinsten şeylerdir. Birincilerin hareketleri çembersel ve tekbiçim; im; ikincilerinki doğrusal ve değişik ik biçimler imler gösterir. Platoncu anlayış ışta olduğu u gibi evreni hem kalıcı hem yaratılm lmış saymak Aristoteles için i in bir çelişkidir. Bir şey yaratılm lmışsa er-ge geç bozulmaktan kurtulamaz; kalıcı ise, o zaman da bir başlang langıç noktası yoktur, daima var olmuş demektir. 56

57 Nesnelerin hareketliliği i evrenin merkezinden uzaklığı ığına bağlıyd ydı.. GökyG kyüzü cisimleri arasında en az hareketli olanı,, merkeze en yakın n olma durumuyla Ay'dı.. En çok hareketli olanı ise merkezden en uzakta olan, en dışd ıştaki küre ile onu harekete sevk eden "ilk hareket ettirici" güçg üç, yani Tanrı'yd 'ydı. Gökyüzü cisimlerinin parlaması onların n ateşten ten yapılm lmış olduğu u sanısına na yol açmışa ışsa da, bu yanlış ıştır. Onlar ateşten ten değil, "esir" denilen beşinci bir öz z maddeden meydana gelmiştir. Parlamaları,, dönen d kürelerin k havanın sürtüşmesine, hava sürts rtüşmesinin de ışık k ve ısının meydana gelmesine yol açmasa masından ileri geliyordu. 57

58 Aristoteles'in ortaya koyduğu u sistem hem olumlu hem de olumsuz sonuçlara yol açmışa ıştır. Sistemin uzun süreli s etkisi bilimin gelişimini imini durdurucu olmuştur: Daha üstün n bir sistemi düşünmek d yüzyıllar boyunca olanaksız z sayılm lmış, özellikle ortaçağda "bilenlerin üstadı" diye anılan Aristoteles'in her sözüs nerdeyse gökten g inmiş âyet niteliği i kazanmış ıştır. Sistemin kısa k süreli s etkisi daha olumlu görünmektedir: Aristoteles'i izleyen yüzyy zyıl l içinde i inde birçok önemli bilimsel çalışmalar için i in iyi bir model ve esinlenme kaynağı olduğu u söylenebilir. s 58

59 Aristoteles'in Biyoloji Alanındaki ndaki Çalışmaları Aristoteles in in canlılar lar üzerindeki incelemeleri, basit bir sınıflamadan s fazla ileri geçmemekle birlikte, doğaya ampirik yaklaşı şımı temsil etmeleri bakımından önemlidir. 540 kadar değişik ik hayvan türünü sınıflama, en azından 50 değişik ik türden t hayvan üzerinde teşrih (diseksiyon( diseksiyon) ) incelemesi yapma küçük üçümsenecek bir çalışma değildir. Aristoteles sınıflamasını yaparken en başta hayvanların n anatomik yapı özelliklerini göz g önündende tutuyordu.. Bazı gözlem sonuçlar ları oldukça a ilginçtir; örneğin, bir memeli ya boynuzludur ya da yırty rtıcı dişlidir, iki özelliği i bir arada bulmak olanaksızd zdır; çünk nkü,, ona göre, g doğa a israfa gitmez. Hayvan kendini ya boynuzuyla ya da dişiyle iyle savunur. Böyle B doğan anın n bir yerde harcadığı ığını başka bir yerde tutuma giderek dengelediğini ini söyler s Aristoteles. 59

60 Bazı gözlem sonuçlar ları oldukça a ilginçtir; örneğin, bir memeli ya boynuzludur ya da yırty rtıcı dişlidir, iki özelliği i bir arada bulmak olanaksızd zdır; çünk nkü,, ona göre, doğa a israfa gitmez. Hayvan kendini ya boynuzuyla ya da dişiyle iyle savunur. Böyle B doğan anın bir yerde harcadığı ığını başka bir yerde tutuma giderek dengelediğini ini söyler s Aristoteles. Bunun başka bir örneğini geviş getiren hayvanlarda bulunur. Bunlarda birkaç mideye karşı şılık k dişlerin eksik ve yetersiz olduğu görülmektedir. Bir başka gözlemi de, tek tırnaklt rnaklıların n boynuzlu olmadığı ile ilgilidir. Gene, doğuran dört d ayaklı hayvanların n postlu, yumurtlayan dört d ayaklılar ların n kabuklu olduklarına dikkati çeker. 60

61 Aristoteles, bir yandan tüm t m evreni kapsayan sistem kurucularının n sonuncusuyken, öbür r yandan kendisinden sonra başlayan Helenistik çağın n güçg üçlü bilimsel atılımını besleyen kaynak olmuştur. Kendisinden önce nce gelenler sistemlerini yetersiz ve sınırls rlı gözlem verilerine dayamış ışlardı.. Ondan sonra gelenler gözlemlerinin g sınırlars rlarını pek aşmamaya dikkat ettiler. O, başlang langıçtaki astronomi görüşleriyle g kendisinden önce gelenleri izlerken, sonraki biyoloji çalışmalarında kendisinden sonra gelenlere, olgulara yönelme y gereğini duyurmuştur. 61