Copyright Sürat Basým Reklamcýlýk ve Eðitim Araçlarý San. Tic. A.Þ.

Transkript

1 Ýstanbul 2007

2 Copyright Sürat Basým Reklamcýlýk ve Eðitim Araçlarý San. Tic. A.Þ. Bu kitabýn tamamýnýn ya da bir kýsmýnýn, kitabý yayýmlayan þirketin önceden izni olmaksýzýn elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayýt sistemi ile çoðaltýlmasý, yayýmlanmasý ve depolanmasý yasaktýr. Bu kitabýn tüm haklarý, Sürat Basým Reklamcýlýk ve Eðitim Araçlarý San. Tic. A.Þ. ye aittir. Yayýna Hazýrlýk Pianalitik Yayýnlarý Rehberlik Birimi Baský-Cilt Baský Tarihi Ekim 2007 Ana Daðýtým Gökkuþaðý Pazarlama ve Daðýtým Merkez Mah. Soðuksu Cad. No:31 Tek-Er Ýþ Merkezi Mahmutbey / Baðcýlar / ÝSTANBUL Tel: (0212) (pbx) Fax: (0212)

3 ÖNSÖZ Sevgili veliler; Anne baba olarak hayattaki en zor mesleði seçtiniz. Ýþiniz kolay deðil. Daha bebeklikten itibaren sýkýntýlarý, problemleri göðüsleyerek hem fiziksel hem de ruhsal açýdan saðlýklý bir evlat yetiþtirmek için çabalayýp durdunuz. Belki de terk etme lüksünüzün olmadýðý tek meslek anne babalýk. Ne yazýk ki istifa etme þansý yok! Zaten böyle bir niyet taþýyan anne baba olduðunu da düþünmüyoruz. Ergenlik ve sýnavlara hazýrlýk süreci sýkýntýnýzý bir kat daha artýrmýþ olabilir. Çocuklarýnýz, kendi hayatlarýnda önemli deðiþikliklere zemin hazýrlayabilecek bir sýnavla karþý karþýyalar. Bu önemli dönemde ergenlik ve sýnav psikolojisi altýnda ezilen gençlerle aile arasýnda ister istemez yaþanan sýkýntýlar daha da artýyor.

4 Bu kitap kaleme alýnýrken, aile ile genç arasýndaki iletiþim problemlerini çözme ya da azaltma amaçlanmýþtýr. Hazýrlamýþ olduðumuz ve 'Baþarý Merdiveni' adýný verdiðimiz seriye ait olan bu kitapta öncelikle anne babalara ergen tanýtýlmýþ, ergenin bu dönemde yaþadýðý fiziksel ve duygusal deðiþimler ele alýnmýþtýr. Bunun yaný sýra iletiþim engelleri ve bu engelleri aþmaya yönelik öneriler iþlenmiþtir. Sýnavlara hazýrlýk sürecinde aileye düþen görevler üzerinde durulmuþtur. Ülkemizde ne yazýk ki kitap okuma alýþkanlýðýnýn yeterli düzeyde olmadýðýnýn bilincindeyiz. O nedenle kitabý okunur kýlabilmek için konu akýþýna uygun þekilde resimlerden, hikâyelerden ve yaþanmýþ hayatlardan örnekler koyduk. Bu kitabýn hazýrlanmasýnda emeði geçen Seyit Akyar ve Ýsmail Baran Beylere teþekkür ederiz. Umarýz bu kitap çocuklarýnýzla iletiþiminizde yeni kapýlar açar

5 ÝÇÝNDEKÝLER 5 Ergenlik Döneminde Gençle Ýletiþim ve Sýnav... 7 Ergenlikte Geliþim... 9 Ailede Etkili Ýletiþim Ailede Karþýlanan Temel Gereksinimler Dinleme Becerileri Sýnavlara Hazýrlýk ve Aile Baþarýnýn Fiziksel Koþullarý Sýnav Kaygýsý ve Aile Tercihler ve Aile Ailem Önerilerimizi Bitirirken Kaynaklar... 82

6

7 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 7 ERGENLÝK DÖNEMÝNDE GENÇLE ÝLETÝÞÝM VE SINAV Dr. Paul Ruskin, öðrencilerine yaþlanmanýn psikolojik belirtilerini öðretirken onlara þu olayý okur: 'Hasta ne konuþuyor, ne de söylenenleri anlýyor. Bazen saatlerce anlaþýlmaz þeyler geveliyor. Zaman, yer ya da kiþi kavramý yok. Yalnýz, nasýl oluyorsa, kendi adý söylendiðinde tepki veriyor. Son altý aydýr onun yanýndayým, ne görünüþü için bir çaba sarf ediyor ne de bakým yapýlýrken yardýmcý oluyor. Onu hep baþkalarý besliyor, yýkýyor ve giydiriyor. Diþleri yok, yiyeceklerin püre halinde verilmesi gerekiyor. Gömleði salyalarýndan dolayý sürekli leke içinde; yürümüyor. Uykusu, sürekli düzensiz. Gece yarýsý uyanýp çýðlýklarýyla herkesi uyandýrýyor. Çoðu zaman mutlu ve sevecen, fakat bazen ortada bir sebep yokken sinirleniyor.' Bu olayý okuduktan sonra, Ruskin öðrencilerine böyle birinin bakýmýný üstlenmek isteyip istemediklerini sorar. Öðrenciler bunu yapamayacaklarýný söylerler. Ruskin, kendisinin bunu büyük bir zevkle yaptýðýný ve onlarýn da yapmasý gerektiðini söyleyince öðrenciler þaþýrýrlar. Daha sonra Ruskin, hastanýn fotoðrafýný dolaþtýrmaya baþlar. Fotoðraftaki, doktorun altý aylýk kýzýdýr! Dünyada en zor iþlerden biridir çocuk yetiþtirmek. Anne baba olarak bu zorlu görevi, çocuðun anne rahmine düþmesiyle birlikte sýrtlanmýþ bulunuyoruz. Yýllardýr emek harcayýp iyi bir eðitim vermek için çabaladýðýmýz çocuðumuz,

8 8 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý biz her ne kadar hâlâ onlarý çocuk da görsek, ergenlik dönemine girmiþ bulunuyor. Artýk onlar birer çocuk deðil, birer genç. Bilinmesi gereken öncelikli þey, bu geçiþ sürecinde, bunalýmýn, stresin, kaygýnýn ve iletiþim problemlerinin yaþanacaðýdýr. Bundan dolayý yaþanacak veya yaþanýlmasý muhtemel çatýþmalara ve sýkýntýlara anne-baba ve yakýn çevre olabildiðince hazýrlýklý olmalý, sabrýn en üst seviyede kullanýlmasý gerektiðini bilmelidir. Çünkü çocuðunuz yaþamýþ olduðu bu sýkýntýlý anlarýný anlayýþýnýz sayesinde saðlýklý bir þekilde geçirebilecektir. Bu problemleri ele alýp çözebilmek amacýyla birer bahçývana benzetebileceðimiz ebeveynleri bilgilendirmeyi ve yaþayabilecekleri iletiþim problemlerini nasýl aþabilecekleri konusunda onlara yardýmcý olmayý amaçladýk. Umarýz bu kitap sorunlarý aþmada, iletiþim kanallarýný kurmada siz deðerli ebeveynlere yardýmcý olur. Sýnavlara hazýrlýk dönemi, gençler için ayný zamanda çok önemli bir dönem olan ergenlik dönemiyle de çakýþmaktadýr. Dolayýsýyla ergenlik döneminde yaþanan problemlere bir de sýnavla birlikte yaþanabilecek sorunlar eklenmekte, kimi zaman ikisi birbirini etkilemektedir. Ýþin doðrusu, bu dönemde sorun yaþamayan genç yok gibidir. Üstelik sorunsuz ergenliðe saðlýklý bir geliþme olarak bakýlmasý da mümkün deðildir. Ancak son derece doðal olan bu süreç yanlýþ yaklaþýmlarla hem aile hem de ergen için bir kâbusa

9 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 9 dönüþebilmektedir. Aileyle çatýþmalara, intiharlara, evden kaçmalara, kötü alýþkanlýklara en çok bu dönemde rastlanmaktadýr. Karþýdaki bireyin yaþadýðý deðiþiklikleri bilmeyen, onu yeterince tanýmayan ya da hâlâ genci, çocuk olarak gören ebeveynlerin iletiþim sýkýntýsý yaþamasý son derece doðaldýr. Bu bakýmdan ailelerin ergenlikle ilgili olarak ayrýntýlý bir biçimde bilgilendirilmesi ve bu süreçte gence nasýl davranýlmasý gerektiðini bilmeleri önem kazanmaktadýr. O nedenle kitabýmýza öncelikle ergenlik döneminde gençte yaþanan fiziksel ve psikolojik deðiþimleri açýklayarak baþlayacaðýz. ERGENLÝKTE GELÝÞÝM Bir insanýn bugünün ve geleceðin sorunlarýyla baþarýlý bir þekilde baþa çýkabilmesi, bebeklikten ve ilk çocukluktan ergenliðe, ergenlikten ileri yetiþkinliðe doðru özel davranýþ biçimlerini kazanmasýna baðlýdýr. Ergenlik, bedensel, toplumsal, biliþsel olgunlaþma olarak nitelendirilen bir dönemdir. Bir ergenin baþarmasý gereken önemli geliþim görevleri bulunmaktadýr. Bunlarý kýsaca þunlardýr: Fiziksel Niteliklerini Kabullenmek Ergenlik, bir dizi hýzlý bedensel deðiþimle biyolojik olarak baþlar. Bu deðiþimler büyük ölçüde bir insanýn yetiþkin boyuna, aðýrlýðýna, bedensel ve cinsel özelliklerine kavuþmasýný saðlar. Bunun sonuçlarýndan herkes hoþnut kalmaz.

10 10 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý Bir kýz ya da erkek çocuk, kendini çok kýsa ya da çok uzun bulabilir. Umduðu kadar yakýþýklý ya da güzel olmadýðýný düþünebilir. Buradaki geliþim görevi, bedensel özelliklerini kabul etmeyi öðrenmektir. Ergenlik döneminin baþlangýcý bireyden bireye deðiþebilir. Ama genel olarak kýzlarda yaþ, erkeklerde ise yaþ sonrasý ergenlik dönemi olarak kabul edilmektedir. Ergenlikte fiziksel büyüme tüm vücutta farklý hýzlarda oluþur, önce eller ve ayaklar büyür; öyle ki yaþlarýndaki genç, eriþkin çaðýnda giyeceði ayakkabýlarý bile bu dönemde giymeye baþlar. Yüzde, önce burun ve çene büyür. Kalçalar omuzlardan önce geliþir. Kýzlarda kalçalar, erkeklerde ise omuzlar hýzlý bir biçimde geniþler. Bedende en son geliþen bölüm gövdedir. Bu yüzden kollar ve bacaklar ile gövde arasýnda baþlangýçta bir uyumsuzluk gözlenir. Fiziksel Deðiþimin Etkileri Bu dönemde bedensel deðiþim gencin ilgi alanýnýn temelini oluþturur, yani onun için en önemli þey nasýl göründüðüdür. Bu yüzden gençlerin büyük çoðunluðu ayna karþýsýnda uzun zaman geçirirler. Gencin beden yapýsýyla ilgili tepkileri arasýnda çeliþkiler oluþabilir. Bir yandan beden yapýsýnýn, yüzünün çirkinleþ-

11 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 11 tiðini sanýp kaygý duyar, sýkýlýr, üzülür hatta utanýr, öte yandan ise bedenindeki deðiþimleri baþkalarýna göstermek ve sergilemek ister. Genç, bedensel görünümüne ait dýþ mesajlara, aþýrý derecede duyarlýdýr. Kendisiyle ilgili olan veya gencin öyle zannettiði bir bakýþ, mimik, jest ya da bir iki sözcük onu alabildiðine kaygýlý, endiþeli ya da sevinçli ve neþeli bir duruma getirebilir. Genç, kendisini çirkin olarak deðerlendiriyorsa bütün bakýþlarý, mimikleri veya sözcükleri çirkinliðine kanýt olan mesajlar olarak algýlar. Eðer genç kendisini güzel buluyorsa ayný þekilde bunlarý güzelliðiyle ilgili veriler olarak kabul eder. Sivilceler ergen için tam anlamýyla bir kabustur. Sivilcelerin geçici olduðu söylense bile bu onlarý kaygýlanmaktan alýkoymaz. Sivilceler gençler için karþý cinsle aralarýndaki en büyük engel olarak algýlanýr. Gençlik çaðýnda önemli bir sorun da boy ve kilodur. Özellikle genç kýzlar güzel görünmek, kilo vermek, zayýflamak için aþýrý biçimde çaba harcarlar. Anne-babanýn kilonun normal olduðunu söylemesi ve rejim yapmama konusundaki uyarýlarý onun için pek fazla önem taþýmaz.

12 12 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý Fiziksel Deðiþim Konusunda Anne-Babaya Öneriler Öncelikle anne-baba, genci bedeninde oluþabilecek deðiþikliklere yönelik olarak bilgilendirmelidir. Bu bilgilendirme ergenin bedenindeki deðiþim karþýsýnda yaþayabileceði þaþkýnlýðý, hatta korku ve kaygýyý önemli bir oranda azaltacaktýr. Ergenlik döneminde önce ellerin ve ayaklarýn büyümesi gençlerde bir dönem için sakarlýðýn oluþmasýna neden olur. Bu sakarlýk, doðal olan bir durumdur ve gencin elinde deðildir. Bu nedenle annebaba, genci sakarlýðý konusunda eleþtirmemeli ve kesinlikle alay etmemelidir. Gencin bu çaðda bedeniyle ilgili kafasýnda oluþan imaj, ömür boyu devam edecektir. Bu nedenle çevresindekilerin bedeniyle ilgili görüþleri, eleþtiri ve þakalarý onun için gerçekten çok önemlidir. Anne-baba, gencin görünümü ile ilgili þaka yaptýðýný zannederken genç, bundan çok etkilenir, kaygý ve üzüntü duyabilir. Bu açýdan anne-babalar, çocuklarýnýn bedensel görünüþleriyle ilgili olumsuz þeyler söylemekten mutlaka kaçýnmalýdýrlar. "Leylek gibi olmuþsun", "suratýn patates tarlasý gibi" vb. alaycý sözler ergeni bedeniyle ya çok fazla ilgilenmeye ya da bedenini saklama durumuna iter (uzun boylu gençlerin kambur durmasý gibi). Sonuç olarak ergenlikte baþlayan bedensel deðiþmeler, gençlerde bazý dengesizlikler ve gerginlikler doðurur. Fizik-

13 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 13 sel deðiþim, psikolojik deðiþimlere ve korkulara neden olur. Fakat burada hemen þunu belirtmek gerekir ki, her bireyde ergenlik döneminin sorunlarýnýn az ya da çok oluþu yakýn çevreye, aileye ve aile içinde kurulan diyaloga baðlý olarak deðiþiklik gösterecektir. Duygusal Deðiþimin Etkileri Anne-babadan özellikle davranýþ, tutum ve ilgiler bakýmýndan baðýmsýz olmaya giriþen ergenler, genellikle önceden izin almadan, ardýndan da, ayrýntýlý rapor vermek zorunda kalmadan bir þeyleri arkadaþlarýyla birlikte yapmak isterler. Anne-babalar, onlarýn üzerinde otorite kurmaya kalktýðýnda sýklýkla baþ kaldýrýrlar. Ama anne-babalar onlarýn sorumlu yetiþkin gibi davranmaya yüreklendirdiðinde, baðýmlýlýk göstermeye çalýþýrlar. Ýçinde bulunduðu dönemin baþýndan itibaren ergenin duygularýnýn yoðunluðunda önemli bir artýþ olur. Artan bu duygu yoðunluðu, ergenin davranýþlarýna coþkulu tepkiler (þiir, hikaye yazma, günlük tutma gibi) olarak yansýr. Artan duygulanýmla birlikte duygularýnda bir istikrarsýzlýk da göze çarpabilir. Ergenin ayný olaya bir gün ara ile gösterdiði tepkiler birbirinden çok farklý olabilir. Genç, neþeli ve mutlu iken; çok kýsa bir sürede tamamen farklý bir duygusal durum içine girebilir. Yön deðiþim hýzý çabuk olur. Gencin hayal kurmasý bu dönemde oldukça artar. Hayallerin konusu geleceðe yönelik planlarla ilgili olabileceði gibi gerçekleþmesini istediði bir baþka arzusu da olabilir. Kendisiyle baþ baþa, yalnýz kalma isteði bu çaðlardaki kýz ve erkeklerde yoðun olarak görülen bir durumdur. Bazen de kendilerine bulunduklarý ortamda bir çocuk gibi mu-

14 14 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý amele edileceði endiþesi ve sezisi, kaçmak için bir neden olabilir. Çünkü çocuklukta yapýlan gaflar, kýrýlan potlar, gösterilen baþarýsýz davranýþlar, bazen sergiledikleri çocuksu tavýrlar onlar için artýk sýkýntýlý durumlarýn yaþandýðý istenmeyen anlardýr. Bu dönemde baþkalarýndan uzaklaþma çabasýnýn diðer bir nedeni de vücut yapýlarýnda meydana gelen deðiþiklikler olabilir. Bu deðiþimler doðal olarak bazý duygusal durumlarý da beraberinde getirir. Çünkü duygularla fiziksel geliþim paralellik göstermektedir çoðu zaman. Artýk çocuk gibi tanýnmak ve çevreleri tarafýndan bu þekilde tanýmlanmak istemezler. Güç, yeterlilik ararlar. Baþka bir deyiþle yýllardýr özlemini duyduklarý büyük olma ideali ile kendilerini deðerlendirmeye çalýþýrlar. Çoðu zaman sizlerin yadýrgadýðý bazý þeyleri (davranýþ, giyim, kuralsýzlýklar vb.) benimserler. Bu, içlerindeki çocuktan kurtulma isteðinin verdiði bir aykýrýlýktýr. Bundan sonra yeni bir kimlik oluþturma çabasýna giren genç, bunu gösterebilmek için yoðun bir gayret sarf edebilir. Çevresi, yakýnlarý, annesi ve babasý, kardeþleri, öðretmenleri ve arkadaþlarý ile bu yeni kimlik anlayýþýna göre iliþki kurma arzusu yaþar. Kendilerini artýk yeterli bir kiþi olarak görürler ve kendilerine bu þekilde bakýlmasýný isterler. Ergen, yetiþkin dünyasýnýn simgelediði güç, otorite, baðýmsýzlýk kavramlarýna ilgi duymaya baþlar. Bakýþlarý artýk yetiþkinler dünyasýna çevrilmiþtir ve davranýþlar o eksende

15 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 15 ortaya çýkmaktadýr. Zaman zaman bu arzular, çevresindekilerle çatýþma yaþamasýna neden olabilir. Ergenlerin sevgi ve aþk gibi duygularý artmakla birlikte bu konuda aþýrýlýklar da gözlenebilir. Bir gün çok beðenip göklere çýkardýðý bir þey, kýsa bir süre sonra ergenin gözünde bir anda deðerini kaybedebilir. Bazen hareket ve davranýþlarda bilinmeyen ve anlaþýlmayan saldýrganlýk eðilimi görülebilir. Bu durum ergenliðe baðlý geliþen potansiyel enerjinin düzensiz boþalýmýdýr. Bununla beraber tam zýt duygular da gözlemlenebilir. Örneðin kendilerini ön plana çýkarma mücadelesi geçmiþ dönemlerine nazaran daha fazla hýz kazandýðýndan belki de bu durumu gerçekleþtirememe endiþesiyle utangaç ve pasif bir görünüm içine girebilirler. Birbirleriyle çeliþen bu iki duygu -saldýrganlýk ve utangaçlýk- bir arada farklý ve anlaþýlmaz bir tablo çizer. Dolayýsýyla birbirine ters ve tutarsýz davranýþlar sergilenebilir. Bu durum, kendini yetiþkinlerle eþit seviyede görene kadar devam edebilir; ayný zamanda hiçbir þeyden ve hiç kimseden utanmýyormuþ gibi hareket etmeleri de olasýdýr. Ergenlik çaðýnda kaygýlarda da bir artýþ gözlenir. Bu çaðda en çok görülen kaygýlar þunlarla ilgilidir: - Bedensel görünüþle ilgili kaygýlar - Gelecek ile ilgili kaygýlar (Okul ve meslek seçimi, üniversite sýnavý vb.)

16 16 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý - Kendine olan güvensizlikten kaynaklanan sosyal kaygýlar (Topluluk karþýsýnda konuþmaktan utanma, çabuk heyecanlanma, kýzarma þeklinde gözlemlenebilir) - Aile ve arkadaþ çevresiyle iletiþimdeki olumsuzluklardan kaynaklanan kaygýlar. Duygusal Deðiþimle Ýlgili Olarak Anne-Babaya Öneriler Genci, önce bir insan olarak kabul edin. Ona sevgi ve saygý gösterdiðinizi belirtin. Gençlik döneminin fýrtýnalý ve zor bir dönem olduðu gerçeðini hiçbir zaman unutmayýn. Bu dönemin özelliklerinin onun davranýþlarýna yansýyacaðý gerçeðini kabul edin. Kendi ergenlik döneminizi hatýrlamanýz, onu daha iyi anlamanýza vesile olacaktýr. Gencin duygu deðiþikliklerinden ve hayallerinden kaynaklanan davranýþlarý karþýsýnda serinkanlý olun. Kýrýcý, sert, yýkýcý davranýþlarda bulunmayýn. Gencin yaþamý, giyiniþi, süslenmesine iliþkin kararlar alýrken durumu gençle tartýþmak yerine onun düþünce ve önerilerine anlayýþ ve saygý gösterin. Aile ve evle ilgili sorunlarda ve konularda gencin de düþünce ve önerilerini alýp o- nunla konuþup tartýþmaktan kaçýnmayýn.

17 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 17 Eðer bir çocuk; Eleþtiriyle yaþarsa kýnamayý Düþmanlýkla yaþarsa savaþmayý Utançla yaþarsa suçlu hissetmeyi Hoþgörü ile yaþarsa sabýrlý olmayý Övgüyle yaþarsa deðer vermeyi Alayla yaþarsa utanmayý Adil yaþarsa adaleti Güvenceyle yaþarsa inanmayý Dürüstlükle yaþarsa doðruyu Yüreklendirmeyle yaþarsa kendine güvenmeyi Arkadaþlýkla yaþarsa dünyada sevgi bulmayý Onaylamayla yaþarsa kendinden hoþlanmayý öðrenir. DOROTHY LAW NOLTE Gençlerle yapýlan konuþma ve tartýþmalarý onlarý korkutarak ve yýldýrarak kesmeyin. Onlar üzerinde baský kurarak, onlarý kontrol altýna almaya kalkýþýrsanýz otoritenin olmadýðý her fýrsatta (yani sizin göremeyeceðiniz, duyamayacaðýnýz, bilemeyeceðiniz yer ve zamanlarda) genç, kendi bildiðini yapacaktýr. Böyle olduðunda ise gencin yapacaðý hatalardan ya da düþeceði olumsuz durumlardan hiç haberiniz olmayacaktýr. Onlarý koruma þansýnýzý da böylece ortadan kaldýrmýþ olursunuz. O nedenle kendi varlýðýnýzý onlarýn üzerinde baský ve yýldýrmayla deðil, kontrol ve paylaþýmla hissettirin. Bu dönemin geçici bir dönem olduðunu, zamanla fiziksel ve duygusal deðiþim hýzýnýn azalacaðýný, stabilize bir hal alacaðýný ve kiþiliðin oturacaðýný unutmayýn.

18 18 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý AÝLEDE ETKÝLÝ ÝLETÝÞÝM Günün birinde bir krallýða baþka bir düþman krallýk tarafýndan savaþ açýlmýþ ve krallýðýn kalesi ele geçirilip kral aranmaya baþlanmýþ. Ama o esnada kral, kendi halkýnýn arasýna karýþýp kendini gizlemeyi baþarabilmiþ. Halktan bir köylüye de kendisini düþmanlardan saklamasýný, bunu yapmasý ve kendisinin kurtulmasý halinde kendisine ne isterse verebileceði vaadinde bulunmuþ. Bunun üzerine köylü, kralýný kendi evine kaçýrýp yataðýnýn altýna saklamýþ. Bu sýrada kralý bulamayan düþman askerleri tüm evleri aramaya karar vermiþler. Köylünün evine de bakmýþlar tabi ki... Kralýn altýnda bulunduðu yataðý, düþman askerlerinden biri kýlýçla yoklamýþ, ama þans eseri kralý fark edemeyerek oradan ayrýlmýþ... Böylelikle kral, askerlerin eline düþüp ölmekten kurtulmuþ. Yataðýn altýndan çýkýp köylüye teþekkür etmiþ ve sözünü tutacaðýný, köylünün isteklerini söylemesini istemiþ. Bunun üstüne köylü, kendini ve ailesini ölene kadar rahat yaþatacak kadar para ve toprak almýþ kraldan. Ama köylü son bir arzusunun olduðunu da belirtip: "Askerler sizi öldürmek için eve girip de yataðý kýlýçla yokladýklarýnda neler hissettiniz?" diye sormuþ.

19 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 19 Bu soru üzerine kral hiddetlenmiþ... "Nasýl olur da bir köylü bana böyle bir soru sorabilir?" diye köpürmüþ... Ve hemen askerlerine emir verip köylünün bu sorusu yüzünden asýlmasýný istemiþ. Kralýn isteði üzerine hemen bir daraðacý kurulmuþ ve ip köylünün boynuna geçirilmiþ. Tam köylünün ayaðýnýn altýndaki sandalye çekilecekken kral, cellada "Dur!" emri verip köylünün yanýna yaklaþmýþ ve demiþ ki: "'Þimdi anlýyor musun neler hissettiðimi?" Öyküdeki kral ne hissettiðini köylüye ilginç bir þekilde anlatmýþ. Herhalde köylü kralýn ne hissettiðini tam olarak anlamýþtýr! Eðitim öðretim sürecinde aileler de gençleri anlayabilmek için bazý yöntem ve teknikleri etkili þekilde kullanmak zorundadýr. Çünkü etkileþimin temeli, saðlýklý iletiþime dayanýr. Genç ve aile ayný dilden konuþurlarsa, yani birbirlerini iyi anlarlarsa orada verimli bir aile içi etkileþim gerçekleþtirilebilir. Yaþlý bir adam emekliye ayrýlýr ve kendisine, bir okulun yanýnda küçük bir ev alýr. Emekliliðinin ilk bir kaç haftasýný huzur içinde geçirir, ama sonra ders yýlý baþlar. Okullarýn açýldýðý ilk gün, dersten çýkan öðrenciler yollarýnýn üzerindeki her çöp bidonunu tekmelerler baðýrýp, çaðýrarak...

20 20 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý Bu çekilmez gürültü günler sürer ve yaþlý adam bir önlem almaya karar verir. Ertesi gün çocuklar gürültüyle evine doðru yaklaþýrken, kapýsýnýn önüne çýkar, onlarý durdurur ve "Çok tatlý çocuklarsýnýz, çok da eðleniyorsunuz. Bu neþenizi sürdürmenizi istiyorum sizden. Ben de sizlerin yaþýndayken ayný þekilde gürültüler çýkarmaktan hoþlanýrdým, bana gençliðimi hatýrlatýyorsunuz. Eðer her gün buradan geçer ve gürültü yaparsanýz size 5 YTL vereceðim." der. Bu teklif, çocuklarýn çok hoþuna gider ve gürültüyü sürdürürler. Birkaç hafta sonra yaþlý adam yine çocuklarýn önüne çýkar ve onlara þöyle der: "Çocuklar; enflasyon beni de etkilemeye baþladý, bundan böyle size sadece 2 YTL verebilirim." Çocuklar pek hoþlanmazlar, ama yine devam ederler gürültüye. Aradan bir süre daha geçer ve adam yine karþýlar onlarý. "Bakýn..." der, "Henüz maaþýmý alamadým, bu yüzden size günde ancak 50 kuruþ verebilirim, tamam mý?" "Olanaksýz bayým!" der içlerinden biri, "Günde 50 kuruþ için bu iþi yapacaðýmýzý sanýyorsanýz yanýlýyorsunuz. Biz iþi býrakýyoruz!" Genç, içinde yetiþtiði aileyi yansýtýr. Aile içindeki bireylerin kiþilik yapýsý gencin kiþiliðini biçimlendirir. Yani aile, iletiþim becerilerini iyi bir biçimde kullanmazsa genç de iletiþim becerilerini kullanamaz. Dolayýsýyla genç hem ailede hem de sosyal çevrede sürekli çatýþma içine girer. O halde aile

21 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 21 gence nasýl yardým etmeli, gençte nasýl saðlýklý bir kiþilik oluþturabilmelidir? Elbette ki her anne baba çocuðunu en iyi þekilde yetiþtirmek ister. Çocuðuna iyi niyetle yaklaþmaya çalýþýr. Ama burada ailenin gençte olumlu deðiþiklikler oluþturabilmesi, çocuðuyla kurduðu saðlýklý iletiþim becerilerini kullanmasýna baðlýdýr. Bu saðlýklý iletiþimi gençle kurabilmek için önce onu tanýmak ve onun temel gereksinimlerine saygý duymak gerekir. Her birey kendi benlik tanýmlamasý içinde ailenin tüm düzeninden ciddi biçimde etkilenir. Genç, aile içi iliþkileri benimsemiþ ya da en azýndan kanýksamýþsa, þartlar imkan saðladýðýnda, alýþtýðý türden bir aile ortamýný oluþturmaya giriþir. Daha doðrusu koþullarýný ve olanaklarýný kendi bildiði aile türünden bir aile oluþturacak biçimde kullanýr. Bu nedenle babasý alkolik olan bir kýz (babasýyla bu yüzden ciddi sorunlar yaþamýþ olsa bile) alkolik bir adamla evlenebilir; annesi tarafýndan ilgi, sevgi görmemiþ, yalýtýlmýþ bir erkek ise (yýllarca annesinin bu tutumundan ötürü rahatsýzlýk duymuþ olsa bile) anneleri gibi duygusal yönden soðuk kadýnlarla evlenebilir. Aile içindeki roller böylece kuþaktan kuþaða kendi kendini yineleyebilir. Çin'in kýrsal kesiminde yaþayan Vong ailesi, dede, anne,baba ve on iki yaþlarýnda bir çocuktan ibaretti. Dede artýk iyice yaþlanmýþ, baba da artýk çalýþamayan ve o fakirlik

22 22 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý içinde kendileri için yükten baþka bir þey olmayan dededen býkmýþtý. Bir gün oðlu, arkadaþlarýyla birlikte oynamaya gittiði nehrin kýyýsýnda babasýna rastladý. Babanýn sýrtýnda, pazardan eþya taþýdýklarý küfe vardý... Küfenin içinde de büyükbaba... Oðul, babaya sordu: "Baba ne yapýyorsun?" "Büyükbabanýn bize yük olmaktan baþka faydasý yok. Onu küfe ile beraber nehre atmaya karar verdim." Oðul, büyük bir endiþeyle atýldý: "Aman baba..." dedi, "küfeyi atma, eve götür. Sen yaþlandýðýnda bana da lazým olacak!" AÝLEDE KARÞILANAN TEMEL GEREKSÝNÝMLER Deðerli olma duygusu: Her birey, bulunduðu grup içinde kendisine deðer verilmesini ister. Çünkü kiþi, kendisini çoðu zaman çevresinin algýladýðý ve deðerlendirdiði þekilde görme ve algýlama eðilimindedir. Aile içerisinde de yaþanan en temel problemlerden birisi ergenliðe geçiþ yapan gence hâlâ çocukmuþ gibi davranýlmasýdýr. Psikologlar çocuklarýn bile görüþlerine deðer verilip dinlenilmesi gerektiðinin önemini dile getirirler. Kaldý ki ergenliðe giren genç için çevrenin kendisini nasýl algýladýðý çok

23 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 23 çok önemlidir. O nedenle her gence, bizim için çok deðerli olduðu hissettirilmeli ve o þekilde davranýþ sergilenmelidir. Eðer bu þekilde davranýlmazsa genç, kendisini deðersiz hissedecek ve güven duygusu oluþmayacaktýr. Deðersizlik duygusu asosyal bir kiþilik oluþumuna neden olacaktýr. Böyle bir genç kendisine güven duygusundan yoksun olacaðý için, üzerine hiçbir görev almayacak, verilen görevleri yapmak için gereken cesareti gösteremeyecektir. Böyle bir gencin sýnavlarda baþarýlý olmasý mümkün deðildir. Güven ortamý: Aile içindeki bireylerin emniyette olduðu, dýþarýdaki tehlikeli olaylarýn ve karþýlaþýlan olumsuzluklarýn aile içine girmeyeceði duygusu, bu gereksinmenin temel nedenidir. Eðer genç, ev içinde kendisini güven içinde bulmuyorsa, ailenin dýþýnda bir yere yönelir. Aile ile olan baðlarýný koparma noktasýna gelebilir. Yakýnlýk ve dayanýþma duygusu: Güven duygusunun baskýn olduðu aile, dýþ dünyanýn neden olduðu sýkýntý ve kaygýlardan kendisini daha kolaylýkla kurtarabilir. Bu tür aile içinde olan kimseler kendilerine olduðu gibi çevresine de güvenirler. Eðer aile içinde güven ve dayanýþma saðlanamamýþsa bu insanlar yoðun stres ve gerginlik yaþarlar. Bu kiþiler kendilerine bile güvenemezler. Dolayýsýyla çevrelerinde bulunan diðer insanlarla yakýn iliþkiler kuramazlar.

24 24 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý Sorumluluk duygusu: Aile sistemi içindeki anne ve babalar davranýþ ve sözleri ile sorumluluk duygusunu ifade ederler. Aile içinde sadece anne baba deðil herkes sorumluluk duygusunu beraberce paylaþýr. Elbette ki gençler yaþlarý oranýnda sorumluluk yüklenmelidir. Tüm sorumluluðu kendi üzerine alan, çocuðunu sorumluluktan kurtaran anne ve babalar, kendi yaþamlarýný biçimlendiremeyen, sürekli baþkalarýnýn yönetiminde olmaya alýþýk bireyler yetiþtirirler. Bu tür tutumlar sonucunda yetiþmiþ bireyler yaþamlarýnda yer alan olaylardan sürekli baþkalarýný sorumlu tutarlar. Geliþimsel dönemi göz önüne alýnarak gence ev iþlerine yardýmcý olmasý, kendi odasýný toparlamasý, ev iþlerine yardým etmesi gibi konularda sorumluluk verilebilir. Bunu yaparken þunlar kýz iþleri ve þunlar erkek iþleri biçiminde kesin çizgilerle ayrýlmamalýdýr. Anne babalar olarak çocuklarýmýzdan sorumluyuz. Bu sorumluluklarýmýzý unutmadan onlara da sorumluluk duygusunu bir þekilde kazandýrmaya çalýþmalýyýz. Sorumluluk verme çok önemlidir, ama bu sorumluluklar yerine getirilemediðinde hemen ve aþýrý tepki verilmemelidir. ELÝNDEN GELEN HER ÞEYÝ YAPTIN MI? Bir çocuk gayet aðýr bir taþý kaldýrmaya çalýþýyordu, ama yerinden kýmýldatamýyordu. O sýrada kendisini seyreden babasý yanýna giderek sordu: Bütün gücünü kullanýyor musun, yapabileceðin her þeyi yaptýn mý? Kan ter içinde kalan çocuk: Evet kullanýyorum, elimden gelen her þeyi yaptým. dedi. Baba, sakin bir sesle: Hayýr, yapmadýn... dedi ve ilave etti: Benden henüz yardým istemedin!

25 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 25 "Sen zaten hiçbir þeyi beceremezsin", "Ne zaman bir iþ versek peþinden topluyoruz", "Neyi becerdin ki bunu da beceresin" gibi aþýrý ve yýpratýcý tepkiler gencin kiþiliðinde sapmalara veya kendine güvensiz bir birey olarak yetiþmesine neden olabilir. Yerine getirilemeyen sorumluluklar, görevler veya yapýlan hatalardan dersler çýkararak hareket etme, gencin kiþiliðinde olumlu bir etki yapacaktýr. Kendine güveni oldukça yüksek olacaktýr. Bununla ilgili ünlü bir bilim adamýnýn baþýndan geçen güzel bir olay vardýr. Bu bilim adamýnýn týp konusunda yeni ve çok önemli buluþlarý olmuþtur. Bir gazete muhabiri röportaj yaparken kendisine, ortalama bir insandan nasýl olup da daha farklý ve yaratýcý bir insan olduðunu sormuþ. Kendisini diðerlerinden ayýran özellik neymiþ? Bilim adamý bu soruyu Ýki yaþýmdayken annemden öðrendiðim bir þey nedeniyle diye yanýtlamýþ. Bilim adamý buzdolabýndan süt þiþesini çýkarmaya çalýþýrken, þiþe elinden kayýp yere düþmüþ ve ortalýk süt gölüne dönmüþ. Annesi mutfaða geldiðinde, ona baðýrmak, söylenmek ya da cezalandýrmak yerine, Robert, ne kadar güzel bir hata yaptýn! Daha önce bu kadar büyük bir süt gölü görmemiþtim. Evet, olan olmuþ. Þimdi birlikte burayý temizlemeden önce biraz yerdeki sütle oynamak ister misin? demiþ.

26 26 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý O da eðilip, oynamýþ yere dökülen sütle. Birkaç dakika sonra annesi, Robert, bu tür bir þey yaptýðýnda, bunu senin temizlemen ve her þeyi eski haline getirmen gerektiðini biliyor musun? Bunu nasýl yapmak istersin? Bir sünger mi kullanalým, bir havlu ya da bir bez mi? Hangisini istersin? demiþ. Robert süngeri seçmiþ ve birlikte yere dökülen sütü temizlemiþler. Daha sonra annesi, Biliyor musun, burada yaþadýðýmýz olay, senin iki minik elinle bir süt þiþesini taþýyamadýðýn kötü bir deneyimdi. Þimdi arka bahçeye çýkalým ve þiþeyi suyla doldurup, senin dolu bir þiþeyi düþürmeden taþýmaný saðlayalým. demiþ. Küçük çocuk þiþeyi boðazýndan iki eliyle tutarsa, düþürmeden taþýyabileceðini öðrenmiþ. Bu ünlü bilim adamý daha sonra, o anda bir hata yaptýðý zaman bundan korkmamasý gerektiðini öðrenmiþ. Yapýlan hatalarýn yeni bir þeyler öðrenmek için çok güzel fýrsatlar olduðunu anlamýþ. Ýþte bilimsel araþtýrmalardaki deneyler de bu temele dayanýr zaten. Bir deney baþarýsýz olsa bile, o deneyden, çok deðerli bilgiler elde edilir. Bütün anne babalar çocuklarýna, annesinin Robert'e davrandýðý gibi davransalar çok daha iyi olmaz mý? Böylece onlarýn kendilerine olan güvenlerini kýrmamýþ olurlar. Kendine güveni kýrýlmayan çocuklar da gelecekle ilgili planlarý konusunda daha atak ve giriþken olma özelliðini daha kolay elde ederler.

27 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 27 Zorluklarla mücadele ederek onlarýn üstesinden gelmeyi öðrenme: Bir genç, babasýyla kýrlarda dolaþýrken kozasýndan çýkmaya çabalayan bir kelebek görürler. Kelebek, kozanýn lifleri arasýndan sýyrýlmaya çabalamaktadýr. Baba, hemen kelebeðin yardýmýna koþar ve dikkatli bir þekilde kozanýn liflerini sýyýrýverir. Lifleri açar ve kelebeðin pek zorlanmadan kozadan çýkmasýný saðlar. Ancak kelebek, kozadan kolaylýkla çýkmasýna raðmen uçamaz. Biraz çýrpýnýr ve yerinde kalýr. Çünkü kelebek kendini liflerden kurtarma çabasý sýrasýnda aslýnda kaslarýný geliþtirmekte, kendini ayakta tutacak, güçlü kýlacak, uçmaya hazýrlayacak hareketleri öðrenmektedir. Baba, lifleri sýyýrmakla kelebeðe iyilik yapmamýþtýr; kelebeðin güçlenmesine engel olmuþtur. Kelebek hiçbir zaman özgürlüðü tadamamýþ, gerçekten uçamamýþtýr. Gence her þey hazýr olarak verilmemelidir. Sorumluluk duygusunun geliþimi ile ilgili anlatýlanlar zorluklarla mücadele etme ile de ilgilidir. Gencin içinde bulunduðu geliþimsel dönem göz önünde bulundurularak sorunlarla mücadele etme yetisinin kazandýrýlmasý için yükün altýna girmesine imkan verilmelidir. Böyle yapýlmadýðý taktirde týpký yukarýdaki kelebeðin durumu gibi genç, hayatta sorunlarla mücadele etme, kendi iradesini ortaya koyma olanaðýný bulamayacaktýr. Karþýlaþtýðý her zorluða, her zaman, her yerde ve her koþulda yardým eden anne babalarýn çocuklarý sürekli

28 28 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý olarak baþkalarýna muhtaç, kendilerine güvensiz olurlar. Bu tip insanlar, içlerindeki potansiyelleri geliþtirme olanaðý bulamazlar. Türk ailesi, karakteristik yapýsý itibariyle koruyucu niteliði baskýn olan bir aile modelidir. Dolayýsýyla anne babalar çocuðunun ezilmemesi için elinden gelen gayreti sarf ederler. Tabii ki bunu merhamet duygularýnýn etkisiyle yaparlar, ancak kimi zaman aþýrý merhamet, maraz (arýza) doðurur. Mutlaka çocuklarýmýz sýkýþtýklarýnda, iþin içinden çýkamayacaklarý anlarda bizleri yanlarýnda hissetmeliler. Ancak bu güveni vermenin yanýnda her soruna elimizi atarak biz çözmeye çalýþýrsak, gencin ruhsal açýdan saðlýklý bir birey olarak yetiþmesine zemin hazýrlamamýþ oluruz. Þunu unutmamak gerekir ki sadece sýnavda deðil, hayatýn ileriki dönemlerinde de onlarýn yanýnda her zaman olma þansýnýz bulunmayacak. Amerikalý filozof ve eðitimci John Dewey, bir gün küçük oðlu ile ayak bileklerine kadar gömüldükleri çamurlu suyun içinde bulunuyordu. Kendisini bu halde gören bir arkadaþý: John, dedi. Çocuðu sudan çýkar, yoksa soðuk alacak. Dewey: Biliyorum, biliyorum.. karþýlýðýný verdi. Ama onu bu çamurlu sudan çýkarmamýn ona bir faydasý olmayacak. Kendisine bu çamurlu sudan çýkmayý istetmek için ne yapmam gerektiðini düþünüyorum. Mutluluk ve kendisini gerçekleþtirme ortamý: Aile ortamý, bir mutluluk ve huzur ortamýdýr. Þimdiye kadar anlatýlan gereksinimlerin karþýlanmasý bireylerin mutlu olmasý sonucunu doðurur. Evde deðerli olduðu duygusunu tadan birey bundan son derece mutlu olur ve yaptýðý þeylerden doyum alýr, kendini gerçekleþtirme olanaðý bulur.

29 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 29 Evde istenen mutluluk ve huzurun olabilmesi için herkes kendini geliþtirmeye ve kendisi dýþýndaki diðer aile üyeleriyle ortak etkinlikler düzenlemeye çalýþmalýdýrlar. Bu etkinlikler için birbirlerine verilen sözler mutlaka tutulmalýdýr. Ýnsanýn kendini mutlu hissedebilmesi için aile içindeki gereksinimler yerine getirilmelidir. Ýletiþim Engelleri 1. Emir vermek, yönlendirmek: Anne babanýn bu tür iletileri gence duygularýnýn önemsiz olduðu mesajýný verir. Genç, anne babasýnýn istediðini yapmaya zorunlu olduðunu hisseder. "Benim oðlum okulu býrakamaz. Buna izin vermem." gibi. 2. Uyarmak, gözdaðý vermek: Anne babalarýn bu iletileri de emir verme ve yönlendirmeye benzer; ancak gencin vereceði yanýtýn karþýlýðý olacak cümleleri de içerir. Kiþinin isteklerine saygý duyulmadýðý mesajýný verir. Bu durum, karþýdaki kiþide öfke ve düþmanlýk duygularý oluþturur. Okulu býrakýrsan benden para mara bekleme. ; Hele bir kazanma; soluðu sanayide alýrsýn! ; Sýnavý kazandýn kazandýn; kazanamadýn doðru koca evine! gibi. 3. Ahlak dersi vermek: Bu tür iliþkilerde anne baba olmanýn otoritesi ve zorunluluklarýn gücü, gence karþý kullanýlýr. "Yapmalýsýn, etmelisin" mesajlarýný iletir ve genci karþý koymaya zorlar.

30 30 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý "Okumak herkese nasip olmayan ödüllendirici bir deneyimdir." 4. Öðretme, nutuk çekme, mantýklý düþünceler önerme: Öðretme, nutuk çekme, mantýklý düþünceler önerme karþýsýnda genç, kendince doðru kabul ettiði düþüncelerle bu öneriler uyuþmadýðýnda iletiþim kanallarýný kapatabilir. O nedenle bu tür uyarýlarýmýz ya da önerilerimiz olacaksa, bunlarý çocuðumuzun sözünü dinlediði, sevdiði, saydýðý, üzerinde etkisi olan kiþileri kullanarak yapmak en mantýklý yol olacaktýr. 5. Yargýlamak, eleþtirmek, suçlamak: Bu iletiler genç üzerinde diðerlerinden çok daha fazla olumsuz etkilere neden olabilir. Bu deðerlendirmeler çocuðun kendine olan benlik saygýsýný düþürür. Gençler hakkýnda yapýlan olumsuz deðerlendirmeler onlarýn kendilerini deðersiz ve yetersiz görmelerine neden olabilir. Daha küçüksün. ; Her iþe burnunu sokma! ; Çok konuþacaðýna çalýþ! gibi. Amerikanýn ünlü "kiþiler arasý iliþkiler" uzmaný Dale Carnigie'ye göre her eleþtiriden önce karþýdaki kiþiye mutlaka bir övgü yapýlmalýdýr. Bu, berberin sakalý kesmeden önce sabun ile köpürtmesine benzer. Övgü yapmadan eleþtirmek ise müþterinin sakalýný "köpüklemeden" týraþ etmeye benzer.

31 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 31 Aþýrý hassas kiþilere bu bile yetersizdir. Onlara "tost" ekmeði gibi "övgü+eleþtiri+övgü" sýralamasýný takip etmeyi önerebiliriz. Önce onun hakkýnda olumlu bir þey söyleyin, sonra olumsuz eleþtirinizi aktarýn, sonra tekrar olumlu bir þey söyleyin. Buna "sandviç gibi eleþtirmek" deniyor! Böylece muhatabýnýzýn egosunu karþýnýza almadan kendinizi dinletebilir, onda istediðiniz deðiþikliði yapabilirsiniz. Bir gün Hz. Muhammed, mescide doðru ilerlerken, okunan ezan ile dalga geçen çocuklarý görür. Çocuklar yol kenarýndadýr ve peygamber onlara selam vererek yaklaþýr. Sonra ezan ile dalga geçen çocuða, "Ne kadar da güzel sesin var." der. Çocuk, bir peygamberin karþýsýnda kendini muhatap olarak görünce þaþýrýr. Þaþkýnlýðýný henüz üzerinden atamadan, Hz. Muhammed çocuðun saçlarýný okþar ve "Mescitte de bu güzel sesinle ezan okur musun?" diye sorarak onun elinden tutup mescide götürür. O çocuk, o günden sonra mescitte müezzinlik yapmaya baþlar. 6. Övmek, ayný düþüncede olmak, olumlu deðerlendirmeler yapmak: Genel inanç olarak bu durumun gence zarar vereceði hiç düþünülmez. Gençler bu iletileri anne babanýn kendilerini yönlendirme ve isteðini yaptýrma giriþimi için bir kurnazlýk olarak yorumlarlar. Övgü, baþkalarýnýn yanýnda yapýlýyorsa genci utandýrýr. Aþýrý övgü sonucunda genç buna alýþýr ve övülmeye gereksinim duymaya baþlar. Aþýrý övme, inandý-

32 32 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý rýcýlýðýn yitirilmesine de neden olabilir. O nedenle bu kývam çok iyi ayarlanmalýdýr. Genç, ne övme arsýzý yapýlmalý ne de hiçbir baþarýsý hakkýnda olumlu deðerlendirmede bulunmama suretiyle gencin motivasyon kaybýna neden olunmalýdýr. 7. Ad takmak, alay etmek: Ad takmak ve alay etmek, gencin benlik saygýsý üze-rinde olumsuz etki yapar. Genci anne babaya karþýlýk vermeye zorlayabilir. "Hippi gibi dolaþýyorsun ortada!"; "Akýl daðýtýlýrken nerdeydin!" cümlelerinde olduðu gibi. 8. Yorumlamak, analiz etmek, taný koymak: Bu durum gencin konuþmasýný, kendi duygularýný ifade etmesini engeller. Çünkü her konuþmaya kalktýðýnda söy-lediklerinin öncesinin ve sonrasýnýn sürekli olarak incelenmesi gençte olumsuz düþüncelerin oluþmasýna neden olabilir. "Çaba göstermediðin için okuldan hoþlanmýyorsun." 9. Soru sormak, sýnamak, sorgulamak: Genç sorgulanýyor duygusuna kapýldýðýnda bu durum onda bir güvensizlik ve kuþku oluþturur. Kendisine güvenilmediðini, her yaptýðý davranýþýn altýnda bir bit yeniði arandýðýný düþünür. Tepki olarak anne babayla iliþkilerine ve iletiþimine sýnýrlamalar koyar. Sýkýntýlarýný ve problemlerini gelip anlatmaz. "Dün nerdeydin?"; "Kimlerle gezip tozuyorsun?"; "Dershaneye gittin deðil mi?" gibi.

33 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý Þakacý davranmak, konuyu saptýrmak: Böyle iletiler yüzünden genç, anne babasýnýn onunla ilgilenmediðini, duygularýna saygý göstermediðini; belki de onu dýþladýðýný, dikkate almadýðýný düþünebilir. Söyledikleri ya da yaptýklarý devamlý þaka konusu yapýlan bir genç, zamanla kendini deðersiz hissetmeye baþlayabilir. Gençler sorunlarýný dile getirdiklerinde bunu çok önemserler. Þaka ve espriyle karþýlýk vermek onlarý incitebilir ve itilmiþlik, kenara atýlmýþlýk duygusunu verebilir. Bu nedenle genç, konuþmamaya, yaptýklarýný anlatmamaya baþlar; aileyle iletiþimine sýnýrlamalar getirir. Anneler ve babalar bu iletiþim engellerini kullanýnca gençler: * Anne babayla konuþmaktan kaçýnabilirler. * Savunmaya geçer, kavgacý bir üslupla yaklaþýr, karþý saldýrýya geçebilirler. * Yetersiz olduklarý duygusuna kapýlabilirler. * Kýzabilir, küsebilirler. * Olduklarý gibi kabul edilmedikleri duygusuna kapýlabilirler. * Sorunlarýný çözmede kendilerine güvenilmediði sonucunu çýkarabilirler. * Anlaþýlmadýklarýný düþünebilirler. * Duygularýnýn ve düþüncelerinin dikkate alýnmadýðý sonucuna ulaþabilirler. * Býkkýnlýða ve yýlgýnlýða düþebilirler. * Ailesinin kendisiyle ilgilenmediði düþüncesi oluþabilir.

34 34 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý Peki, ne yapmak gerekmektedir? Ýleriki bölümde ayrýntýlý olarak açýklanan "etkin dinleme yöntemi"ni kullanmak iliþkilerimizde oldukça yarar saðlamaktadýr. Saðlýksýz Ailelerde Görülen Problemler Saðlýksýz ailede kurallar genellikle bilinçaltýndadýr. Gizli ya da açýða çýkmamýþtýr. Bu kurallarý kimse hiçbir zaman tartýþamaz. Saðlýksýz bir ailede geçerli olan kurallara þunlar örnek verilebilir: 1. Aþýrý denetleme: Genç, duygu ve düþüncelerini ifade ederken hep korku içindedir ya da duygularýný ifade edemez, sürekli olarak bastýrýr. Söyleyeceklerini hep önceden düþünüp planlamak zorundadýr. Bu tür ailelerde saðlýklý bir güven ortamý söz konusu deðildir. Bu durum genci yalan söylemeye itebilir. Böyle ailelerde yaþanan en büyük problem, gencin aile ortamý dýþýnda yaþadýklarýný ailesiyle paylaþmamasýdýr. Aile bu nedenle gencin ne yaptýðýndan habersizdir; ebeveyn baský ve aþýrý denetim sonucu çocuðunun yaþadýðý olumsuzluklara vakýf olmadýðýndan, ona destek olma ve genci

35 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 35 koruma görevini yerine getiremez. Çocuðunu kontrol ettiðini zanneden anne baba, aslýnda farkýnda olmadan bilgi alma yollarýný kapatmakta, iletiþim kanallarýný týkamaktadýr. Bu yapýdaki ailelerde ebeveynlere sorsanýz çocuðunun her yaptýðýný bildiðini zanneder; fakat gerçekte böyle deðildir. 2. Mükemmeliyetçilik: Yapýlan her iþte, girilen her sýnavda gencin mükemmel olmasý beklenir. Her þey göstermeliktir; her þey anne babanýn kendisini beðenmesi için yapýlýr. Mükemmeliyetçilik, kiþinin kendi gerçeðinin hiçbir deðeri olmadýðýný, kendi düþünüþ ve deðerlendiriliþinin önemsiz olduðunu ona hissettirir. Bu ortamda yetiþen gencin temel duygusu umutsuzluk ve yýlgýnlýktýr. Kendilerini deðersiz, yetersiz olarak görürler. 3. Suçlama: Suçlama, olaylarý olduðu gibi kabul etmemenin doðal bir sonucudur. Yapýlan suçlamalar her þeyin denetim altýnda tutulmasý gerektiði ve yapýlan her þeyin mükemmel olmasýnýn zorunlu olmasý gerektiðini ortaya çýkarýr. Bu durum ise kiþide kaygý ve utanç duygularýný meydana getirir. 4. Beþ temel özgürlüðün inkârý: Saðlýksýz bir ailede kiþilerin doðal olarak geliþtirdikleri algýlama, duygu, düþünce, davranýþ, arzu ve amaçlarý görmezden gelinir. "Ýçinden geldiði gibi deðil; mükemmeliyetçi kurala uyarak, baþkalarýnýn senden beklediði biçimde algýla, duygulan, düþün, davran, arzu et ve amaç edin." mesajý verilir. Bu durum gencin kendi gerçeðini yok saymasýna ve bastýrmasýna neden olur. Böylece genç tamamen dýþa ba-

36 36 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý ðýmlý, kendi iç dünyasýyla iliþkisi kopuk, robot gibi yaþar. Böyle bir gencin veya aile üyesinin mutlu olmasý da söz konusu olmaz. 5. Konuþmanýn yasak olmasý: Saðlýksýz iletiþimin yaþandýðý bir ailede özellikle çocuklarýn duygu ve düþüncelerini ifade etmesine olanak verilmez. Bu durum gençlerde deðersizlik duygusunun oluþmasýna neden olur. Genç, kiþilik olarak asosyal bir yapýya bürünür. Özellikle çocukluktan baþlayan bir konuþma yasaðý vardýr ailelerde. "Sen sus bakayým!"; "Çocuklar her konuþulana müdahale etmezler!"; "Çocuklar her yerde konuþmazlar!"; "Sen daha küçüksün, aklýn böyle þeylere ermez!" gibi. 6. Küskünlük ve kýrgýnlýklarýn sürdürülmesi: Aile içindeki kýrgýnlýk ve küskünlüklerin sürdürülmesi, aile bireylerinin birbirlerini anlamasýný ve sorunun çözülmesini engeller. Bu da doðal olarak sorunlarýn yýðýlmasýna neden olur. 7. Kimseye güvenmeme: Saðlýksýz bir ailede kimse kimseye güvenemez. Aslýnda güven var gibi görünse de temelde bir güvensizlik söz konusudur. Saðlýksýz ailede yetiþen gençler, kimseden saygý ve gerçek sevgi görmedikleri için kimsenin kendisine yardým edemeyeceðine inanýr. Yardým etmek isteyenler hakkýnda

37 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 37 "mutlaka bir art düþüncesi vardýr, çýkarý vardýr" saplantýsý zihnine hâkimdir. Saðlýksýz ailede yetiþen bireylerin kendilerine güveni olmaz. Bu kiþiler genellikle dýþtan denetimli, baþkalarýna baðýmlý bireyler olurlar. DÝNLEME BECERÝLERÝ a. Edilgen Dinleme (Sessizlik): Karþýsýndaki bireyin konuþmasýna olanak tanýmaya yönelik bir dinleme biçimidir. Edilgin dinleme kiþiye: "Duygularýný duymak istiyorum." "Duygularýný kabul ediyorum." "Benimle paylaþmak istediðin konuda vereceðin karara güveniyorum." "Bu senin sorunun, sorumlu sensin." gibi mesajlarý verir. Edilgin dinlemede kabul ettiðinizi nasýl gösterebilirsiniz? Sessizlik, iletiþimi engellemekle birlikte gence kabul edilmediði izlenimini de verebilir. Onu sessizce dinlerken yanlýþ anlamalara neden olmamak için gerçekten tüm dikkatimi-

38 38 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý zi verdiðimizi hissettirmeliyiz. Bunu yapmak içinse gence sözlü ve sözsüz mesajlar iletmeliyiz. "Hý hý, evet, seni anlýyorum..." gibi sözlü mesajlarla; baþ sallama, jestler ve mimiklerle, beden duruþu gibi sözsüz mesajlarla ona gerçekten dinlediðimiz hissini vermemiz gerekir. Edilgin dinlemede genç, konuþmaya nasýl davet edilir? Gençler sorun ve duygularýný dile getirmekte güçlük çekerler. Konuþmak için yüreklendirilmek isterler. Þu örnek cümlelerle gençler konuþmaya davet edilebilirler: "Bu konuda konuþmak ister misin?" "Bu olay karþýsýnda neler hissettin? " "Bana örnek verir misin?" "Bu konuda neler düþünüyorsun?" tarzýndaki sorular, genci "evet" ya da "hayýr" biçiminde sýnýrlandýrmadýðý için istediði gibi konuþmasýna ve sorununu anlatmasýna olanak verir. b. Etkin Dinleme: Kimi zaman bir çözüm önerisi sunulmasa bile sorunu olan kiþiyi gerçek manada dinlemek, tek baþýna bir çözüm ya da rahatlama vesilesi olabilmektedir. Çünkü bunun altýnda karþýdaki kiþiye verilen temel mesaj, 'Seni ciddiye alýyorum', 'Sorunlarýný paylaþmaya hazýrým' mesajýdýr. Zaten psikologlarýn yaptýðý iþin en önemli noktasý ya da tedavi için atýlan ilk adým karþýdaki sorunlu kiþiyi dinlemektir. Bir çeþit pasif tedavi bile denebilir buna.

39 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 39 Etkin dinlemede öncelikle gence vakit ayýrmalý, gerçekten onu dinlemek istediðinizi ona hissettirmelisiniz. Etkin dinlemede kiþinin söylediklerinin gerçek anlamlarýnýn kavranmasý söz konusudur. Etkin dinleme, gençlerin duygu boþalýmýna yardým eder. Onlarýn kendi duygularýnýn farkýna varmalarýna yardýmcý olur. Etkin dinleme, gençlerin olumsuz duygulardan korkmamalarý gerektiðini anlamalarýný saðlar; anne-baba-genç arasýnda sýcak bir dostluk geliþtirir. Duyulduðunu ve anlaþýldýðýný bilmek öylesine hoþ bir duygudur ki, konuþan dinleyene karþý ister istemez bir yakýnlýk duyar. Ýnsanlar sevgiye hemen tepki verirler. Kiþi empati kurup dinleyince karþýsýndakini anlar. Bir anlamda kiþi kendisini karþýsýndaki kiþinin yerine koyar, "Ben ayný durumda olsam ne yapardým?" diye kendisine sorar ve tepkisini ona göre verir. Empati kurmayý öðrenen anne ve babalar çocuklarýna daha fazla anlayýþ gösterirler ve onlarla daha iyi anlaþýrlar. Ana-baba-çocuk iliþkisinde genellikle 3 durum vardýr: 1.Gencin herhangi bir gereksinimi engelleniyorsa bir sorunu var demektir. Gencin o anki davranýþý anne babanýn gereksinimini karþýlamasýna somut bir biçimde engel oluþturmadýðý için sorun anne babanýn deðil, SORUN ÇOCU- ÐUNDUR.

40 40 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 2.Gencin gereksinimleri engellenmeyip karþýlanýyorsa ve davranýþý anne babasýnýn gereksinimini karþýlamada somut bir engel de oluþturmuyorsa, iliþkide herhangi SORUN YOKTUR. 3.Gencin gereksinimleri karþýlanýyor, ancak davranýþý anne babasýnýn gereksiniminin karþýlanmasýný somut bir biçimde engelliyorsa, SORUN ANNE-BABANINDIR. Çocuðun sorunu olduðu zaman, anne-babanýn etkin dinlemesi için en uygun zamandýr. Ancak sorun anne babadayken bu, uygun deðildir. Çocuk sorun yaþýyorsa etkin dinleme ile onun kendi sorunlarýna çözüm bulmasýna yardým edebilirsiniz. Etkin dinlemenin aþýrý kullanýlmasý ya da uygun zamanda ve durumda kullanýlmamasý onun iþlevselliðini engeller. Bu nedenle etkin dinlemenin kullanýlmasý için daha öncede belirtildiði gibi zamanlamanýn ve koþullarýn uygun olmasý gerekir.

41 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 41 Ýletiþimde Ben Dili Genellikle anne ve babalar iletiþimde 'Sen Dili'ni kullanýyorlar. 'Sen Dili'nin iletileri herhangi bir duygu ifade etmez. Genellikle emir verme, yargýlama, öðüt verme gibi iletiþim biçimlerini (engellerini) içerir. Örneðin: Konuþma artýk. Yapmamalýsýn. Dersine çalýþmazsan Huysuzluk yapýyorsun. Bebek gibisin. Dikkat çekmek istiyorsun. Daha iyi öðrenmelisin. Ana baba gencin davranýþýný kabul etmediði zaman o davranýþ nedeniyle ne hissettiðini çocuða söylerse ileti 'Sen Ýletisi'nden 'Ben Ýletisi'ne dönüþür. Yani ben dilinde duygular konuþur, duygular ortaya konur. Eðer bugün vaktini boþa geçirirsen ben çok üzülürüm. Akþam yemeðini zamanýnda yetiþtiremeyeceðim diye endiþeleniyorum. Çok yorgunum ve seni sürekli çaðýrmak zorunda kalmak beni üzüyor. Gerçekten de uyguladýðýnýz zaman gençten beklediðiniz davranýþlarýn oluþmasýnda 'Ben Dili'nin ne kadar etkili ve doðru bir iletiþim aracý olduðunu göreceksiniz. Ben dili, gencin anne babasýnýn kabul edemediði davranýþýný deðiþtirmesinde daha etkili olduðu gibi genç - anne- baba iliþkisi için de çok daha saðlýklýdýr.

42 42 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý Ben Dili, genci direnç göstermeye, isyan etmeye yöneltmez. Örneðin dýþarý çýkmak için direnen bir gence: "Hayýr, hemen odana git, sokaða çýkamazsýn!" demek mi doðrudur; yoksa "Hava karardýðý için sokaða çýkman beni endiþelendiriyor. Bu yüzden gitmeni istemiyorum, ama yarýn erken saatte arkadaþlarýnla birlikte olmana izin verebilirim." demek mi doðrudur? Elbette ki ilk cümle sen iletilerini içerdiði için çocukta bir direnme ya da isyan arzusuna yol açabilir. Ancak ikinci cümlede duygularýn ifadesi söz konusu olduðu için Ben Dili ni kullanmak daha etkilidir. Burada anne veya baba, gencin davranýþý karþýsýnda hangi duygular içinde olduðunu gence ifade etmiþ olur. Böyle bir ifadede gencin kiþiliði hedef alýnmaz; davranýþlarý hedef alýnýr ve davranýþtan hoþlanýlmadýðý belirtilmiþ olur. Böylece Ben Dili, davranýþý deðiþtirme sorumluluðunu gencin kendisine devreder.

43 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý 43 SINAVLARA HAZIRLIK VE AÝLE Baþarýda ailenin rolü Motivasyon, insanýn istek ve ihtiyaçlarýnýn farkýna varmasý ve bunlarý gerçekleþtirmek için harekete geçme eðilimine girerek gerçekleþtirmesidir. Motivasyonu olumlu ya da olumsuz olarak etkileyen unsurlardan bir tanesi de ailedir. Aile, farkýnda olarak ya da olmayarak, gencin motivasyon düzeyini etkiler. Bu etkileme olumlu yönde olabildiði gibi zaman zaman olumsuz yönde de olabilir. Aslýnda hiçbir anne ve baba, bu kadar önemli bir dönemde çocuðunun motivasyonunu olumsuz olarak etkilemek istemez. Tam tersine çocuðuna böylesine önemli bir dönemde olumlu destek olmak, motivasyonunun artmasýna yardým etmek ister. Ancak gencin iyiliði adýna olduðu düþünülen bazý davranýþlar ya da söylenen bazý sözler onu olumsuz yönde etkileyebilir; motivasyonunu düþürüp, kaygý düzeyini bir anda yükseltebilir. Bu da gencin kaygýlý, mutsuz ve verimsiz bir hazýrlýk süreci içine girmesine neden olur. Motivasyonun saðlanmasýnda ailenin olumlu rol oynayabilmesinin ilk koþulu, genci anlamaktýr. Ne denli zor bir dönem yaþadýðýnýn farkýnda olmak ve bunu da gence yansýtmak, yani hissettirmek gerekmektedir. Bunun yolu, aile içinde "Olumlu bir iletiþim ortamý" kurulmasýdýr. Olumlu bir iletiþim ortamýnýn olduðu

44 44 BAÞARI MERDÝVENÝ - Aile ve Baþarý ailelerde, aile üyeleri birbirini tanýr (zayýf ve güçlü yönleriyle), olduðu gibi kabul ederler, hiçbir koþula baðlý olmaksýzýn severler ve birbirine güvenirler. Böyle bir ortamda yetiþen genç, sevildiðini, kendisine güven duyulduðunu, anlaþýldýðýný bilir; bu da ona büyük bir güç verir. Aile, gencin zorluklarýný anlamalý ve bunu ona aktarmalýdýr. "Hem okulu hem dershaneyi birlikte götürmenin zor ve yorucu olduðunu biliyorum ve bu zor dönemde senin yanýndayým, benden istediðin desteði vermeye hazýrým." þeklinde bir ifade gencin aileye olan güvenini daha da pekiþtirecektir. Anlaþýldýðýnýn farkýna varan genç, yaþadýðý zorluklarý rahatça ailesiyle paylaþacak, sorumluluklarýný yerine getirme konusunda daha da titiz olacaktýr. Sorumluluktan söz etmiþken hemen belirtmeliyiz ki, sýnavlara hazýrlanmak sadece ve sadece gencin üzerindeki bir sorumluluktur. Bu sorumluluk ne ailenin ne de öðretmenlerindir. Aile bu sorumluluðu gencin yerine üstlenmemelidir. Gencin eksik olduðu konularý, kapatmasý gereken açýklarý, çalýþmadýðý dersleri saptamak, hangi derse ne kadar çalýþacaðýný belirlemek ve takibini yapmak ailenin deðil gencin sorumluluðudur. Aile, bu sorumluluklarý gencin yerine üstlendiðinde gencin motivasyonu da doðal olarak düþecektir. Bundan dolayý aile, bu sorumluluklarýn gence ait olduðunu bilmeli ve gence bunu uygun bir biçimde ifade etmelidir.