Girig. Develi ilqesi'nin Turizm Degerleri. a-dogal Degerler. Rrat Universitesi Sosyal Bilimler DergGi Cilt: 8 Say]: 1, Sayfa: , ELAZIG-1996

Transkript

1 Rrat Universitesi Sosyal Bilimler DergGi Cilt: 8 Say]: 1, Sayfa: , ELAZIG u-u Girig Bu aragtlrmada Iq Anadolu'nun guneydogusunda yer alan Develi ilqesinin sahip oldugu turizm degerleri tanltilmaya qallgllacaktlr. Ilqede turizm amaclyla yararlanilabilecek olan pek qok unsur bulunmakla birlikte bunlardan ancak bir kaq tanesi aktif, fakat yetersiz olarak turizme hizmet etmekte, digerleri tanltlm ve kullanilmayl beklemektedir. Develi, Kayseri iline bag11 bir ilqedir. Kayseri ilinin guneydogusunda yer alan ilqenin alanl 1843 km karedir yili nufus verilerine gore il~ede yagayan yaklaglk kiginin kadari ilqe merkezini olugturan Develi gehrinde oturmaktadlr. Ilqe merkezi Kayseri ~ehrinin giineyinde yer alir ve il merkezi ile araslnda Erciyes dagl bulunur. Ilqenin idari s~nirlar~ gene1 hatlarlyla kuzeyde Erciyes da@, kuzeydogu ve doguda Erciyes'ten guneydoguya dogru Tomarza ile Develi arasinda yer alan, Erciyes daglnin volkanik aktivitesiyle olugmug duzlukler, giineyde Tahtali daglar~n~n kuzey uzantilari ve Zamantl irmagi, batida ise Develi Ovasl'nda, Sultan Sazl~gl'nin (Yay Golu) batlslndan geqmektedir. Develi ilqesi'nin Turizm Degerleri Develi'ye dinlenmek, tatilini geqirmek amaclyla gelenler hayli fazla sayidadlr, yani yorede rekreasyonel amaqll hareketlilik vardlr. Ancak bu hareketlilik biiyiik oranda yorenin turizm degerleri ile ilgisizdir. Cunku yoreye gelenler bagka ~ehirlerde ya da iilkelerde qallgan yahut Develi dlgina yerlegmig olan yore insanlnln, akraba ve ailelerini ziyaret, ucuza tatil yapma ve ozellikle yurt dlglnda qaliganlar iqin ogul ve kizlarinin evlendirilmesi gibi amaqlar taglmaktadlr. Bu aqldan yoredeki hareketlilik "aile turizmi" (Turizm Bakanligl 1989, s. 19) olarak da nitelenebilir. Develi'nin turizm varllklarlnl iiq grupta ele almak mumkundiir: Dogal degerler, tarihi degerler ve kiilturel degerler. a-dogal Degerler Develi'de turizme hizmet etmekte olan iki dogal deger vardlr. Bunlar; Erciyes dail ve Sultan Sazllgi'dlr. Kiitlesinin guney yarisl Develi ilqesi sinlrlarl iqerisinde yer alan Erciyes dagi 3917 m. yiiksekligi ile 1q Anadolu'nun en yuksek kesimini olugturur (Foto: I). Yalun zamana kadar sadece yaylacllarln kullandlklarl bu dagllk kiitle, 1948 ylllnda bir * Yrd.Dq.Dr. F.U. Fen-Edebiyal Fak. Cografya Bolumii.

2 F. U. Sosyal Bilimler Dergisi (1) dag evinin yapllmaslyla dagcllarln onemli egitim, kamp ve tlrmanma yerlerinden birisi haline gelmigtir. Erciyes daglnda sadece dagclllk amaclyla degil klg aylar~nda da yararlanllabilmektedir. Cunkii brlrada klg sporlarl da yapllabilmektedir. Dagda amaca hizmet eden bir telesiege ve teleski mevcuttur. Foto 1: Erciyes daginin Develi ~ehrinden goriiniigii. ilqe slnlrlarl dlglnda kalan, Beden Terbiyesi Gene1 Miidiirliigu dag evinin de i~erisinde yer ve "Tekir Yaylasl" olarak anllan alanda bunlarln dlglnda ozel bir girkete ait turistik bir otel ile Karayollar~, Devlet Su Igleri, Milli Savunma Bakanllgl gibi bazl kurumlarln "Egitim Tesisi" ad1 altlnda kurulmug olan yapllarl vard~r. Burada mevcut olan ve Erciyes daglnln turizm merkezi ilan edilmesinin ardlndan planlananlarla birlikte dagda toplam yatak kapasitesi 1500 dolaylarlnda olacaktir, ancak bu saylnln henuz % 50'sine bile ulagllabilmig degildir. Dagdaki yapllagma alan~ Develi ilqesi slnirlari d~glnda kalmaktadlr. Erciyes dagl dlglnda bir diger dogal deger ise Sultan Sazllgl'dlr. Sultan Sazllgl ilqenin bat~slnda, ilqe slnlrlarl iqerisinde ve ortalama yukseltisi 1070 m olan ve dogal haliyle kapall bir havza olan Develi Ovasl'ndadlr. 251 kug tiirunu barlnd~ran Sultan Sazllgl ve iqinde yer alan Yay Golii, burada klglayan kuglar iqin buyuk onem taglr. Burada zaman zaman kadar su kugunu gormek mumkundur. Sultan Sazlig~'nln olugturdugu ekosistemde bugune degin tumuyle qallgllrnarn~g olmaslna ragmen 90'1n uzerinde plankton turune, 60 tiir bocek, 19 tur yumugakca, 10 tur surungen, 3 tur amfibi, 3 tur ballk, 21 tur memeli ve 174 bitki tiirii tespit edilebilmigtir. Flora ve faunaslnln ozelligi sebebiyle Sultan Sazllg~ A slnlfi bir sulak alandlr.

3 TUNmL H., Develi Il~esi... Sultan Sazllgl'nln bir klsm~ 1972 ylllnda "Su Kuglarl Koruma ve i~retme Sahas~" olarak ayrllmlgtlr ylllndan beri av yasagi bulunan yorenin hektarl~k k~sml tarihinde de Tar~m Orman ve Koyigleri Bakanl~g~ taraflndan "Tabiatl Koruma Alan~" ilan edilmigtir. Daha sonra da Kayseri Kultur ve Tabiat Varllklarln~ Koruma Kurulu taraflndan 1993 ylllnda "1. Derecede Dogal Sit Alan]" ilan edilmigtir (Ayr~ntll~ bilgi iqin bkz. ~zesmi, Somuncu ve Tunqel 1993, s ve TCV 1993, s ). Sultan Sazllgl'nda tesis olarak, Yegilhisar'a bag11 Ovaqiftlik koyunde: Kug iiretme istasyonu, yorede yagayan kuglarln sergilendigi kuquk bir kug muzesi, kug gozleme kulesi ve ku~ gozleme istasyonu vard~r. Gerek Erciyes Tekir yaylasl ve buradaki tesisler ve gerekse hemen tumu Develi ilqesi s~nlrlarl iqerisinde yer alan Sultan Sazllgl'na donuk olan turizm hareketlilikleri Develi ilqesi ekonomisine katkl saglamamaktad~r. Develi ilqesinin sln~rlar~ iqerisinde yukar~da deginilenlerin d~glnda turizmde yararlanllabilecek olan, bazllarl yore halk~ taraflndan degerlendirilen bagka dogal degerler de vardlr. Develi ilqesinde dogal degerler aq~s~ndan ele allnabilecek bir diger alan Kiiqiikkiinye koyii yevresidir. Burada, karstik magaralar, gelaleler ve panoramik goriintiiler iqin uysun mek5nlar vardlr. Kiiqiikkunye koyii yakln~nclaki Periliin ma gar as^, Toroslar~n litolojik yapls~ndan kaynaklanan karstik bir olugumdur. Kiiqiikkiinye koyuniin 1,5 km. giineydoijusi~ndaki orman alanlnda ardlq, koknar ve qam agaqlar~nln aras~nda yer al~r. Pcrili oldi~iuna inan~lmasi sebebiyle yore halkl taraflndan "Periliin" olarak adlancl~r~lan magarada, iki biiyiik szl!on ve ikinci salonun dogu ucunda bir galeri vardlr rn, cle yer alan magara girigi 5 m.lik dikey bir inlg halindedir, birinci salon 15 m X m boyutlarlnda ve 7 m. yuksekliktedir. Buradan 1 m boyilnda dar bir geqigle ikinci salona ulag~ilr, bu salon ise 33 m boyunda ve 13 m enindedir, magaranln bu boliimiiniin yiiksekligi yer yer 15 m yi bulmaktad~r. Periliin magarasln~n en onemli k~srnlnl bu ikinc~ salon olugturur. Sarklt, dikit, siitun, traverten havuzu gibi pek qok karstik ol:lgumun bulundugu (Foto: 2) bu salonda gerek sozu edilen olr~gu~nlardaki gerekse taban ve duvarlardaki renkli travertenler dikkat qekicidir (Ayr~nt~l~ bilgi iqln bkz. Dogu vd. 1995, s ). Periliin magaras~n~n iqinde aq~ldlg~ yamacln alt kls~mlar~nda, Homurlu deresini olugturan, karstik bir su kaynag~, Homurlu deresi uzerinde, ozellikle bahar aylarlnda kabaran sularln etkisiyle daha giir bir aklg olugturan, ve 10 m. yuksekten dokiilen bir gelale vard~r. Bu gelalenin d~glnda vadil~in ak~g yonunde sol yamaqlar~ uzerinde de bir dizi kaynak vard~r. Bir slra halindeki bu kaynak grubu 5-6 m. yiikseklikten Homurlu deresine dokulmektedir. Selalelerin kargl yamaqlar~nda ise yore halkln~n piknik yapmak amaclyla kullandrg~ diiz alanlar mevcuttur. Ayrlca ozellikle magara girl$ yaklnlarlnda Erciyes dagl ve Toroslar iqin gayet elverigli panoramik goruntu alanlarl vardlr. Kiiqiikkiinye koyu yak~n~nda yer alan bir diger magara da Periliin magaras1 giineyinde yer alan Aylini magarasldlr. 100 metreyi agkln bir uzunluga sahip olan magaran~n turizm aq~slndan yegane ozelligi son boliimunde yer alan uzerleri travertenlerle kapl~ insan kemiklerinin varlrg~dlr.

4 F. U. Sosyal Bilimler Dergisi (1) Foto 2: Kugukkunye koyiindeki Periliin magaras~. Yakin Gevre insanlari diginda pek fazla yararlanani olmayan, Zile'de bulunan Acisu ile yaluninda yer alan Gamur banyosu da il~enin dogal turizm varliklarindan bir bagkasidir (Bkz. Sekil 1). Acisu, Zile koyuniin 15 km. kadar dogusunda, 2-3 kaynaktan pkmaktadir. Su kaynaktan itibaren ku~iik bir dere halinde akar. Bu su daha agagi kesimlerde kanala alinmigtir. Kanala alinan su da ikiye ayrilmigtir. Bunlardan birisi kaynak yonunde, vadinin sag tarafindaki akasya, kavak, bogurtlen vb. agaqlar~n arasinda yer alan ve kad~nlarin kullanimina sunulan havuzlara, digeri ise ayni vadinin sol tarafinda ve daha agagi kesimlerde bulunan, yine aga~lar arasinda bulunan ve erkekler iqin ayrilmlg olan havuzlara akitilir. Her iki tarafta da havuz kenarlarina briketten soyunma uniteleri yapilmigtir. Ayrica erkekler havuzunun bulundugu kesimde "gazino" adi altinda bir meksn da tesis edilmigtir. Burada yemek, megrubat, gay gibi hizmetler bulunmaktadir. Vadinin biraz daha agagi kesimlerinde ise tuvaletler yapilmigtir.

5 TUNQEL H., Develi I1 psi TUR~ZM HAR~TASI lol KUS hretme r-1 STA AS YO NU El [B KirLL1yE I MEHEoREsE MES~RE YER~ PIPPNORAM~K G~RGNTG SAZLIK-SATAKLIK SELALE a TARiHi YOL El 'lrelestege I 1 TIRMANMA ROTA51 I, YERALTI ~ E H R ~ El IERLESME yerle$me KALINTISI Y~IKSEKL~K DE~ER~ (METRE)..,O*CCL Balneolojik olarak, kagint~li ve kabarclkl~ deri hastaliklar~na (Reman 1942, s.433) kargi 4-5 gun kalmak ve gunde 2-3 banyo yapmak ve i~mek geklinde kullan~lmakta olan Ac~su'yun s~cakl~gi 19" C'dir, saniyede 3 It. debisi vardir. Radyoaktivitesi 7,2 olan suyun ph derecesi ise 6,4'dur (MTA 1980, s. 365).

6 Litresinde 1.9 mg. hidrojen iyonu iqermektedir. Suyun iqerisinde ayrlca kalsiyum, magnezyum, mangan. demir. aliiminyum. kloriir. bromiir. iyodiir, nitrat. sulfat, hidrokarbonat. karbondioksit gibi elemanlar tesbit edilmigtir (Caglar 1961, s ). Yukar~da belirtilen hastal~klar~n d~glnda yore halkl Aclsu'yu mide. bobrek ve diger sindirim sistemi rahatslzllklar~na karg~ iyi geldigi diigiincesiyle de iqmektedir. Buruk bir tad1 olan Aclsu'da iqimi s~raslnda belirgin olarak kiikiirt kokusu ve tad1 hissedilir. Aclsu qevresinde bir de qamur banyosu sozkonusudur. Cevredeki kaolen, ozellikle kaglntlll cilt hastallklarlna kargl yararl~ olduii,u diigiincesiyle viicuda siiriilmekte. bu qamur kuruduktan bir kaq saat sonra ise Aclsu ile temizlenilmektedir. Ancak b11 qamurun tedavi edici ozelligi hakklnda heniiz bilimsel bir aragtlrma yap~lmamlgtlr. Aclsu gunurniizde. sadece Zile'de oturanlarln yahut burada oturmaylp bagka gehirlere yerlegmig olup da yaz aylarln~ burada geqiren Zile'lilerin mesire yeri olmakla kalmamaktadlr. Ozellikle yaz nylarinda btiraya qegitli hastallklarln tedavisi amaclyla qevre ilqelerden ve hatta Adana gibi qevre illerden de gelenler olmaktadlr. Ancak ozellikle bagka ilqe ve gehirlerden gelenlerin Zile'de konakiayabilecegi bir tesisin bulunmamas~ sebebiyle. gelenler Aclsu qevresinde qadlr kilrarak kalmaktad~rlar. Develi Ilqesinde yer alan ve sadece yore lialklnln yararlanmakta oldugu bir diger dogal dzger de Develi gehri iqerisinde bulunan Kbgkplnar rnesire yeri ile Elbiz Parkl'dlr. Her iki yerde de havuzlar iqerisine allnmq olan su kayliaklarl vard~r. Agaqllklar iqerisinde yer alan bu niek2nlardan Kogkp~nar mesire yerinde lialkln kullanlmlna sunulmug olan banklar, suyun kaynak k~slnrnda Romal~lar dorierninde yapllrnlg tarihi bir de havuza sahip olan Elbiz parklnda ise klr gazinosu ve lokanta vard~r. Ilqenin giineydogusuiidan geqen Zarnant~ ~rrnag~ da turizri~ etkinlikleri iqin uygundur. Zamant~'nln vadisi, Aygep~nar koyii siineyinden itibaren gittikqe daralmaktadlr. Vadinin Toroslara girdigi bu kesimde vadinin derinlegmesi ve daralmaslna bag11 olarak su akrglnln hlzlnnmasr kano, rafting vb. st1 sporlari iqin uygun bir ortam olugturur. Giimii~oren koyiinde yer alan egelden y~llarl aras~nda tesbit edilen ayllk ortalama ak~m decjerlerir~e gore akarsuyun debisi en diigiik zamanlar olan telnmuz ve agustos aylarrnda I0 m3lsn kar erimeleririe bag11 olarak arttrg~ donem olan nisan. lnayls aylar~nda ise m31sn kadardlr. Develi ilqesinde, bunlar~n dlglnda dogal degerler olarak ele allnabilecek olan manzara seyir yerleri de vardlr. Yaylac~k koyii qevresinde Toroslar iqin. Hiiseyinli koyii qevresinde Zalnantl ve Toroslar iqin, KJZI~ koyunde Develi Ovasl iqin. Kabakll koyunde Erciyes dagl iqin ve Zile'de Develi Ovasl'yla Sultan Sazlrgl iqin ilygun panoramik goriintu alanlar~ vard~r. Ayrlca Develi Daglan'yla Toroslar kesiminde kara avclllgl iqin ilygun alanlar bulunmaktadlr. Bu kesimlerde keklik, tavgan, blldlrcln, tilki, ve klg aylarlnda kurt gibi av hayvanlarl bulunmaktad~r. Avclllk aq~slndan Zamantl lrrnag~ da kullan~lmaktadlr. Burada da sazan, yayln gibi bazl tat11 st1 ballklarl bulunmaktadlr. Ancak Zamantl ~rmag~, Tomarza ilqesine bag11 Suvegen koyundeki maden ogutme ve y~kama tesislerinin faaliyet donemlerine bag11 olarak ortaya q~kan atlklar sebebiyle belirli zamanlarda biiyuk olqiide kirlenmektedir. Bu donemlerde akarsu boyunca bal~k avlamak imkanslz hale gelmektedir. Bu tesisin yore tarlml iizerine de baz~

7 TUNCEL H., Develi ll~esi... olu~nsuzluklarl oldugn, ozellikle Zamantl'dan al~nan su ile sulanan bahqelerde verim azalmas~ goriildiigii yore qiftqileri taraf~ndan s~k s~k dile getirilrnektedir. Develi'nin bir diger dog?l degeri de heniiz iilkemizde de turizm amaql~ hiq bir degerlendirmenin goriilmediij fosil varl~klarld~r. Ilqenin giineydogusunda Cad~ryeri, Sar~kaya, Sarayclk ve Derebagl koyleri yak~nlarlnd aflore olan Devon yagl~ kayaqlar iqerisinde Cyathophyllurn, Favosites, Atrypa, Spirifer (ijnsalaner 1945, s ) gibi fosillerden olugan zengin bir fauna mevcuttur. Paleontolog ve fosil koleksiyoncularl iqin i~lag~rn kolayl~gl, tiir qegitliligi ve fosillerin yagl diigiiniildiigiinde so11 derece ilgi qekici bir ozelligi vardlr. b-tarihi Degerler Develi'llin sahip oldugu tarihi degerler incelenirse, bunlarln tarihin ilk devirlesine dek inen varl~klar oldugu goriiliir. Kaysesi gehrinin 20 km. kadar kuzeydogusunda Kiiltepe'de bulunan, tarihin esken devirlerinde qevrenin bagkenti duru~nundaki (Baydur 1970, s.29) yerlegme ile b11 Asur gehsini diges gehirlerle baglayan tarihi yollar~n bir k~s~nl Develi ilqesi iqerisinden geqmektedis. Bo yollardan bir tanesi, Erciyes dag~n~ agarak Develi'ye buradan bugiinkii Giimiigosen'e (F~rakdln) ve oradan da Baklrdag'dan doguya Gezbel geqidine ulaglyor ve Kozan iizerinden Cukurova'ya iniyordu, bir diger yo1 ise Kayseri, Develi, Giimiigoren (Flrakd~n). Bak~rdag'a buradan giineye donerek. Cataloluk. Yaylac~k'a ve buradan da Eaklrdag (Ulusivri 2721 m.) tepesinin ziineybat~s~ndaki Kevenlibel'den Cukurova'ya ulap~yordu (Alk~m 1959, s.61 ve Bnyd~rr s.23). Bu iki yolr~n dlg~nda Koseler'den Gezbel'e laga an (Ramsay 1961, s.57) vz Nigde taraflarlndan gelerek Oksiit iizerinden, Develi Daglarl giirieyine ulagan, buradan. Aygeplnar, Hogca. Seyhli'den giineye giden yollar da vard~s (Kiepert 191 1, C IV Kaisarije). Ancak bu son iki yo1 daha yeni doriemlere (Roma Donenii) ait (P.~msay 1961, s. 299) yollard~r. Ancak Nigde taraflar~ndan gelell yo1 iqin daha eski olabilecegini ileri siiren yazarlar da vard~r (K~nal 1987, s.lgc1). Sozedilen ilk iki yo1 Asur Ticaret Kolonileri'nin Anadolu'nun giineyi ve Mezopotaniya'nln ticari mallar~n~n Anadolu mallar~yla degigtirmesi geklinde gesqeklegen bir ticaret iqin yarii d~g ticaret (K~nal 1987, s.68 ve 169) amaclyla kullnn~lan yollasdl. Daha yakln donemlerde kullanllan yollar ise (orn. Kevenlibel'den Feqen yol) daha qok nskesi aliiaq tag~rnaktayd~ (Ramsay s.56). Bunlarln tllsizm a~~slndan onemi bu giizergalilar iizerinde qegitli tarihi yerlegrneler ile bu yerle~melesin ynk~nlns~nda Hititles dii~lelninden kalma kaya kabartmalar~n~n bulunmnsrylndii.. Bu eserlerin varllklar~nln aqlklanriias~ bir bak~ma bu giizesgahlar~n belislenniesiyle miirnkiin olabil~nektedir. Giiniimiizde bu yollardan Bak~rdag-Gezbel-Saimbeyli yolu bir k~sln~ stabilize olmakla birlikte araqlann geqebilecegi niteliktedir ve daha nitelikli hale gelmesi iqin genigletme qallgmdar~ yap~lmaktad~r. Develi ilqesinin sahip oldugu en eski tari hi degerler Hititler doneminden kalma hoyiik ve kaya yaz~tlar~dlr. Sozii edilen b11 yerlegme yerleri ve kaya kabartmalar~n~n en bilineni bugiinkii Giimiigoren koyiinde bulunanld~r. "F~rakdln Kabastrnalarl" (Foto: 3) olarak da bilineli bu yazltta Hitit krallar~ndan olan 111. Hattllgilig tasvir edilmektedir (~.0zguq 1955, s.295). Bu qevrede yer alan Tagc~ (Bak~rdag). imamkullu, bksiit'te de be~izer kabartinalar vardlr. Bunlardan Ta9cl (Bak~rdag) ve imarnkullu qevresinde olanlar da Hititler donelnine ait eserlerdir

8 F. U. Sosyal Bilimler Dergisi (1) (Klnal 1987, s.117). Firakdln ~evresindeki hoyuklerde yapllan kazllarda bu doneme fakat farkll kulturlere ait ait pek ~ ok kap-kacak, silah, muhur bulunmugtur (0zgu~ 1955, s ). F~rakdln ~evresinde bulunan eserlerin onemli bir klsml Kayseri Muzesinde bir bolumu de Anadolu Medeniyetleri Muzesinde muhafaza edilmektedir. Gunumuzde Flrakdln kaya kabartmalarl ve ~evresinde yer alan hoyukler korumaslz durumdadlr. Kabartmalar uzerinde yer yer tahrip izleri dikkati qekmektedir, hoyuklerde de hazine bulunabilir amaclyla yapllan ka~ak kazllar sonucu olugan tahripler sozkonusudur. Flrakdln ~evresindekilerin dlglnda Develi Ovasl'nda, biri Tombak koyu batlslnda, digeri ise Sarlca koyu kuzeybatlslnda iki hoyuk arazi qallgmalar~ slras~nda tesbit edilmigtir. Literaturde bu iki hoyukle ilgili olarak herhangi bir bilgi bulunamam~gt~r. Bunlar da diger hoyukler gibi klsmen tahrip edilmigtir. Foto 3: Gumu~oren koyii yak~nlar~nda Flrakd~n kaya resimleri. Sozu edilen butun bu hoyuklerde sistemli bir aragtlrma yapllmasl gereklidir. Yapllacak kazilarda elde edilecek olan eserler de Develi'de kurulacak bir muzede sergilenmelidir. Ciinku bu eserler Kayseri ve Ankara'da, dogal mekanlarlndan uzakta scrgilenmektedirler, oysa boyle bir sunug eserleri gorenler igin bunlarln bulunduklarl yerlerle ilgili fikir vermemektedir. Develi'de Hititler'e ait olan ve yukarlda klsaca anlatllan bu tarihi eserlerden sonra bir bagka onemli eser grubu da Roma donemine ait olanlardlr. Bu doneme ait olan eserleri, gehir kalintlsl, yeraltl gehri, kaya kilisesi, tumulusler olarak slnlflandlrmak mumkundur. Bunlardan gehir kallntls~ Erciyes dagl iizerinde ve Kizik koyunun 5 km. kadar kuzeydogusundadlr. Yore hallunca ve haritalarda adlnln Gereme olarak verildigi bu

9 TUNCEL H., Develi Ilqesi... iskan yerinde, pek qok yap1 kallntlsi vardlr. Bunlarin bir klsml son derece saglam goriinmektedir. Cevrede qok saylda kilise kallntlsl vardlr. Bilindigi kadarlyla yerlegme Hz. 1sa'nln havarilerinden olan St. Paul taraflndan kurulmugtur. Sehir kallntlsl biiyuk oranda Erciyes daglnln yiiksek kesimlerinden gelen malzemeyle ortiilmiig durumdadlr. Bu sebeple mevcut yapllarln sadece ust klslmlarl goriilebilmektedir (Giirlek 1975, s ). Kayalar iqerisine oyularak yapllan ibadethane (kaya kilisesi) ve konut olarak kullanilan mekanlar, Develi'de en fazla goriilen tarihi eser grubunu meydana getirirler. Comakll, Tombak, Sahmelik, Aygeplnar, 0ksut ve Kuqiikkunye koyii ~evresinde bu tip iskan birimlerine rastlanir. Bunlardan Comakll ve Ayaeplnar qevresinde yer alanlarlnda kemer biqimli girig unitelerinin etrafinda insan figurleri ve kabartma desenler yeralmaktadlr (Foto: 4). Ancak bunlar genellikle tek katlldlr. Digerleri (Tombak ve Sahmelik koylerindekiler) ise figiir, siis kabartma gibi unsurlardan yoksun olmakla birlikte 2-3 katlld~rlar. Il~edeki bu kaya yerlegmelerinin biiyuk k~sml tiif ve ignimbritlerin iqerisine oyularak yapllmlgtlr (Foto: 5). Tombak koyundeki yerlegme ise aglomeralara oyulatak yapllmlgtlr. Bu tip kayalara oyulmug olan iskan yerlerine yore halkl "kale" (Tombak kalesi gibi) tammlamasl yapmaktadlr. Foto 4: Ay~ep~nar koyii yaiunlarlndaki kaya kiliseleri.

10 F. ii. Sosyal Bilimler Dergisi (1) Foto 5: Tombak koyii yaklnlar~nda, aglomeralar igine oyularak yapllan yeralt~ ~ehrinin giri~leri. Develi'de, daha yeni donemlere gelindiginde de pek qok tarihi eserin varl~glndan sijz edilebilir. Bu eserlerin hemen tiimii Selquklular doneminden kalmadir. Bu doneme ait yapllarl Develi gehri iqindekiler ve diger yerlerde (koylerde) olanlar geklinde iki grup halinde ele almak miimkiindiir. Giiniimiizde Develi gehri iki birimden olugmaktadir. Bunlardan birisi Develi daglarinin iizerinde yer alan ve giiniimiizde onemli olqiide terkedilmig olan ancak tarihi donemlerdeki Develi'yi olugturan Yukarl Develi, digeri ise Yukari Develi'de oturanlarln agagidaki diiz kesime 16. yuzy~ldan itibaren goq ederek gelip yerlegtikleri ve Everek olarak andiklar~ boliimdiir, giiniimiizde bu kls~m as11 5ehri meydana getirmektedir. Bugiinkii Y ukarl Develi'nin Selpklular zamanlnda kurulmug oldugu hakklnda hemen tiim yazarlar goriig birligi iqindedir. Yukarl Develi'de bulunan Selquklu donemi eserleri bu doneme ait onemli varl~klard~r (dzgiiq, Akok 1955, s.377). Develi gehri i~erisinde yer alan eserleri kale, cami, ve tiirbe olarak ele almak miimkiindiir. Bunlardan Develi Kalesi, Yukarl Develi'nin kuzeybatlslnda yer almaktadlr. Ovaya, dolaylslyla Gevreye hakim bir noktaya inga edilmigtir. Ancak bugun duvarlar~, surlarl biiyiik oranda ylk~lm~g durumdadlr. Bazl sur duvarlarr belirgin olarak goriilebilmektedir. Bu kalenin mimari aqidan iiq k~simdan olugtugu tesbit edilmigtlr, ve qok tamir edilmig olmasl sebebiyle buran~n onemli bir askeri merkez oldugu sonucuna varilmi~tlr (Ozgiiq, Akok 1955, s ).

11 TUNmL H., Develi ilqesi.... Develi'de tarihi aqldan bir diger onemli eser de Sivasi Hatun (Ulu Cami) Camiidir. Cami giriginde bulunan kitabelere gore H.680 (M ) ylllnda IV. K11ig Arslan Oglu 111. Keyhusrev zamanlnda inga edilmigtir (Ozgug, Akok 1955, s.380), Develi'deki pek gok klymetli buluntuda oldugu gibi bu caminin egsiz olarak kabul edilmekte olan ahgap oyma minberi de once Kayseri'ye, Buradan Ankara Etnografya Miizesine (0~gi.i~ 1948, s.262), daha sonra ise Istanbul's gonderilmig ancak daha sonra bu egsiz eser kaybolmugtur (Gurlek 1975, s.212). Develi'de yukarlda sozu edilen eserlerin dlglnda bir kaq tane de turbe bulunmaktadlr. Bunlardan 3eveli'nin ismini aldlgl da rivayet edilen Dev Ali turbesi sekizgen bir mekandlr, iizeri yine sekizgen bir kiilahla tamamlanmlgtlr (Foto: 6). Tiirbenin batlslndaki girig kaplslnda kitabe benzeri yazlll bir tag bulunmakla birlikte yazllarl okunamayacak kadar bozulmug duri~mdadlr y~llnda henuz bir onarlm gorrnemig olan yap1 (Gurlek 1975, s.214) bu ylldan sonra onar~lmlgtlr. Foto 6: Yukar~ Develi'de Dev Ali Tiirbesi. Develi'deki bir diger yap1 da Seyyid-i Serif tiirbesidir, bu turbe Rufai tarikatl geyhlerinden olan Seyyid-i Serif adma yapllmlgtlr. Kesme tagtan inga edilmigtir, yapldaki kitabeden H. 695 (M ) de inga edilmig oldugu anlagllmaktadlr (~zgiig, Akok 1955, s ). Yukarl Develi'de bulunan bir diger tiirbe de Hlzir ilyas tiirbesidir. Bu yap1 Y ukar~ Develi'nin guneyinde bulunan mezarllk iqerisinde yer almaktadlr, bu yap1 da digerleri gibi kesme tagtan inga edilmigtir, burasl mescit olarak da kullanllmaktadlr (bzguq, Akok 1955, s.384).

12 F. ti. Sosyal Bilimler Dergisi (1) Selquklu doneminden kalmlg olan eserlerin mimari aqldan onemlerinin yanlslra turizm amaqll degerlendirilebilecek en onemli ogeleri Selguklu tag susleme sanatlnln nadide orneklerini bunyelerinde barlndlrmakta oluglarldlr (Bu konuda ayrlntlll bilgi iqin bkz. 0. Bak~rer 1976, s ,3 11, ile resim ) Develi'de yine Selquklu donemine ait bagka eserler de bulunmaktadlr. Bunlardan Ebce Sultan turbesi, Epce koyii batlslnda yer almaktadlr, turbe yanlnda bir mescid vardlr, uzerinde bulunan kitabede 1317 (M ) ylllnda tamir edildigi yazllldlr (Gurlek 1975, s ). Selquklular doneminden gunumuze ayakta kalabilmig olan bir diger yap1 grubu da Havadan koyunde bulunan kulliyedir. Diger yapllarda oldugu gibi bu eser de kesme taglardan inga edilmigtir. Turbe, mescit, tekke, mutfak gibi mekanlarl olan yap1 toplulu~unun Sel~uklular donemine ait oldugu, ancak sonraki donemlerde bir tak~m ~laveler yaplldigl belirlenmigtir (Gundogdu 1991, s ). Develi'de sozu edilebilecek bir diger tarihi eser ise Seyhli'de bulunan medresedir. Osmanlllar zaman~nda yapllan ve Hamidiye medresesi olarakanllan yap1 H (M ) tarihinde Sultan Abdulhamit tarafindan yaptir~lmlgtlr. Bu yap1 ilk olarak 1932 y111nda (Gurlek 1975, s.222) ve daha sonrasinda 1984 ylllnda ikinci kez onarlm gormugtur. Medresede bir dersane, yirmidort hucre ve bir cami ile bir turbe (Uzun 31h turbesi) vardlr (Yalman 1993, s ). Develi'de Gumugoren koyu mezartaglarl da kendine has ozellikler gostermektedir. Bu tarihi mezartaglarl Ahlat mezarta~lar~nln benzeri gekilde yuksek, motiflerle bezeli ve lahit formunda yapllmr~lardlr. Yukarlda anlatllanlara ek olarak Develi gehir merkezinde Re9adiye mahallesinde mimari guzelligi olan (Foto: 7).evler de hem tarihkhem de turistik aqldan degere sahiptir. Sehirde mesken tipleri aqls~ndan Regadiye (Aygosten) mahallesi digerlerinden daha farklldlr. Burada meskenlerin hemen tumu ik! katltdit. Evler duz kesme tagla yapllm~glard~r. Bu yapllarda d~g cephede kabartma kog, aslan, ve guvercin gibi bazl figurlere de rastlanlr. Ayrlca bazl evlerde "Karamanllca" olarak adlandlr~lan Y unan harfleri kullan~larak yazllmlg (Eckmann 1950, s. 165, Eyice 1975, s. 25) kitabelerin varllg~ dikkat geker Bu binalarin bir lusml bugun kullan~lmamaktadir. c-kultiirel Degerler Develi gehri, kiilturel degerler agls~ndan gevredeki diger kentlerle kargllagtlrlld~g~nda hayli aktif bir durumdadlr. Bu aktivitenin gergeklegmesi, Develi'de 19. yuzyllda yagamlg olan unlu ozan Seyrani iqin yapllan anma toplantllar~ ve genliklere baglldlr. Eyliil ayl igerisinde duzenlenen ve "Seyrani Senligi'l adini taglyan bu toplantl her yil duzenli olarak yapllamamaktadlr. Ancak yine de, Develi'nin tanltilmaslnda onemli katkllarda bulundugu gerqektir. Bu genlikler slraslnda ozellikle Seyrani ile ilgili konferanslar verilmekte, ~egitli sergiler duzenlenmekte ayrlca farkll illerden gelen ekiplerce halkoyunu gosterileri sunulmaktadlr. Seyrani Senlikleri dlginda Develi'nin tan~tilmaslnda etkili olan bir diger faktor ise Develi ile kardeg kent olan Fransa'nln Vierzon kentiyle surdurulen iligkilerdir. Bu qerqevede Vierzon'dan ulkemize konuklar davet edilmektedir. Boylelikle Develi qevresi, tarihi eserleri, sosyal ve ekonomik yapisi ile tanltllmaktadir. Bunun dlglnda Vierzon'da her yll duzenlenmekte olan uluslararasl fuarda Develi yoresine ait

13 TUNWL H., Develi ilpi... uriinleri tanltan sergiler aplmaktadlr. Foto 7: Kegadi>,e (Aygostcn) Mahallesinde yer alan tarihi evlerdcn birisi Kulturel degerler aqlsindan ele allnabilecek olan bir bagka konu ise yorenin elsanatlar~dlr. Yoredeki el sanatlarln~ iki klslmda incelemek mumkundur. Bunlardan ilki Develi Ovasi'ndaki Sindelhoyuk ve Yenihayat yerlegmelerinde goruien haslrclllk, digeri ise dalia qok hayvanclllk yapilan koylerde dikkati ~eken hallclllktlr. Sindelhoyuk ve Yenihayat'da, Sultan Sazllgl'ndan toplanan sazlar haslr halinde dokunarak qevre koylerde hem tavan hem de zemin ortusu olarak kullan~lmaktadlr. Bunun dlglnda gapka, otomobil koltugu i~in minder yaplmlnda da haslrdan yararlanllmaktadlr. Ayrlca dokunan haslrlarln bir klsmlnln Fransa'ya ihraq edildigi de tesbit edilmigtir. Hasirdan yapllan urunlerden bagl~klar ile yer yaygllarl, dekoratif malzeme olarak kullanllabilir ve turizm amaciyla degerlendirilebilir nitelikte olmakla beraber gunumuzde yararlan~lmamaktadlr.

14 F. (1. Sosyal Bilimler Dergisi (1) Hallclllk, Develi'de has~rc~l~ga oranla daha yaygln bir el sanatl durumundad~r. Comakll, Cayllca, Tombak, Zile, Gazi, Havadan, Hogca, Yenikoy, Kalekoy, Y aylaclk, Kiiqiikkiinye ve Deregimli yerlegmelerinde hallclllk yapllmaktad~r. Daha qok "Yahyall ha11sl"na has motifler taglyan bu halllar, evlerde, genellikle genq klzlar taraflndan dokunmaktadlr. Dokunan halllar tiiccara ya da hall fabrikaslna satllarak degerlendirilmektedir. Yorede gastronomi turizmi aqlslndan da onemli bir kiiltiir birikimi vardlr. Develi il~esinde yaygln olarak yenilen ve yoreye has bazl yiyecekler vardlr. Bunlardan tahinli pide, clvlkll adlyla anllan kugbaglll pide Develi'ye has yiyeceklerdir. Ayrlca pastlrma, qernen ile iiziim pekmezinin nigasta ile katllagmasl saglanarak elde edilen ve k~gllk bir yiyecek olarak hazlrlanan "kofter" gastronomik anlamda kullanllabilir. Ayrlca mide ve bobrek ile ilgili bazl hastallklarln tedavisi amaclyla suyu iqilen yahut salamurasl yapllarak yenilen, yorede girebolu adlyla anllan (kartopuviburnum opulus) bitkinin meyvesi ile yorede yaygln olarak uretilen karaburcu tiiru uziimleri uvalizm amaclyla tanltllmalldlr bu yoldan da turizme katkl saglanabilir. Bu tanlt~mlarln yap~labilmesiqin Seyrani genliklerinden yararlanllabilir. Develi'de Turizm Alt Yapisi ve Turizmin Geligtirilebilmesi 1~in Alinabilecek 0nlemler Develi gerek sahip oldugu ve k~smen degerlendirilmekte olan turizm varllklar~, gerekse bu amaqla kullanmaya uygun varl~klarl goz oniine allndiglnda biiyiik bir potansiyel gosterir. Turizm aqlslndan buyiik bir potansiyele sahip olan Develi'de, Erciyes dag~ ve Sultan Sazllgl'nln onemli bir yeri vardlr. Bunlarln dlglnda ilqede karstik rnagaralar ve gelaleler, kaya resimleri, kaya kiliseleri, yeraltl gehirleri, ilqe merkezinde ozellikle Selquklular donemine ait cami, tiirbe vb. eserler ile dagclllk, doga yiiruyii~culiigii, avclllk, bal~kqlllk vb gibi qegitli sportif faaliyetlere uygun mekanlar mevcuttur. Turizm aq~slndan ilqenin iki onemli problemi vardlr. Bunlardan ilki turizm alt yap~s~nln olmaylgl ikincisi de il~enin turizm degerlerinin yeterince tanlt~lmamlg olugudur. Develi ilqe merkezi ve koylerinde turizm alt yaplsl olarak ele al~nabilecek hemen hemen hiq bir tesis yoktur. Ilqe merkezinde bir tane otel vardlr atlcak bu da turizm amaqll kullanlma uygun degildir. Soz konusu olan bu otelin dlglnda Tiirk Telekom ile Saray Hall Fabrikasl'na ait kapasitesi bir kaq kigiyi gegmeyen misafirhaneler de vardlr, ancak bunlarln kullan~ml dogal olarak ilqeye gelen resmi gorevliler iqindir. Ilqe her ne kadar Kayseri ile Erciyes Tekir Yaylasl ve ~ rgup gibi konaklama ihtiyaqlar~na kargll~k verebilecek tesis ve yerle~melere yakln, ulaglm a~~slnclan klsmen problemsiz ise de, Develi gehrine nitelikli konaklama tesislerinin yapllmasl gerekrnektedir. Turizm alt yaplsi ve organizasyonu aqlslndan ele allnabilecek bir diger konu da erigilebilirlik ve ulaglm imkanlarld~r (Robinson 1979, s.81). Develi gehri Kayseri'ye birisi Erciyes dagl eteklerinden dolagarak ula~an 86 krnlik, digeri de dagl agarak ulagan ancak yer yer virajll olmasl sebebiyle daha az kullanllan 50 krnlik yollarla bagl~dlr. Develi ana karayollarl uzerinde yer almamakla birlikte bunlarln yaklnlndad~r. Ornegin Kayseri-Cukurova baglantlslnl saglayan karayolu ilqenin batlslndan ve ilqe merkezinin 32 km yaklnlndan geqmektedir.

15 TUNWL H., Develi il~esi... Ilqenin dogusunun dagl~k olmasr karayolu baglant~s~ni bu kesimde zayrflatmlgt~r. Ancak ilqede geqmig donemlerde, daglar iizerindeki geqitler yoluyla giiney ile iq kesimlerin baglant~sln~ saglayan onemli tarihi yollar vardir. Bunlardan bir tanesinde genigletme qal~gmalar~ giinumuzde siirmektedir, bu yolun tamamlanmas~yla birlikte ilqenin Akdeniz ve Giineydogu Anadolu ile olan baglant~s~ klsalacak, boylece i~laglm aq~s~ndan daha avantajl~ bir duruma gelecektir. Turizm konusunda ilqenin bir avantajl~ yanl da Urgiip gibi hem yerli hem de yabanc~ turistlerce qok cazip ve bilinen bir yoreye sadece 60 km. uzakl~kta olmas~dlr. Develi ilqe merkezini koylere baglayan yollarln biiyiik k~sm~ asfaltt~r. Bunun dlglnda kalan bir kaq koye de stabilize yollar ulagmaktad~r. Ayrlca Develi ile Yahyal~, Yegilhisar ve Urgiip araslnda da asfalt bir yo1 vardlr. Ilqeye Ankara ve ~stanbul'dan her giin otobiis bulmak miimkiindiir. Bunlarln dlg~nda Kayseri'den Develi'ye 8.00 ile saatleri aras~nda her 30 dakikada bir otobus hareket etmektedir. Giiriiliiyorki Develi ile Ankara, Istanbul ve Kayseri aras~nda ulag~m aq~s~ndan bir slklnt~ sozkonusu degildir. Ulkemiz iqin ozellikle onemli bir gelir kaynagl olma yolunda h~zla ilerleyen turizmin, bu konuda buyiik bir potansiyele sahip olan Develi ilqesinde de geligebilmesi i~in bir tak~m onlemler allnmalrdlr. Il~e turizminin alt yap] dlg~ndaki ikinci problemi heniiz, turizm degerleri aqslndan, oneminin anlagllamamlg olmas~dlr. Bunu giderip de ilqenin turizmde hak ettigi yeri alabilmesi iqin oncelikle turizm degerlerinin tan~t~mlna ihtiya~ vard~r. Il~enin tilrizm varl ~klarln~ tan~tan afig, harita, brogiir ve kitap gibi tanltlcl belgeler haz~rlanmall ve ~rgiip, Kayseri vb. yerlerdeki turizm tesislerine bunlar Ana karayollar~ iizerinde ilqenin tilristik alanlar~nln yerlerini belirleyen pano ve isaretler konmalld~r. Ayrrca turizm organizasyonu yapan girketlerle iligki kurularak ozellikle Kayseri ve Urgiip'e getirilen yerli ve yabanc~ gruplar~n Develi'ye de gelerek, ilqedeki tarihi ve dogal varl~klar~ gormeleri saglanmal~d~r. Ciinkii boyle bir organizasyonda ilgi qekebilecek, pek qok farkl~ deger vardlr. Diger taraftan giinumuzdeki durumlar~ aqrslndan ele allnacak olursa hem Sultan Sazllgl'nda, hem de Erciyes'de ciddi tedbirler allnma zorunlulugu vardir. Sultan Sazl~g~ i~in Cay~rozii, Soysall~ ya da Sindelhoyuk'e bir bagka koruma binas~ yapllarak personel gorevlendirilmeli, bu kesimden de sazlrk korunmaya allnmal~dir. Sultan Sazl~gl'nda, turizm gelirini artlrmak iqin diizenli ornitolojik amaqll geziler yapllmal~d~r. Develi Ovasl'nda, sulamadan donen sular, Yay Golii'ne verilmektedir. Bu sular tarlm ila~lar~n~ ve suni giibre art~klar~nl Sultan Sazllg!'na bogaltmaktad~r. Oysa bunlar~n sazl~kta yapabilecegi olumsuz etkiler heniiz billnmemektedir. dte yandan Soysall~ Plnarlar~~nrn sularl ovay~ ~evreleyen drenaj kanallar~ sebebiyle Sultan Sazl~gl'na ulagamamakta, yani Sultan Sazl~gl en onemli su kaynaklar~ndan birini kaybetmektedir. Bunun en klsa zamanda qozumlenmesi gerekmektedir. Aksi halde onemli bir dogal mirastan ve turizm varllglndan yoksun kallnacakt~r. Erciyes dag~nda ise ozellikle gunumuze dek siiregelen qirkin yapllagma oncelikle durdurulmal~d~r. Burada mevcut tesislerin hatta Gevre il~elerin ~ o vb p at~klarlnl bu bolgeye dokmeleri (Yegil Everek 1992, S: 1 s.2 ve S:2 s:2) ve qevreyi tahrip etmeleri engellenmelidir. Periliin magarasma ulaglml saglayacak daha uygun bir yo1 yapllrnal~ magaraya girig kolaylagt~r~lmal~ ve magara iqine ~g~klandlrrna yapllmalidlr.

16 F. U. Sosyal Bilimler Dergisi (1) Develi-Bakirdaii, (Tagci) yolu uzerinde Giimugoren koyu yo1 ayrimi ile kaya kabartmasinin oldugu kesime giden yolun ayrimina birer tanitici tabela konulmali, kabartmanln yanina da bir aqlklama panosu yapilmalidir. Ayrica kaya kabartmasinin bulundugu kesime giden patika daha nitelikli hale getirilmeli ancak buraya kadar ulagacak bir arac yolu yapimindan kaq~nilmal~d~r. Aygep~nar veya Gumiigoren koylerinden birisinde akarsu sporlarina hizmet edecek bir merkez olugturularak buras~ baglang~q noktas~ olarak ele al~nmalid~r. Benzer gekilde tarihi guzergahlari izleyen hatlar boyunca Toroslardan guneyeguneydoguya uzanan doga yuruyiigleri (hiking) duzenlenebilir rnanzara guzellikleri ve qevredeki tarihi eserler degerlendirilebilir yine bu s~rada Toroslar uzerindeki yaylalardan da folklorik arnaqla yararlanllabilir. Ayr~ca Toroslar uzerindeki magaralar, karstik kaynaklar rna~aracll~k aniac~yla kullan~labilir. Toroslardan av turizmi amac~yla da yararlanmak miiinkiindiir. Gereme olarak anilan harabelerin bulundugu kesimde kaz~ qal~grnalariqin girigimlerde bulunulmal~ burada yamaqlardan gelen malzemelerin etkisiyle gomiilu olan tarihi eserler gun ~ g~g~na q~kart~lmali ve Erciyes dag~ butunlugu i~erisinde turizme hizmet edebilir hale getirilmelidir. Bunlar~n d~g~nda ilqe merkezinde bir muze kurulinali, burada, yorede yapilr,n kaz~ ve aragt~rmalarda elde edilen ve edilecek olan eserlerin yanlsira ilqe etnografyas~ni belgeleyen giyirn kugarn Grnekleri, ev, mutfak egyalar~ vb. eserler sergilenmelidir. Halk bu konuda bilgileridirilerek ellerinde mevcut etnografik yada antik belge varsa bunlar~ rniizeye vermelei-i saglanabilir, boylece inuzeyi eser aqrs~ndan zenginlegtirrnek mumkun olabilis. Miize kurmak iqin Regadiye mahallesinde mimari guzelligi olan evlerden yararlan~lmal~dir. Ayrlca yine b11 evlerden kullan~lrnayanlar~ restore edilerek otel. lokanta vb. gekilde iglev kazand~r~l~p turizme hizmet eder hale getirilmelidir. Boylece hem yore halki gelirine katk~da buluninak hem de ilqenin konaklama problemini tarihi doku iqeris~nde ve bunlar~ koruyarak karg~lamak miirnkiin olacaktir. Bugune dek oniki defa kutlanan Seyrani genlikleri diizenli olarak her y~l, daha uzun siireli yap~lmal~, genig bir kat~l~rn ve bu yolla da ilqenin tan~timina katkilar saglanmalidir. Seyrani genliklerinin kapsami genigletilerek aynl zamanda yorenin el sanatlar~ ile gastronomik degerlerine doniik qaligmalar da yapllmalid~r. Ilqede turizmin canlanmasi icin yukar~da bazilari belirtilen oneriler dikkate al~narak gerekli girigimler yap~ld~glnda Develi ve iilke kalkinmasina ilqe turizm potansiyelinin buyiik katlulari olacagi aqikt~r. YARARLANILAN KAYNAKLAR ALKIM, U. B., (1959) "Guney-Bat1 Antitoros Bolgesinde Eski Bir Yol Sebekesi". Turk Tarih Kurumu Belleten C:XXIII, s.59-73, Ankara. ASLANAPA, O., (1984) Turk Sanat~. Istanbul. BAKIRER, 0.. (1976) Onu~ ve Ondordiincu Yuzy~llarda Anadolu Mihraplar~. TTk Yay. VI, Dizi, Sa 17. Ankara.

17 TUNWL H., Develi il~si... BAYDUR, N., (1970) Kultepe (Kanes) ve Kayseri Tarihi Uzerine Aragt~rmalar (En Eski Caglardan IS. S. 395 Ylllna Kadar). 1st. Univ. Ed. Fak. Yay. No: 1519, Istanbul. BAYTOP, T., (1994) Turkqe Bitki Adlarl Sozlugu. Turk Dil Kurumu Yay. No: 578. Ankara. CAGLAR, K. 0.. (1961) Turkiye Maden Sularl ve Kapllcalan, Fasikul: 4 MTA Yay. No: 107. Ankara. DO~ANAY, H., (1992) Turkiye Turizm Cografyasl. Erzurum. DOGU, A.F., TUNCEL, H., GURGEN, G., CfCEK, f., SOMUNCU, M., (1995) "Periliin Magaras]". AU Tiirkiye Cografyas~ Arag. ve Uyg. Merk. Der. S:3 s , Ankara. DOGU, A.F., CfCEK, f., GWRGEN, G., TUNCEL, H., (1996) "Aylini ma gar as^". AU Tiirkiye Cografyasl Arag. ve Uyg. Merk. Der Cografya Sempozyumu Bildiri Ozetleri, s Ankara. ECKMANN, J., (1950) "Anadolu Karamanll Aglzlar~na Ait Aragtlrmalar". Ank. Univ. DTCF Dergisi, C:VII S: 1-2 s , Ankara. EfE., (1995) Ayllk Ortalama Ahmlar ( ). Ankara. EYfCE, S., (1975) "Anadolu'da "Karamanl~ca" Kitabeler (Grek Harfleriyle Turkqe Kitabeler)",.Turk Tarih Kurumu Belleteni C: XXXIX, S: 153, s.25-48, Ankara. G~NDO~DU, H., (1991) "DeveliIHavadan Kijyu Kulliyesi". Relleten LV, say^: 213 s Ankara. GURLEK. A., (1975) Memleketirn Develi. Ankara. fzbirak. R., (1953) Develi Ovasl ve Ekonornik Geligmesi. AU. DTCF Yay. No:91, Cog. Ens. Yay. No:5. Ankara. KINAL, F., (1987) Eski Anadolu Tarihi. (2. Bask]), Ataturk Kultur, Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Tiirk Tarih Kurumu Yay~nlan. XIII. Dizi Say1:7a. Ankara. KIEPERT, R., (191 1) Karle von Kleinasien, C IV Kaiserije. Berlin. KURTER, A., (1979) Turkiye'nin Morfokiirnatik Rolgeleri. Iii Yay. No: 2585, Cog. Ens. Yay. No: 106. Istanbul. KOLTUR ve TURfZM BAKANLI~I, (1989) Bir Yorenin Turizrn Irnkanlar~nln Degerlendirilmesi Iqin Rehkr, IOslm: 11 Turizrn Ce~itlerinin?'anlml ve Organizasyonlan. Ankara. MTA., (1980) Tiirkiye Maden Envanteri. MTA Yay. No: 179. Ankara. OZESMf, U., SOMUNCU, M., TUNCEL, H., (1993) "Sultan Sazllgl Ekosistemi". AU Turkiye Cografyas~ Aw. ve Uyg. Merk. Der. S:2, s , Ankara.

18 F. ii Sosyal Bilimler Dergisi (1) OZGUC, N., (1994) Turizm Cografyasl. 1st. Univ. Yay. No: 3821, Ed. Fak. Yay. No: Istanbul. C)ZGUC, N., (1955) "Flrakdin Eserleri". Turk Tarih Kurumu Belleteni C. 19, S. 75 s Ankara. OZGUC, T., (1948) "AU Ad~na Yapllan Fraktin Kazls~ ve Tetkik Gezileri". Turk Tarih Kurumu Belleteni C: XI1 S. 45 s Ankara. OZGUC, T., AKOK, M., (1955) "Develi Abideleri". Turk Tarih Kurumu Belleteni C:XIX S.75 s Ankara. RAMSAY, W. M., (1961) Anadolu'nun Tarihi Cografyas~ (Cev:Mihri Pekta~). istanbul. REMAN, R., (1942) $ifall Sular~ Kullanma Ilmi. Balneoloji, Turkiye'nin $ifall Kaynaklarl. Istanbul. ROBINSON, H., (1979) Geography of Tourism. ISBN London. TUNCEL, H., (1993) "Develi Il~esinin Arazi Varllg~ ve Turizm imkanlarl Aqslndan Ekonomik Potansiyeli", A.U.Ara$t~rma Fonu Miidurlugii Nolu Proje (Yaylmlanmaml$t~r) ANKARA. TUNCEL, H., (1994) Develi Il~esinin Be~eri ve Iktisadi Cografyas~. AU Sos. Bil. Ens. Basllmaml~ Doktora Tezi. Ankara. TuRKfrYE CEVRE VAKFI, (1993) Turkiye'nin Sulak Alanlan. Ankara. UNSALANER, C., (1945) "Alayl~dag ve Beydag S~radaglar~ Aras~ndaki BBlgcnin Ust Devon Faunast"' MTA Mec. Sene: 10, Say: 2/33, s Ankara. YALMAN (Yalgln), A. R., (1993) Cenupta Turkmen Oymaklarl 11. Cilt. (2. bask^), (Hazlrlayan Sabahat Emir). Kiiltur Bak. Yay. 256, Ba~vuru Kitaplar~ Dizisi; 12. Ankara. YE$fL EVEREK BELEDfYENfN SESf., (1992) Haftal~k Mahalli Siyasi Gazete. 21 SUBAT 1992 say^: 1, s:2. Develi. YE$rL EVEREK BELEDIYENIN SESI., (1992) Haftal~k Mahalli Siyasi Gazcte. 28 SUBAT 1992 Say1:2, s:2. Develi.