4. ÜNİTE İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK

Transkript

1 4. ÜNİTE İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK

2 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Türklerin insanlığa yaptığı hizmetleri, dünya kültür ve medeniyeti gelişmesindeki katkılarını kavrayacaksınız. 2. Millî duyguları geliştirerek, Türk milletinin tarihte büyük medeniyetler kurduğunu öğreneceksiniz. 3. Türk kültürünün geçmişten günümüze devamlılık içinde geliştiğini kavrayacaksınız. 4. Türk büyüklerinin millî ve evrensel yönlerini öğreneceksiniz. 5. Türk milletinin zekâ ve kabiliyetini, çalışkanlığını, ilim ve sanatseverliğini, estetik zevkini, insanlık duygusunun yüceliğini ve bu üstün özelliklerin haline gelmesinin gerekliliğini öğreneceksiniz. ANAHTAR KAVRAMLAR BOY İKİLİ TEŞKİLAT OYMAK KURULTAY TÜZ İL (EL) KUT KEREGÜ 106

3 GİRİŞ Sevgili Öğrenciler! Atatürk bir sözünde Bizim milletimiz, vatanı için, hürriyeti ve hâkimiyeti için fedakâr bir millettir. Benliğinde bu özellik yerleşmiş bir milleti, yürümekte olduğu doğru yoldan hiç kimse, hiçbir kuvvet alıkoyamaz demiştir. Ünlü batılı tarihçi Hammer de Türklerle ilgili bir sözünde; Türkler devlet kurmakta ustadır. Ülkeleri değil kıtaları alt üst etmişler ve sarsılması hiç de kolay olmayan egemenliklerini oluşturmuşlardır. Tarih, Türklerden çok şey öğrendi. Onların elinden çıkma öyle eserler vardır ki uygarlık için birer süs olmaktadır değerlendirmesini yapmıştır. Bu ünitemizde böylesine tarihte önemli bir yeri olan Türk devletlerinin kültür ve uygarlıkları ile ilgili bilgiler edineceksiniz. Resim 04.01: Ergenekon dan Çıkışın Temsili Resmi CİHANDA TÜRK Bozkurtlar vatanı sert yaylaların; Huyundan huy kapmış ırkımız bizim Her birimiz bir savaşta doğmuşuz; Zafere karışmış kırkımız bizim. Atlarımız aldan, kırdan, yağızdan; Akıncılar kopmuş gelmiş Oğuz dan Küçüklü büyüklü hep bir ağızdan; Dünyaca söylenir türkümüz bizim. 107

4 Deniz Fâtihlere karşı duramaz; Değme dağlar bize göğüs geremez Kapımızdan rüzgâr bile giremez; Açıktır evimiz barkımız bizim. Üstümüzde üç kıtanın kayıdı; Tarih dizimizde doğdu büyüdü Duymamışken medeniyet neyidi; Garba ışık verdi Şarkımız bizim. Akından akına seslendikçe biz; İnlerdi kayalar titrerdi deniz Tarihten ihtiyar bir değirmeniz Kanımızla döner çarkımız bizim Bekir Sıtkı Erdoğan, Dinî ve Millî Şiirler Antolojisi, s,99? Yukarıdaki şiirden Türklerin yaşam tarzlarıyla ilgili hangi bilgilere ulaşılabilir 1. TOPLUM YAPISI Orta Asya coğrafi yapısından dolayı burada yaşayan Türkleri göçebe bir hayat sürmeye zorlamıştır. Türklerin teşkilatçı ve mücadeleci olmasında bu yaşam şekli oldukça etkili olmuştur. Orta Asya da, Türklerin temel geçim kaynakları hayvancılıktı. Türkler, hayvanlarına ot ve su bulmak için yaylak ve kışlaklara göç etmişlerdir. Geçim kaynakları özellikle de küçükbaş hayvancılık olan Türkler hayvanlarına daha iyi otlak bulabilmek için ilkbaharda yaylaların bulunduğu yüksek yerlere göç ediyorlardı. Her boyun ve oymağın belirli bir yaylası ve otlağı vardı. Göç, boy beyinin emri ile başlardı. Göç araçları olarak, çift hörgüçlü develer veya dört tekerlekli arabalar, üstü kapalı ve öküzlerle çekilen arabalar(kağnı) kullanılırdı. Yaylalara göçerken güzel elbiseler giyilir, neşeli şarkılar söylenirdi. Yaylacılık geleneği Selçuklu ve Osmanlı Döneminde de devam etmiştir. Bugün bile Karadeniz, Doğu Anadolu ve Toroslar da yayla geleneği sürdürülmekte ve yapılan göçlerde Türklerin Orta Asya göçlerine benzeyen durumlar yaşanmaktadır. Toplumsal yaşayışı düzenleyen kurallar olarak tarif edebileceğimiz töre Türk toplum yapısında önemli bir yer tutmaktadır. Türk toplulukları töreye bağlılıkları sayesinde her zaman varlıklarını koruyarak yeni devletler kurmuşlardır. Türk toplumunda devlet, birey ve toplum birbirinden ayrılmaz bir bütündü. Devletten beklenen en önemli istek adaleti sağlaması, fertlerin de devlete karşı sorumlulukları askere gitmek ve vergi vermekti. Yöneticiler ile halk arasında karşılıklı görev ve sorumlulukları belirten yazılı olmayan anlaşmaya tüz denirdi. Türk devletlerinde ka- 108

5 ğanın sarayında, kurultayda ve ziyafetlerde her boyun oturacağı yer vardı ve oraya orun denirdi. Kesilen hayvanın etinden dağıtılacak paya da ülüş denirdi. İlk Türk devletlerinde toplumsal yapının en alt birimi oguş(aile)du. Ailelerin birleşmesiyle oluşan urug, urugların birleşmesiyle boy, boyların birleşmesi ile de bodun oluşurdu. Oguş Urug Boy Bodun Oguş (Aile) Türk toplumunun en küçük sosyal birimi aile (Oğuş) dir. Aile genelde; anne, baba ve evlenmemiş çocuklardan meydana gelirdi. Evlenen kız veya erkek, ailesinden ayrılarak ayrı bir ev kurardı. Türkçede evlenmek sözünün anlamı da ev kurmak, ev sahibi olmak demekti. Ailede en küçük erkek kardeş, genellikle baba ocağında kalırdı. Türklerde aile geniş aile gibi (ataerkil) gözükse de çekirdek aile daha yaygındır. Türklerde babaya kang, anneye ise ög denirdi. Türklerde evlenen çocuklara bir miktar mal ve çadır verilirdi. Kız çocukları evlenirken çeyiz aldıkları için daha sonra mirastan yararlanamazlardı. Türklerde dışarıdan evlilik yaygındı. Tek eşle evlilik çoğunluktaydı. Evlenme aşamaları; söz kesme, nişan ve düğün törenlerinden oluşurdu. Evliliğin hukuki bir boyut kazanması için nikâh yapılırdı. Ailede eşler arasında sadakat vardır. Evli erkek ve kadın gayri meşru ilişkide bulunduğunda cezası ölümdü. Türk hukuk sisteminde eşlerin karşılıklı olarak sebep göstermek ve ispat etmek şartıyla boşanma hakları vardı. Türk kadını sadece çocuğun topluma hazırlanmasında değil ailede sağlıklı bir iletişim ortamının kurulmasında da etkiliydi. Ayrıca ekonomik hayatta da üretici durumdaydı. Aynı çağlarda bir Çinli aile nasıldı? Geniş aile tipine sahip Çinlilerde bütün yetki babadaydı. Çin de doğan erkek çocuk pahalı kumaşlara, kız ise bez parçaları- Resim 04.02: Eski Türk Çadırları 109

6 na sarılırdı. Erkek çocuğun oyuncakları, kız çocuğun oyuncaklarından daha güzel olurdu. Kadın ise kocasının önünde fazla konuşamaz kocası ve çocuklarıyla yemeğe oturamazdı. Eski Türk aileleri; kağnılar, develer ve katırlar üzerinde bir yerden başka bir yere taşınabilen çadırlarda otururlardı. Bu çadırlar Yurt veya keregü olarak adlandırılırdı. Bu çadırların dışında nitelikli evlerde bulunmaktaydı. Urug (Aileler Birliği) Türk toplumunda ailelerin birleşmesinden Urug ( Sülale) meydana gelirdi. Urug, genellikle birbirine yakın akrabalık bağlarıyla bağlı olan ailelerden oluşurdu. Urug ile ilgili kararlar, aile reisleri tarafından alınır ve uygulanırdı. Uruglar, bağımsız olmayıp, siyasi yönden bir boyun parçası idiler. Urug da amaç; sosyal, ekonomik ve güvenlik açısından birbirlerine destek olmaktı. Boy (Uruglar Birliği) Urugların birleşmesi ile boy meydana geliyordu. Boy, siyasi bir nitelik taşır ve başında bey bulunurdu. Boy beyleri, başında bulunduğu topluluğu, töreye göre idare ederdi. Boy beylerinin görevi boyun çıkarlarını korumak, adalet ve dayanışmayı sağlamaktı. Boy beyi cesareti, ekonomik gücü ve doğruluğu ile tanınmış kimseler arasından seçilirdi. Boy beyini, boyu meydana getiren aile temsilcilerinden oluşan bir kurul seçerdi. Her boyun belli toprağı ve askeri gücü bulunurdu. Boylar genellikle soy ve dil birliğine sahiptiler. Ayrıca her boyun özel bir damgası bulunurdu. Bir siyasi birliğe katılan boya ok deniyordu. Bodun - Budun (Boylar Birliği - Millet) Boyların birleşmesinden budun ( bodun ) oluşuyordu. Başında kağan, han, ilteber, yabgu, şad, erkin gibi unvanlar taşıyan bir başkan bulunmaktaydı. Bodunlar, boyların yakın işbirliği sonucu meydana gelen siyasi bir topluluktu. Bodun bağımsız olabileceği gibi bir İl e bağlıda olabilirdi. Budunların (Budun-millet) birleşmesiyle il (devlet) meydana geliyordu. 2. DEVLET YÖNETİMİ İlk Türk Devletleri nde devlet il (el) kelimesi ile ifade ediliyordu. İl, belli bir toprağı, halkı, hukuki düzeni olan siyasi bir topluluktu. İl dağıldığında, onu oluşturan alt birlikler aynen özelliklerini korurlardı. Bu yüzden, Türklerde yıkılan bir devletin yeri- 110

7 ne yenisini kurmak hiç zor değildi. Eski Türklerdeki bu sosyal teşkilat, Türklerin tarih sahnesinden silinmemesinde önemli rol oynamıştır. İlk Türk devletlerinde, Uygurlar hariç, diğer Türk topluluklarında göçebe bozkır hayatı hâkimdi. Türk devletlerinde siyasi iktidar kut kelimesi ile ifade edilirdi. Kutun sahibi olan devletin de hakimidir. Eski Türklerde kut devlet, ikbal, saadet, ruh, baht gibi anlamlara gelirdi. Kutadgu Bilig de Kut un mahiyeti şöyle açıklanır: Fazilet ve kısmet kuttan doğar, beğliğe giden yol ondan geçer, her şey kutun eli altındadır. Buradan anlaşılacağı gibi devletin gerçek sahibi tanrıdır. Kut anlayışına göre Türk kağanlarına yönetme yetkisi Tanrı tarafından verilmekteydi. Kağan, bu yetkiyi sadece kendi devletinde değil yeryüzündeki bütün insanlar üzerinde kullanmıştır. Kağan, dünyayı hâkimiyeti altına alarak yönettiği bütün insanları adaletli bir yönetim ile huzur, refah ve barış ortamında yaşatmayı görev kabul eder. Türk cihan hâkimiyeti olarak adlandırılan bu görev ilk Türk devletlerinden başlayarak süreklilik arz eden millî bir ülkü hâline gelmiştir. Türkler devlet için baba kelimesini kullanmışlardır. Toprak ise devlet babanın koruduğu ana vatan şeklinde ifade edilmiştir. Türklerde devletin kurulabilmesi için gerekli olan bazı unsurlar; bağımsızlık, halk, ülke ve teşkilattır. Bağımsızlık: Türklerde bağımsızlık oksızlık olarak isimlendirilmiştir. Bağımsızlık, candan ve maldan daha değerlidir. Bağımsızlığı yitirmek, Türk milleti için en büyük felaket olarak görülmüştür. Aynı zamanda Türkler; siyasi bağımsız kadar kültürlerini de korumaya önem vermiştir. I. Köktürk Devletinin yıkılmasından sonra Çin esaretine giren Türk milletini yeniden bağımsızlığa kavuşturmak isteyen Kürşat bağımsızlığın önemini anlatmak amacıyla konuşmasına şöyle başlamıştır: Türk beyleri! On yıl süren tutsaklık sona erecektir. Devleti diriltmek için de Çin kağanına karşı mücadeleyi başlatacağız. Ekmeksiz yaşarım ama hürriyet olmadan yaşayamam atasözü Türklerde çok bilinir. Halk (Millet-Budun): Millet devleti yaşatan ve kağanı başarılı kılan ana unsurdur. Hükümdar milleti için vardı ve onu başarılı kılan milletti. Türk devletlerinde halk soyluluk ve kölelik gibi sınıflara ayrılmamıştı. Toplum ekonomik ve dini özgürlüğe sahipti. Ayrıca fertler özel mülkiyet hakkına sahiplerdi. Halk devlet için değil, devlet halk içindir. anlayışı benimsenmişti. Ülke (uluş): Ülke, bağımsız bir devletin yetkilerini özgürce kullanabileceği sınırları belirli coğrafi mekândır. Türklerde toprak yani ülke kutsaldır. Türkler ülke sınırlarına yaka diyorlardı. Bir Türkmen atasözünde ülke topraklarının önemi şöyle anlatılır Yerinden ayrılan yedi yıl, yurdundan ayrılan ölünceye değin ağlar. 111

8 Türklerde ülke daima bütünlüğünü korumuştur. Mete Han, kendisinden çorak bir arazi parçasını isteyen Tunguzlara, millete ait toprağı başkasına vermeye yetkili olmadığını söyleyerek savaş açmıştır. Türklerde ülke, vatan anlayışı daima siyasi bağımsızlık fikri ile beraber düşünülmüştür. Nitekim bağımsızlıktan sona erdiğinde Türkler topraklarını kolayca terk edebiliyorlardı. Teşkilatlanma: Türkler, çok iyi işleyen idari ve askerî teşkilatlar kurarak tarih sahnesine çıkmışlar, geniş sahalara ve büyük topluluklara hükmetmişlerdir. Büyük Hun Hükümdarı Mete Han ın askerî ve idari teşkilatı, bütün Türk tarihi boyunca devam ederek, devlet kurucularına örnek olmuştur. Türkler tarihin hiçbir devrinde devletsiz kalmamış ve birçok topluluğa devlet teşkilatlanması konusunda örnek olmuşlardır. Avar, Peçenek, Kuman Türkleri, o zamana kadar devlet kuramamış olan Romenleri ve Balkan Ulahlarını teşkilatlandırarak tarih sahnesine çıkmalarına ön ayak olmuşlardır. Bozkır yaşamının etkisi Türklerin kolay teşkilatlanmasını sağlamıştır. Hükümdar: Türk devletlerinde egemenliğin ve siyasî iktidarın en başta gelen unsuru hükümdardı. Türk hükümdarları; şanyü. kağan, hakan, han, yabgu. il teber, idi-kut ve erkin gibi unvanlar kullanmışlardır. Türk devletlerinin en zayıf yönü, veraset (mirasta hak sahibi olma) konusunun belli bir kurala bağlanmamış olmasıydı. Kutlu hanedan soyundan olanlar hükümdar olabiliyordu. Tanrı tarafından hakana verildiği düşünülen yönetme hakkı (kut), kan yoluyla babadan erkek çocuklara da geçiyor, bu da tüm çocuklara, taht üzerinde hak sağladığına inanılıyordu. E OKUYALIM KAĞAN OLMA TÖRENİ Tanr nın kut verdiğine inanılan ve kurultayda seçilen kişi, ülkenin hakanı olurdu. Sonra cülus (tahta çıkma) merasimi düzenleniyordu. Göğe çıkar gibi tahta çıkma töreni denilen bu tören şu şekilde cereyan ediyordu: Kağan, keçe üzerine oturtuluyor ve dokuz defa döndürülüyor, her dönüşte halkı selamlıyor, sonuçta dokuzuncu semadaki Tanrı nın yanına ulaştığına inanılıyordu. Muhtemelen bu törenin devamı olarak beyler, vezirlerle bir araya gelip saray ortasına bir siyah keçe döşeyip kağanı getirip keçenin üzerine oturtuyorlardı. Beyaz elbise içindeki beyler, yeni kağana bağlılıklarını Yukarıda güneşe bak, baki olan Tanrı yı itiraf eyle. Sen onun gölgesisin. Kendi tedbirini onun muradına uydur. Aksi hâlde sana sadece bu siyah keçe kalır. şeklinde dile getiriyorlardı. Sonra kırmızı elbiseler giyip başlarına birer sorguç (ko- 112

9 tuz) takıyor ve kağana taç giydiriyorlardı. Bunun ardından seçilen kağanın boynu ipek bir kaytanla sıkılıyor ve kaç yıl kağan olarak kalacağı soruluyordu. Bu bir nevi hizmet isteme andı olarak değerlendirilmektedir. Yrd.Doç.Dr. Osman KAŞIKÇI, Eski Türklerde Devlet Başkanlığı-Hakanlık, Türkler Ansiklopedisi: C 2, s. 890? Metinde verilen bilgilere göre o günkü Türk kültürü ve inancıyla ilgili hangi bilgilere ulaşılabilir? Tarih boyu hanedana mensup Türk hükümdarlarının tahta çıkışı başlıca dört şekilde gerçekleşmiştir: a)hanedan üyeleri arasındaki siyasi ve askerî mücadeleyi kazanan hükümdar olarak tahta çıkıyordu. Türk tarihinde, tahta çıkmada en sık rastlanan usul bu idi. Mücadele, kardeşle kardeş arasında olabileceği gibi amca ile yeğen, baba ile oğul arasında da olabiliyordu. Türk kültüründe ana-babaya itaat esas olmakla birlikte hükümdar bunun dışında tutulmuştur. Babasını devirip tahtı ele geçiren hiçbir Türk hükümdarını kamuoyu suçlamamıştır. b)hükümdarın rakipsiz aday olması kolayca tahta çıkmasını sağlıyordu. c)hükümdarın tahta çıkmasındaki diğer şekil ise seçim usulü idi. Hükümdar ölünce, yüksek dereceli meclis (kengeş, toy. kurultay veya meşveret meclisi) toplanır, hanedan üyelerinden birini hükümdar seçerdi. Meclis desteğini alan hanedan üyesi genellikle hükümdar olurdu. d)hükümdarın tahta çıkışında uygulanan diğer bir sistemde ekberiyet sistemi idi. Bu sistem uzun süre tartışılmış, sonunda XVII. yüzyıl başında Osmanlı Devleti hükümdarı I. Ahmet ( ), kardeş katli geleneğine son vererek ekber ve erşed (hanedan üyelerinin ekber; büyük olanının erşed ise, en akıllı ve sağlıklı olanının hükümdar yapılması) sistemini uygulanmaya başlamıştır. Tahta çıkış usullerinin hepsi Türk töresi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Türk örf hukuku da denilen Türk töresi, Türk devlet ve sosyal hayatını düzenleyen hukukî kuralların bütünü idi. Yazılı olmayan bu kurallar, Türk topluluklarında canlılığını sürdürmüş ve vazgeçilmez olmuştur. Türk töresinin vazgeçilmez prensipleri arasında; adalet, iyilik, eşitlik, güzel ahlâk, haksızlığa karşı durmak, tüm insanlara karşı merhametli olmak ve tolerans sayılabilir. 113

10 Türk hükümdarı görünüşte, yaptıklarından ancak Tanrı ya karşı sorumlu idi. Fakat hükümdarın töreye aykırı hareket etmesi de zordu. Töreye aykırı hareket eden hükümdar Türk toplumunca Tanrı nın Kut u ondan geri aldığı inancıyla, tahttan indirilirdi. Görüldüğü gibi Türk töresi, Türk varlığını tamamen kuşatmıştı. Bu yüzden eski inanışta II gider, töre kalır denilerek, törenin devletten bile önde geldiği vurgulanmıştır. Türk kağanı aynı zamanda yeryüzünün yani insanlığın hükümdarıdır. Hükümdarda birtakım özelliklerin de bulunması gerekiyordu ki ancak bu özelliklere sahip olan şahıs hükümdar olabiliyordu. Bu özellikler; bilgelik (akıllılık), alplik (cesaret ve kahramanlık), erdemlilik ve adillik idi. Bu değerlere sahip olan hükümdar, halkının hak ve hukukunu gözeterek huzur ve sükûnu sağlardı. Kök Türk Kitabelerinde belirtildiği gibi, Türk hükümdarlarının görevleri şunlardır: Tebaa (halk) aç ise doyurmak, çıplak ise giydirmek, sayıca az ise çoğaltmak, halkı refah içinde yaşatmak, töreyi (kanunları) düzenleyip uygulayarak, mali istikrarı, dirlik ve düzenliği sağlamak, adaleti temin etmekti. Türklerde hükümdarın ailesine hanedan denilmiştir. Egemenlik anlayışının bir sonucu olarak da hükümdarlık bir aile mirası kabul edilmiştir. Tanrı bağışı olan Kut un kan yoluyla hükümdardan bütün erkek çocuklarına geçtiği düşünülmüş, bundan dolayı da hanedanın her üyesi tahtta hak iddia edebilmiştir. Hükümdar olmak için hanedan üyelerinin birbirleriyle yaptıkları mücadelede, üstün gelerek tahta fiilen sahip olanın gerçek kut ile donatıldığına inanılmıştır. Hükümdarın çocukları tigin unvanı ile anılırdı. Hükümdar, hanedanın diğer üyelerini ülkenin çeşitli idarî bölümlerine gönderirdi. Orta Asya Türk devletlerinde, hakanlar genellikle ülkenin doğusunda otururlar, batıya da aileden birini yabgu unvanıyla gönderirlerdi. Diğer yörelere de idareci olarak ailenin diğer fertleri atanırdı. Türk devletlerinde egemenliği temsil eden bir takım semboller vardır. En önemli egemenlik sembolleri; hükümdarın kullandığı unvanlar, adına bastırdığı para, devletin yönetildiği saray, taht (örgin), otağ (hakan çadırı), tuğ, mühür, bayrak, davul, yay ve sorguç idi. Devletin merkezi olan ordu (çadırkent) ve çeşitli vesilelerle verilen toy(şölen) da hükümdarlık sembolü sayılırdı. Bu semboller sadece hükümdar tarafından kullanılabilir, başkaları tarafından kullanılamazdı. Kullanılması hükümdara isyan etme ile eş anlamlıydı. HATUN(Katun): Türk devletlerinde hükümdarın eşine hatun denirdi. Türk devletlerinde hatunların önemiyle ilgili aşağıdaki metni okuyunuz. 114

11 E OKUYALIM KATUN Türk devletlerinde kağandan sonra ikinci sırayı katun almaktadır. Günümüz Türkçesinde ise bu adı kadın şeklinde görmekteyiz. Katunlar, kağanlar gibi töre ile katunluk makamına oturuyorlar ve kağanla beraber idarede bulunuyorlardı. Meşhur seyyah İbn Batuta da, Özbek Han ın hatunlarının en büyüğünden bahsederken şöyle diyor: Sultanın en beğendiği ve eşlerinin başı olan kadın saraya gelince, han onu kapıda karşıladı. Elinden tutarak içeri getirdi ve tahtına oturttu. Ondan sonra da kendisi makamına geçti. Bu durum, kadının devlet hiyerarşisinde ve sosyal hayattaki mevkiini gösteren en çarpıcı delillerdendir. Kağan öldüğü zaman, yerine geçecek olan çocuğu küçük ise, o vakit katunun devleti oğlu adına yönettiğini de görüyoruz. Bu örneklere Kök Türkler, Selçuklular ve Osmanlılar gibi büyük Türk devletlerinde rastlanmaktadır. Savaşlarda katunlar, kağanların yanında yer alırlardı. Eski Türkler kendi aralarında veya başka milletlerle yaptıkları mücadelelerde ele geçirdikleri kadınlara da dokunmazlardı. Kadınlar zaman zaman ordulara bile komuta ediyorlardı. Mesela Sabar hükümdarı Balak dan sonra görevini devralan eşi Bug-arık Hatun savaşçılığı, idareciliği ve güzelliğiyle meşhur bir Türk kadınıdır. O, kişilik Sabar askeri kuvvetine de komutanlık yapıyordu. Bizans imparatoru I. Justinianos ( ) çeşitli gümüş vazolar ve diğer zengin hediyeler Resim 04.03: Katunun Temsili Resmi karşılığında Bug-arık ile anlaşmayı seçmişti (528). Kafkasya daki Tölös-Ogur boylarından birisinin başında, 576 larda Ak Katun adında bir kadın bulunuyordu. Yine, Uygur birliğinin temellerini atan İl-teber Pusat ın annesi son derece otoriter ve törelere sadık bir kadındı. Katunların devlet meclislerine katıldıklarını ve oy sahibi olduklarını da görüyoruz. 725 te, Çin den gelen elçiyi karşılayan heyet arasında Bilge Kağan ın karısı Po-fu Katun da yer aldığı gibi, ler de Hazar beyi öldüğünde, ülkenin yönetimini anası Bars Bike üstlenmişti. 115

12 TARİH 5 Bununla beraber Türk kadını her sahada erkeğiyle omuz omuza uğraş veriyordu. Ama başlıca görevi çocuklarını yetiştirme, çadır işçiliği, hayvanlara bakma, yiyecek ve içeceklerin hazırlanmasıydı. Zaman zaman Türk toplumunda kadının mevkiinin ne kadar yüksek olduğunu anlamak için, eski devirlerde Türk yurtlarını gezen seyyahların notları bizlere çok mükemmel ipuçları sunmaktadır. İşte bunlardan birisi olan İbn Batuta nın hatıralarında, Türk kadını hakkında şunlar söylenmektedir: Bu ülkede gördüğüm ve beni epeyce şaşırtan davranışlar arasında, burada erkeklerin kadınlara gösterdikleri aşırı saygıdır. Türk kadınları yüzleri açık dolaşırlar, erkeklerden kaçmazlar. Pazarlarda alış-veriş yaparlar. Bazen kadınlara erkekleriyle beraber rastlarsınız ve o vakit bu adamları, onların hizmetkârları sanırsınız. Sadettin Gömeç, Kök Türk Tarihi, S, ? Günümüzde kadın haklarını araştırınız. Yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz verilerle eski Türklerde kadınlara verilen değeri kıyasladığınızda hangi çıkarımlarda bulunulabilir? Meclis ve Hükümet Resim 04.04: Oğuzhan ın Meclisinin Minyatürü 116

13 Türk devletlerinde, devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı meclise toy, kurultay veya kengeş adı verilmiştir. Bu meclisler, yılın belli zamanlarında toplanırlar ve devletin ana meselelerini görüşürlerdi. Hakan, meclisin tabiî başkanıydı. Hakanın katılmadığı zamanlarda meclise aygucı veya üge denilen vezir başkanlık ederdi. Aygucı; bu günkü başbakan seviyesindeki kişidir. Bunlar hanedan mensupları dışında, devlete hizmet etmiş yetenekli, bilgili ve halkın sevdiği kişiler arasından seçilirdi. Asya Hunlarında Kutuhou, Avrupa Hunlarında Onügez, Köktürklerde Tonyukuk, Uygurlarda Kutlu eski dönem Türk tarihinin meşhur vezirleridir. Meclise asker-sivil bütün devlet adamları, boy beyleri, bağlı bulunan çeşitli kavimlerin yöneticileri ve hükümdar eşleri katılırdı. Meclis, genellikle hükümdarların ölümlerinden sonra, savaş ve banış kararlarının alınacağı zamanlarda ve millî felaketlerde toplanır, en üst düzeyde kararlar alırdı. Meclislerin yanı sıra siyasî teşkilatlanmanın en önemli kurumu günümüzde bakanlar Kuruluna karşılık gelen Ayukı idi. Burada yönetimle ilgili kararlar almak ve alınan kararları uygulamak amacıyla devlet yetkilileri bulunurdu. Günümüzde bakan dediğimiz hükümet üyelerine Türk devletlerinde buyruk deniliyordu. Uygurlarda buyruklar büyük önem kazanmışlardır. Kağan ın gücünün zayıflamasıyla birlikte buyrukların güçlenmesi, Uygur Hakanlığı nın çökmesine neden olan sebeplerden biri olmuştur. Örneğin eski Büyük Buyruk Baga Tarkan 776 yılında Uygur Kağanlığını ele geçirmiştir. Tamgacılar ise, devletin çok önem verdiği dış siyaset işlerini yürüten görevlilerdi. Bunlardan başka, ülkenin denetim ve vergi işleriyle ilgilenen tudun unvanlı görevlileri de vardı. Aşağıdaki tablodan bazı görevlileri inceleyiniz: İlteber/erkin Kül erkin Yüksek devlet memuru, idareci Oğuzlarda hükümdar apa tarkan / tarkan / baga tarkan / buyruk Bakan, nazır, komutan inanç/inal/ataman Tigin eğitmeni tudun Vergi memuru tutuk Askeri vali bitikçi katip emçi / otacı tabip 117

14 E OKUYALIM TÜRK DEVLETLERİNDE MECLİS Hun devletindeki meclis taşıdığı büyük ehemmiyet, kuruluş tarzı ve idari fonksiyonundan dolayı birçok araştırıcı tarafından Devlet Meclisi veya Millet Meclisi olarak belirtilmiştir. Hunlar devletin geleceğini ilgilendiren bütün önemli kararları mecliste almışlardır. Devleti ve toplumu doğrudan ilgilendiren bütün meseleler kurultaylarda görüşülmüştür. Kurultaylarda toplanış gayeleri esas alındığında çeşitlilik göstermektedir. Bunları savaş, barış, göç, isyan, elçiler ve yargıyla ilgili kurultaylar olarak belirleyebiliriz. Kök Türklerde de Hunlardaki gibi toplantılar yapılmaktaydı. Kök Türklerin yapmış olduğu büyük toplantı da, Hunlardaki gibi 5. ayda, yani Mayıs ayında bir Bahar bayramı şeklinde yapılıyordu. Kök Türk kağanı ve devletin diğer ileri gelenleri her yılın 5. ayında, yani Mayıs ayında toplanıyorlardı ve bu törene halk da katılıyordu. Öteki Türk devletlerinde de benzer meclisler vardı. Attila zamanında 448 yılında Bizans elçi heyetine dâhil olarak Hun başkentine giden tarihçi Priskos, Bizans tekliflerini müzakere eden bir Hun Seçkinler Meclisi nden bahsetmektedir. Ayrıca, Tabgaç devletinde böyle bir meclis, (Devlet ve Nazırlar Meclisi), Hazar Hakanlığında bir İhtiyarlar Meclisi mevcuttu. Peçeneklerde de önemli kararlar mecliste alınmaktaydı. Uygurlarda da kurultaylar toplanmakta idi. Mesela, yıllarında Turfana gelmiş olan ünlü Çinli elçi ve seyyah Wang Yen-te nin gezi raporunda Uygur devletinin halk toplantısı çeşitli yönleriyle anlatılmıştır. Buradan Uygurlarda tam bir demokratik idarenin olduğu ve sosyal adaletin tam olarak kurulduğu anlaşılmaktadır. Hatta Uygur toplumunda herkesin çalıştığı ve çalışmayanlara da devletin yardım ettiği seyyah tarafından belirtilmektedir. Oğuzlarda da ortak sorumluluk anlayışının hâkim olduğu bir çeşit demokratik özellikleri taşıyan anlayış vardı. Oğuzlar devlet meselelerini Kengeş adını verdikleri bir çeşit kurultayda görüşerek, karara bağlamaktaydılar. Mesela Oğuzlar, Bulgar Türk devletine gitmek için yola çıkan Halifenin elçilik heyetine ülkelerinden geçiş izni verip vermeme konusunda toplanmışlardır. Bu konuda müzakereler bir hafta sürmüş ve sonuçta heyetin yoluna devam etmesine karar vermişlerdir. 118

15 Bu hadise devleti idare yetkisinin hükümdar dâhil, hiç kimsenin tek başına elinde toplanmamış olduğunu göstermektedir. Ortak sorumluluk sistemi bütün devlet yapısına hâkimdi. İlhami Durmuş, Türklerde Cumhuriyet Fikrinin Tarihi Temelleri, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C, 1, S 26, 27, 28? Türk devlet yönetimindeki meclislerin görevleri nelerdir? İkili Teşkilat Türklerde ilk devlet teşkilatı, Asya Hun Devleti hükümdarı Mete Han tarafından yapılmıştır. Ülke sağ-sol, doğu-batı şeklinde ikiye ayrılarak yönetilmiştir. Bu ikili teşkilatın kaynağı, Türklerin Gök Tanrı inancıyla ilgili idi. Güneşin doğduğu taraf kutsal sayıldığı için yönetimde doğu bölgesi batıya göre üstün kabul edilmiştir. Bu anlayışla hakan ülkenin doğu kanadında otururdu. Batı kanadım ise yabgu unvanıyla hükümdarın kardeşi yönetirdi. Yabgu, iç işlerinde serbest, dış işlerinde ise büyük hakana bağlı idi. Hükümdar çocukları olan tiginler, devleti yönetme konusunda deneyim kazanmaları için ülkenin çeşitli yerlerine şad unvanıyla yönetici olarak gönderilirlerdi. 3. ordu Bir milletin sosyal yapısı, ekonomik ve kültürel hayatı ile devlet teşkilatı çok mükemmel olabilir. Ama bunların özellikle dış tehlikelere karşı korunması ve devam ettirilmesi için güçlü bir askeri teşkilata da ihtiyaç vardır. Türklerde askerlik para karşılığında yapılan bir meslek olarak görülmezdi. Bu nedenle Türk ordusu ücretli askerlerden oluşmazdı. Türklerde kadın-erkek, genç-yaşlı herkes asker sayılır ve gerektiğinde orduya katılırdı. Türkler askerliği vatan görevi olarak gördükleri ve her zaman savaşa hazır bir durumda bulundukları için tarih boyunca ordu millet olarak adlandırılmışlardır. Resim 04.05: Bir Hun Savaşçısı 119

16 Türklerin büyük devlet kurmalarındaki en önem etkenlerden biri güçlü ordulara sahip olmalarıdır. Bu yüzden ordu Türk devletlerinin hem temelini hem de başlıca güç kaynağını oluşturmuştur. Eski Türklerde bütün erkekler doğuştan asker oldukları gibi, Türk ordusunun ve milletinin mücadeleye daima hazırlıklı bulunmasının nedenleri arasında, Orta Asya bozkırlarında yaşamanın güçlüğünün yanı sıra, onların sosyal hayatlarının tesiri de vardır. Ekonomilerinin esası konar-göçer hayvancılığa dayalı olan Türkler, yılın yarısından fazlasını hayvanlarının peşinde, dağlarda ve yaylalarda geçirdiğinden, bünye olarak sağlam bir yapıya sahiptiler. Üstelik yine yılın belirli aylarında zaman zaman bizzat kağanın başkanlığında, bazen da beylerin sevk ve idaresinde bir çeşit askeri talim özelliği taşıyan sürek avları düzenleniyordu. Bu da Türklerin savaşa ve harp manevralarına daima hazırlıklı olmaları demekti. Ayrıca insanlar çocukluklarından itibaren koyunların üzerinde ata binmeyi, yay ve oklarla kuşlara nişan almak suretiyle atıcılığı öğreniyorlardı. İyi birer savaşçı olmaya mecburdular, çünkü harp ganimetlerinden elde edilen gelirler de önemli bir meblağ tutuyordu. Araştırmacılar, Türk ordusunun diğer kavimlerin askeri yapılarından farklı olan üç yönünü tespit etmiştir: 1. Türk ordusu ücretli değildir. 2. Türk ordusu daimidir. 3. Türk ordusu temelde atlı birliklerden oluşur. Resim 04.06: Türk Kara Kuvvetlerinin Amblemi İlk düzenli ordu Büyük Hun Hükümdarı Mete tarafından kurulmuştur. Mete nin tahta çıkış tarihi olan MÖ 209 yılı Türk Kara Kuvvetleri nin kuruluş tarihi ol kabul edilmektedir. Türk ordusu günümüze onlu sistem e göre; teşkilatlandırılmıştır. Onlu sisteme göre; en büyük birlik 10 bin kişilik olup bu birliğe tümen adı verilmiştir. Tümenlerde 1000 li, 100 lü ve 10 lu olmak üzere kademeli olarak küçülen birliklere ayrılmaktadır. Bu birliklerin başlarında da derecelerine göre, tümenbaşı, binbaşı, yüzbaşı, onbaşı gibi unvanlar taşıyan birer komutan bulunurken en küçüğünden en üst rütbesine kadar ordu belli bir kumanda zincirine bağlanmıştır. Devletin güçlerinin tamamı öncelikle kabile, soy vb. ayrılıklarına bakılmaksızın 10 lu sisteme göre taksim edilip sonra da merkezden tayin edilen kumandanlar ile tek elden sevk ve idare edilmiştir. Türk ordu teşkilatı, Romalılardan Ruslara, Moğollardan Çinlilere kadar pek çok ulusça taklit edilmiştir. 120

17 Türkler ordularını o dönem için modern sayılabilecek silahlar ve savaş aletleriyle donatmışlardır. Başlıca savaş aletleri; çift kavisli yaylar, ıslıklı oklar, çengelli temrenler, yangın mermili mancınıklar, kargı, mızrak, süngü, kalkan ve kılıçtı. Miğfer (tolga) ve zırh (yarık) onları savaşlarda koruyan en önemli aletlerdi. At, Türklerin günlük yaşantısında olduğu kadar, askerlikte de vazgeçilmez bir unsurdu. Türkler at sayesinde her türlü savaş manevrasını ve taktiğini en iyi şekilde uygulamışlardır. Savaşlarda Türk kağanı ordunun başında bulunur ve orduya bizzat komuta ederdi. Hükümdar ailesinin fertleri ile akraba boyların başkanları Ordunun diğer komuta grubunu oluştururdu. İdarecilerin hepsi aynı zamanda ordu kumandanları idi. Ayrıca sınır boylarında doğrudan doğruya kağana bağlı askerî birlikler de vardı. Bu askerlerin başında başlarında şad denilen komutanlar bulunurdu. Köktürk kağanlarının bahadırlardan seçilmiş özel bir muhafız birliği bulunmaktaydı. Bu muhafız birliğinin askerleri ise böri (kurt) adıyla anılmaktaydı. Savaş zamanında düşman ordusunun durumunu öğrenmek için yelme denilen keşif kolu gönderilmekteydi. Resim 04.07: Savaş Aletleri Mani dinini kabul eden Uygurlar, yerleşik hayata geçip et tüketimini bıraktıkları için zamanla askerî özelliklerini kaybetmişlerdir. Türk ordusunun iki önemli savaş taktiği vardı; bunlar sahte ricat ve pusu kurma idi. Türklerin uzun yıllar başarıyla uyguladıkları sahte ricata Turan Taktiği, bazı kaynaklarda da kurt kapanı adı da verilmiştir. Bu taktik; 1071 Malazgirt, 1396 Niğbolu, 1526 Mohaç ve en son olarak da 26 Ağustos 1922 de Atatürk tarafından Büyük Taarruz da başarıyla uygulanmıştır. Bu savaş taktiğiyle ilgili aşağıdaki metni okuyunuz. E OKUYALIM TÜRKLERDE TURAN TAKTİĞİ ve BAZI SAVAŞ KURALLARI Türkler savaşa başlamadan önce, esas kuvveti saklama ve yedek güç ayırmaya büyük önem veriyorlardı. Tarihte Türk savaş taktiği Kurt Kapanı, Kaz Ayağı ve en çok bilinen şekliyle Turan Taktiği olarak anılmıştır. Turan taktiğinin en mühim özelliği 121

18 sahte ricattır(geri Çekilme). Düşmanla karşılaşılmadan evvel Türkler, savaş meydanının sağına ve soluna birtakım kuvvetlerini saklarlar. Daha sonra düşman ordusu Türk akıncılarıyla karşılaşıp, onların da geri çekildiğini görünce, bütün güçleriyle saldırırlar. Türkler bu çekiliş esnasında bile, arkalarına dönerek çok mükemmel ok atabilirlerdi. Neticede önceden gizlenmiş olan Türk askerleri düşmanın sağını ve solunu çevirerek, çember içerisinde rakiplerini yok ederler. Hunlar savaşa girmeden evvel düşmanı ok atışlarıyla yıpratıyorlar ve bunu onları yorana kadar sürdürüyorlardı. Türk ordusunun savaş sırasında saf tutması da belirli bir düzen dahilindedir. Mesela Çin kaynaklarından elde ettiğimiz bilgilerde; milattan önce 3. yüzyılın başlarında Hun orduları Çin imparatoru Kao-ti yi kuşattıklarında, Türk süvarilerinin atlarının rengine göre dizildikleri söylenir. Buna göre batıda kır atlar, doğuda gök, kuzeyde yağız, güneyde de doru atlar yer alıyordu. Hatta batıdaki Peçeneklerin yurt dağılımları bile atların rengi esasında oluyordu. Hiç şüphesiz askeri araç ve gereçlerin içerisinde Resim 04.08: Turan Taktiği atın yeri çok önemlidir. Adeta Türk, at ile özdeşleşmiştir. Onlar hakkında bilgi veren Batılı yazarlar; at başka bir kavmi sırtında taşır, fakat Türkler at üstünde ikamet eder. Onlar ata sanki yapışmış gibidirler, diyorlar. Türk, kendisinden ziyade atına önem verir. Kapının önüne at bağlamak ululuk ve büyüklük işaretidir. Türk e dile benden ne dilersen diye sorulsa, at ile silah der. Alış-verişlerini at sırtında yaparlar, yerler, içerler. Mübalağasız onun boynuna sarılarak, tatlı rüyalara dalıp, uyurlar. Görüşmeleri bile at üzerinde olan bu insanların, çiftçi halkların yaya ve durarak savaşmalarına karşılık, atlarıyla çok süratli muharebe taktikleri geliştirdiklerini görüyoruz. Bundan başka Hazar Kağanlığından bahseden kaynaklar; ordu sefere çıktığında her askerin yanında iki metre boyunda, ılgın ağacından kazıklar bulundurduğunu, konakladıkları zaman her kesin yanındaki bu kazıkları düzgünce yere sapladı- 122

19 ğını, kalkanların bu direklere dayandırıldığını ve böylece kısa bir zaman içerisinde karargâhın etrafının sanki surlarla çevrilmiş gibi olduğunu söylerler. Savaşın vakti de iyi seçilmeliydi. Türk-Hunlar düşmanlarına dolunay vakitlerinde saldırıyorlar, ay küçülmeye başlayınca da geri çekiliyorlardı. Yağmurlu, karlı ve tozlu günlerden kaçınırlardı. Çünkü yağmur yağdığında yayların kirişleri gevşer; tozlu ve bulutlu zamanlarda da hedefler iyi görünmezdi. Ayrıca ordu sefere çıktığında, beraberinde yiyecek ve içecek ihtiyacını karşılayan hayvanlar ile un çeşidinden gıdalar da bu işlerle vazifeli kişiler tarafından kağnı arabalarıyla taşınıyordu. Sadettin Gömeç, Kök Türkler, S ? 1. Ordu millet anlayışının Türklere sağladığı yararlar neler olabilir? 2. Atın Türklerin hayatındaki önemi ile ilgili neler söylenebilir? 3. Türkler savaşın vaktinin iyi seçilmesine niçin önem verirler? 4. Turan taktiği tarih boyunca birçok savaşta niçin uygulanmış olabilir? 4. DİN VE İNANIŞ İlk Türk devletleri dini bir yapıdan çok siyasi yönleriyle ön plana çıkmışlardır ve toplumda din adamları ayrı bir sınıf oluşturmamıştır. Türk Devletleri nde dikkat çeken inançlardan biri Şamanizm dir. Şamanizm bir din değildir. Daha çok büyü ve gizli güçlere inanma biçimidir. Bu inanç sadece eski Türk topluluklarında değil, Alaska, Asya, Kuzey Amerika, Amazon bölgesi, Afrika, Avustralya ve Kutup bölgeleri gibi dünyanın çeşitli yerlerinde de varlığı bilinen bir kültürdür. Bu inancın temsilcilerine şaman ya da kam adı verilmiştir. Samanlıkta şifa vericilik esastır. Şamanlar, Şamanizm ile ilgili ayinleri ve törenleri yönetirlerdi. Ruhlarla insanlar arasında aracılık yaptıklarından dolayı şamanlar insanlar arasında korku ve saygı uyandırırlardı. Fakat Türklerde Şamanizm in varlığı hakkında herhangi bir yazılı belge yoktur. Türklerde Totem İnancı Totem; klan denilen küçük ilkel topluluklarca dokunulmazlığına ve kutsal sayıldığına inanılan bazı canlılardır. Bu topluluklar, soylarının totem kabul ettikleri canlıdan geldiğine inanırlardı. Ancak Türklerde bu şekilde bir totem inancı yoktu. Sadece, bozkırın vahşi ve ehlileştirilemeyen hayvanı olan kurdun, Türk inanışları 123

20 içinde kutsal bir varlık olarak görüldüğünü bilmekteyiz. Fakat kurda tapınma olayı Türklerde söz konusu değildir. Genel olarak eski Türklerin dinî inançlarını üç grupta toplamak mümkündür: a) Tabiat Kuvvetlerine İnanma Eski Türkler dağ, tepe, ay, yıldız, akarsu gibi tabiat varlıklarını kutsal sayıyorlardı. Bu varlıklarda bir nevi gizli kuvvetlerin var olduğuna inanıyorlardı. Türkler ruhları iyi ve kötü olmak üzere ikiye ayırıyorlardı. Doğada bulunan bu ruhlara idik yer-su (Kutsal yer-su) ismini vermişlerdi. Türkler ayrıca, yağmur yağdırmak, rüzgâr estirmek için sihirli olduğuna inanılan Yada Taşı nı da kullanmışlar ve kutsal saymışlardır. Köktürkler beşinci ayın ikinci yarısında Gök Tanrı ya ve atalara kurt-ata mağarasının önünde kurbanlar takdim ederlerdi. Ölüm, Türklerde uça barmak, yani Uçarak gitme şeklinde ifade edilirdi. Ruhun uçarak tanrı katına ulaştığına inanılırdı. Hunlar, Kök Türkler, Uygurlar ve Oğuzlar ölünün hatırasına yuğ adı verile törenler düzenlerlerdi. Bu törende ölen kişi için yas tutulur, ölünün bulunduğu çadırın etrafında atlarla dolaşılır, at ve koyun kurban edilerek ziyafetler düzenlenirdi. Köktürkler, cenaze töreni için yaprak dökümünü (sonbahar) ya da ağaçların yapraklanmasını (ilkbahar) beklerlerdi. Bu bekleyiş sırasında kurgan adı verilen mezarlar hazırlanırdı. Bu süre içerisinde cesedin bozulmaması için ölüler mumyalanırdı. Türk hükümdarları ve kahramanları öldükleri zaman mezarlarının başına hayatta iken savaşıp öldürdükleri tanınmış kişilerin sayısı kadar insan biçiminde yontulmuş taş dikilirdi. Dikilen bu taşlara balbal denirdi. Cenaze eşük denilen kefen ile toprağa verilirdi. Öldükten sonra, ölen kişinin dünyadaki gibi aynı hayat şeklini öbür dünyada da yaşayacağı inanışından dolayı ölen kişi ile birlikte ona ait olan atı, silâhları, sevdiği eşyaları da gömülürdü. Resim 04.09: Balbal resimleri 124

21 b) Atalar Kültü TARİH 5 Eski Türklerde ölmüş büyükler ve atalara ait hatıralar kutsal sayılırdı. Baba ve genellikle ataların öldükten sonra ruhları aracılığı ile aile bireylerini korumaya devam ettiklerine inanırlar, bu nedenle de onlara karşı duydukları minnet hissi ile atalara kurbanlar keserlerdi. En değerli kurban at idi. Atalara ait hatıralara verilen önem, mezarlara yapılan saldırıların ağır bir şekilde cezalandırılmasından da anlaşılmaktadır. Attila nın çıktığı I.Balkan Seferi nin nedenlerinden biri olarak, Hun hükümdar ailesi mezarlarının, Bizans ın Margos piskoposu tarafından açılarak soyulmuş olması gösterilmektedir. Bu harekete sebep, Türklerin ölülerini silâhları ve kıymetli eşyaları ile birlikte gömmeleri idi. Çünkü Türkler, ölümden sonra ikinci bir hayatın varlığına ve ruhların ölümsüz olduklarına inanırlardı. Ailenin kurucusu ve koruyucusuna gösterilen bu saygı ve minnet hissi İslami devirde biraz değişerek devam etmiştir. Nitekim sultanların tahta çıktıklarında, atalarının mezarlarını ziyaret etmeleri bu âdetin bir devamı sayılmıştır. c) Gök Tanrı İnancı (Dini) Eski Türk topluluklarının dinî inanışlarına göre, Gök Tanrı tek yaratıcı olarak kabul edilmekteydi. Gök Tanrı inancına göre; Tanrı tektir ve en yüce varlıktır. Sonsuz bir hayata sahip ezeli ve ebedi olan Tanrı, kâinatın yaratıcısı ve hâkimidir. Bu inanç sisteminde Ahiret inancı vardır. İyi insanlar uçmag a yani cennete, kötüler ise tamu ya yani cehenneme giderler. Din adamlarına kam adı verilmekteydi. Ancak din adamları imtiyazlı bir sınıf halinde değillerdi, devlet yönetiminde de rol almazlardı. Gök Tanrı dinindeki tek tanrı inancı, gelecekte Türklerin İslâm dinine girmelerini kolaylaştıran önemli bir neden olmuştur. Türkler için Gök Tanrı çok önemli idi. Çünkü onlara güç verdiğine, onları zafere ulaştırdığına ve millete hayat verdiğine inanırlardı. Nitekim Asya Hun Hükümdarı Mete Han, MÖ 176 yılında Çin imparatoruna gönderdiği bir mektupta, kendisinin Tanrı tarafından tahta çıkarıldığını belirterek, askerî zaferlerini Gök Tanrı nın yardımıyla kazandığını belirtmiştir. Türklerin Kabul Ettikleri Diğer Dinler Tarihin çeşitli dönemlerinde Orta Asya dan göç eden Türkler çeşitli bölgelerde, değişik kültür ve medeniyetlerle karşılaşarak etkileşim içinde bulunmuşlardır. Bu etkileşimin sonucunda da çeşitli dinlerle tanışmışlardır. İlk Türkler arasında en yaygın inanç Gök Tanrı dini olmakla birlikte, Çin de devlet kuran Tabgaçlar Budizm in 125

22 etkisinde kalarak ulusal kimliklerini yitirmişlerdir. Uygurlar, Budizm ve Maniheizm inançlarını benimserken, Macarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Tuna Bulgarları ve Kumanlar da Hristiyanlığı kabul etmişlerdir. Hazar halkı arasında ise Musevîlik, Hristiyanlık ve İslamiyet yayılırken İtil Bulgarları İslamiyet i seçmişlerdir. Bu devletler içinde dinî hoşgörüye daha f??????? sahip olan devletler Uygurlar ve Hazarlardı. Ancak, bu dinlerin hiçbiri İslamiyet kadar Türkler arasında yayılmamış ve etkili olmamıştır. İslamiyet dışındaki dinleri benimseyen Türk boyları, bulundukları coğrafyada azınlık olmanın da etkisiyle bir süre sonra Türklük özelliklerini kaybetmişlerdir. İslamiyet e geçenler ise benlik ve kimliklerini korumuşlardır. Bunda Gök Tanrı diniyle İslam dini arasındaki benzerlikler ve İslam dininin Türk karakterine uygunluğu etkili olmuştur. Türklerin kabul ettikleri dinler arasında sadece İslâmiyet olumsuz etkiye neden olmamış aksine Türk Milletine çok daha büyük hamleler yapma imkânını sağlamıştır. İslamiyet diğer dinlerin aksine Türklerin manevi cephesini yenilemiş ve tamamlamıştır. İslamiyet in insani ve ahlaki değerlerinin yanında herkesi çalışmaya, faaliyete, icabında cihada yani bedeni fedakârlığa teşvik etmesi mücadeleci ve hareketli Türklerin ruhuna hitap etmiştir. Türklerin içinde bulunduğu bu manevi ortamda Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular ve Osmanlı Devleti gibi birçok Türk İslam devleti doğmuş, gelişmiş ve yaşamıştır.? 1. Türkler arasında farklı dinlerin yayılmasının sebepleri neler olabilir? 2. Türklerin İslamiyet i kabul etmelerinde Gök Tanrı inancının nasıl bir etkisi olmuştur? 3. İslam Dini Türk tarihi üzerinde nasıl bir etki yapmıştır? 5. HUKUK Hukuk, kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen kurallardır. Orta Asya Türk devletlerinde ve toplumunda, sosyal hayatı düzenleyici hukuk kurallarına dair özel bir belge yoktur. Bu yüzden hukuk konusu ile ilgili bilgileri Çin yıllıkları ve Orhun Kitabelerinden öğrenmekteyiz. Töre, yaşanan hayatın zaman içerisinde sosyal ve hukukî yönden değer kazanmış ve benimsenmiş davranışlarından oluşan ve herkesin uymak zorunda olduğu kurallar bütünüdür. Yazılı olmayan bu hukuk kuralları toplum düzenini sağlayan ana prensiplerdi. Her konuda törenin ne olduğunu küçükler büyüklerden öğrenerek yetişirlerdi. Dolayısıyla araştırmacılar Türk töresini, Türk örf hukuku olarak da isim- 126

23 lendirmişlerdir. Törenin değişmeyen hükümleri adalet, iyilik ve eşitlikti. Devlet hayatında, aile içinde ve günlük hayatta törenin dışına çıkılmazdı. Töreye uymamak en büyük suç sayılırdı. Hükümdar da töreye uymak zorunda idi. Türk devletlerinde, sosyal düzeni sağlamada önemli yeri olan mahkemeler vardı. Mahkemenin başında bulunan kişilere yargan (hâkim) denilirdi. Bu mahkemeler adi suçlara bakardı. Kağan ın başkanlık ettiği mahkemeye ise yargu (yüksek devlet mahkemesi) denilirdi. Bu mahkemede siyasî suçlara bakardı. Türk töresi oldukça sert ve kesin hükümleri kapsıyordu. Cezalan ağırdı. Türk töresinde hırsızlık yapma, adam öldürme, ırza geçme suçlarının cezası çok katı idi ve tavizsiz uygulanırdı. Hırsızlara çaldığı malın (eşyanın ) on katı ödetilirdi. Daha hafif suç işleyenler ise on güne Resim 04.10: Terazi kadar hapis cezasına çarpıtılırlardı. Suçluların bizzat devlet tarafından cezalandırılması toplumda kan davası geleneğinin ortaya çıkmasını engellemiştir. İLK TÜRK DEVLETLERİNDE UYGULANAN CEZALAR At veya madenden yapılmış şeylerin çalınması karşılığında suçlu, çaldığı eşyanın sayı ve değerinin on mislini öderdi. Ordudan kaçma, vatana ihanet, adam öldürme ve barış zamanında başkasına kılıç çekmenin cezası idamdı. Hayvan kaçıran hırsızın mallarına el konulur, aile fertlerinin hürriyetleri kısıtlanırdı. Ciddi bir tehlike olmadan ok ve yay kullanmak yasaktı. Hafif suçların işlenmesi karşılığında hapis cezası on günü aşmazdı. Bir kişi karşısındakinin bir yerini kırarsa ceza olarak atını verirdi. Eski Türklerde genellikle tek eşlilik mevcuttu. Miras hukukuna göre topraklar en küçük erkek çocuğa, taşınabilir mallar ise diğer oğullara verilirdi. Türk hukuku ilk kez Uygurlar tarafından yazılı hâle getirilmiştir. İslamiyet in kabulünden sonra Töreye dayalı örfî hukukla beraber İslam Hukuku da benimsenmiştir. 127

24 Türkler, uluslararası hukuk alanında yapılan anlaşmalara uyarlardı. Yabancı devlet elçilerinin dokunulmazlığı vardı. Savaşta aman dileyene kılıç çekilmezdi. Savaş ganimetini dağıtma konusunda da adaletliydiler. Bütün bunlar göstermektedir ki Türklerde çağdaşlarına göre çok ileri ve medeni bir adalet anlayışı vardı. Uygurlar döneminde ticari ilişkilerin gelişmesi ile kişiler arasındaki anlaşmazlıkları çözümleyecek kuralların yazılı hale getirilmesi ihtiyacı ortaya çıktı. Türk hukuk ilk kez Uygurlar tarafından yazılı hâle getirilmiştir. İslamiyet in kabulünden sonra, Türk hukuku değişikliklere uğramıştır. Töreye dayalı örfî hukukla beraber İslam hukuku da benimsenmiştir.? Türklerde suçlara karşı uygulanan cezalar göz önüne alındığında toplumda hangi değerlerin ön planda tutulduğu söylenebilir? 6. YAZI, DİL ve EDEBİYAT Türklerde yazı çok eskiden beri kullanılıyordu. Örneğin MÖ V. yüzyıla ait Esik Kurganı nda yarısı kırık bir kabın üzerinde 11 harflik iki satır yazı bulunmuştur. Yine Hunlara ait ev araç gereçleri ve çeşitli eşyalar üzerinde de yazılara rastlanmıştır. Diğer milletler ait yazı örnekleriniz incelediğimizde; Almancanın en eski yazılı metinleri Merseburg Büyü Tekerlemeleri olarak adlandırılan iki küçük metindir ve MS 750 yılından sonralara aittir. İngilizcenin ilk yazılı belgeleri, 750 lerden sonraya ait küçük şiir parçalandır. Fransızcanın en eski yazılı belgesi 842 tarihine ait olan bir antlaşmadır. Türkler tarih boyunca Kök Türk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmışlardır. Kök Türk ve Uygur alfabeleri Türklerin millî alfabeleridir. Köktürk alfabesi Türklerin kullandıkları ilk alfabedir. VI. yüzyıla ait Yenisey Yazıttları bu alfabenin ilk şeklini, Köktürk Kitabeleri ise en gelişmiş hâlini oluşturur. Köktürk alfabesi sadece kitabelerde değil Doğu Türkistan da bulunan muhtelif yazma eserlerde de kullanılmıştır. Aynı alfabe Bulgar, Hazar ve Peçeneklerde bazı değişikliklerle devam ettirilmiştir. Köktürk alfabesi 38 harf olup bunlardan 4 ü sesli, 26 sı sessiz, 8 i de birleşik harflerdir. Türklerin kullandıkları bir başka alfabe de Uygur alfabesidir. Uygur alfabesi 3 ü sesli 15 i sesiz olmak üzere 18 harften oluşmaktadır. Bu alfabede yazı sağdan sola yazılırdı. Harfler kelimenin başında, ortasında ve sonunda değişik şekiller alırdı. Bu 128

25 alfabe Timur İmparatorluğu ve devamında pek çok Türk devleti tarafından kullanılmıştır. Uygurların, XIII. yüzyılda Moğol egemenliğine girmelerinden sonra Uygur alfabesi, uzun bir süre Moğolların resmî yazısı olmuştur. Uygurlar Avrupalılardan yüzyıllar önce kâğıt yapmasını biliyorlardı. Bu yüzden Uygurlar yazılarını kâğıt üzerine yazmışlardır. Ayrıca hareketli harf sistemine dayanan matbaayı da Uygurların bulduğu, basılan Uygurca kitapların çokluğundan anlaşılmaktadır. Uygurlar, Resim 04.11: Uygur Yazısından Örnek Çin ve Hint eserlerinin pek çoğunu Türkçeye çevirmişlerdir. Bunun yanı sıra kendileri de çok sayıda yazılı eser meydana getirmişlerdir. Uygurlar döneminden kalan en önemli eserlerden biri olan Altun Yaruk, Çinceden Uygur Türkçesine çeviridir. Bu eserde Buda dinine ait dinî-ahlâkî konular işlenmektedir. Yine Sekiz Yükmek ve Kardeş Hikâyesi de en ünlü Uygur metinleri arasındadır. Uygurlar ilk kez örgün eğitim kurumlarını oluşturarak; bilim, sanat, eğitim ve öğretimde öncülük yapmışlardır. Geliştirdikleri bilim ve kültür sayesinde Uygurlar Türk ve yabancı devletlerin saraylarında kâtiplik, bürokratlık, danışmanlık, tercümanlık, öğretmenlik ve kültür elçiliği görevlerini yerine getirmişlerdir. Dil Türk dilinin tarihi, milletimizin tarihi kadar eskidir. Türkçe Ural-Altay dil ailesinin Altay grubu içinde yer alır. Altay dilleri arasında Türkçe ile birlikte Moğol, Mançur ve Kore dilleri de vardır. Türkçenin ilk dönemlerine ait yazılı belge olmadığı için, Türk dilinin ilk dönemleri hakkında açık ve kesin bilgilere sahip değiliz. Ancak, Orhun Kitabelerindeki ifade ve kelime zenginliğine bakılarak, Türkçenin varlığı çok eski zamanlara götürülmektedir. Edebiyat Edebiyat; duygu, düşünce ve hayallerin söz ve yazı halinde etkili bir şekilde anlatılması sanatıdır. Türk dilinin edebiyat ürünlerini sözlü ve yazılı olmak üzere iki grupta inceleyebiliriz: 129

26 Sözlü Türk Edebiyatı Türk dilinin edebiyat olarak ilk örnekleri sözlüdür. Halk dilindeki destan ve efsaneler sözlü edebiyatın en önemli örnekleridir. Destan ve efsaneler bir milletin fikir ve düşünce tarihidir. Destan ve efsanelerde genellikle Türklerin düşünce ve inançları, millî kahramanlıkları anlatılmaktadır. Orta Asya Türklerinin en önemli destanları; Saka Türklerinin Alp Er Tunga ve Şu, Hun Türklerinin Oğuz Kağan, Kök Türklerin Bozkurt ve Ergenekon, Uygurların Türeyiş ve Göç, Kırgızların da Manas d????????????? E OKUYALIM GÖÇ DESTANI NDAN Çin elçileri, Uygur ülkesinin saadetinin Kutlu-Dağ adını taşıyan büyük bir kayaya bağlı olduğunu anlarlar ve prensesin alınmasına karşılık bu kayanın kendilerine verilmesini isterler. Hükümdar razı olur. Çinliler, taşıyamayacakları kadar büyük olan bu kayayı, çevresinde yaktıkları ateşle kızdırıp üstüne keskin sirke dökmek suretiyle parçalarlar ve parçalan arabalarla Çin e taşırlar. Bu büyük bir hadise olur. Memleketteki bütün kuşlar, hayvanlar kendi dilleriyle kayanın gidişine ağlarlar. Yedi gün sonra hükümdar ölür. Bundan sonra memleket felaketten kurtulamaz. Irmaklar kurur, göllerin suyu çekilir, topraklar çatlayıp ürün vermez olur. O tarihten sonra gelen hükümdarların çoğu hep erken ölür. Türk illerinde evcil, vahşi hayvanlar, kuşlar, konuşmasını bilmeyen bebeler Göç, göç! diye bağırmaya başlarlar. Uygur Türkleri, Tanrı dan gelen bu işaret üzerine yurtlarını bırakıp giderler. Nerede durmak isterlerse göç etmeyi buyuran aynı kutsal sesi duyarlar. En sonunda Beşbalık şehrini kurarlar. Yeniden, güçlü bir Türk devleti doğar. Seyit Kemal Karaalioğlu, Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt I s den hazırlanmıştır.? Destanların tarih bilimine katkıları hakkında neler söylenebilir? Sav, koşuk ve sagular da Türk edebiyatının sözlü ürünleri arasındadır. Türkler, ölüm törenleri dediğimiz yuğ merasimlerinde matem şiirleri söylemişlerdir. Bu şiirlerden halka hizmet eden, halkın değer verdiği üstün komutan ve hükümdarlar için söylenenlere sagu denilmiştir. Buna örnek olarak Saka Türklerinin hükümdarı olan Alp Er Tunga nın ölümünden sonra ona söylenen saguyu verebiliriz. Koşuklar ise şö- 130