DNÎ AHSYETLER ETRAFINDA ANLATILAN EFSANELERN BRLETRLMES ÜZERNE ON JOINDER LEGENDS DESCRIBED AROUND RELIGIOUS FIGURES

Transkript

1 DNÎ AHSYETLER ETRAFINDA ANLATILAN EFSANELERN BRLETRLMES ÜZERNE ON JOINDER LEGENDS DESCRIBED AROUND RELIGIOUS FIGURES Ahmet DALI * Özet Edebî nitelik taıyan bazı eserlerin hangi türe dâhil olduu meselesi, edebiyatın pek çok alanında zaman zaman yaanmı, yaanmaya devam eden bir konudur. Farklı adlarla anılan türlerin birbirlerine olan benzerliklerinin yanında, bazı metinlerin birden çok türe dâhil edilebilecek özelliklere sahip olması da bu tartımaların yaanmasında etkili olmaktadır. Söz konusu ürünler, sözlü kültür ortamına ait eserler olunca, türler arası sınır ihlalleri veya belirsizlikler daha da artmaktadır. Dahası bugün sözlü kültürde yaayan ve birbirinden kesin çizgilerle ayırdıımız türlerin pek çou, tarihî süreçte birbirinden domu ürünlerdir. Toplumlardaki deiim ve geliim sürdükçe insandaki sanat anlayıı ve ifade ekilleri deiecek; dolayısıyla yeni türler de olumaya, benzer problemler yaanmaya devam edecektir. Bu makale, bir sözlü kültür ürünü olan efsane den zaman içinde domu alt türler olan menkıbe ve memoratlar (inanç anıları); bu sözlü ürünlerin derlenmesi ve yazıya geçirilmesi süreci hakkındadır. Anahtar kelimeler: Efsane, Derleme, Yazıya Geçirme. Abstract The matter that some works with literary property inludes what species has discussed in various fieldes of literature now and then, and ıt is issue that which will be discussed. In these discussions, ıt is effective that some text have features that can be included in more than one type as well as the species referred to with different names are similarities to each other. When these products are the works of verbal culture ambient, violations of the boundary between species or uncertainties have increased further. Moreover today, many of the species that living in verbal culture and strictly is separated from each other are products born from each other in historical process. As long as social change and development continue, the understanding of art and forms of expression of human will change and therefore a new species to be formed and similar problems to experience will continue.

2 This article is about religious legend and memorates which arise from the sub-type of legend; the process of compiling and inscriptions of these verbal products. Keywords: Legend, Compilation, Make a Written. Varlıı gelecek nesillere sözlü gelenek içerisinde aktarılan mensur edebî türler 1, yazılı ürünlerden farklı olarak, tıpkı dil gibi canlılık özellii gösterir. Bu niteliin doal sonucu olarak sözlü ürünler zaman içerisinde olumlu ve olumsuz anlamda deiimlere maruz kalabilmektedir. Yine bu ürünler, yalnızca ait olduu kültür dairesi içinde kalabilecei gibi farklı kültür dairelerine de yayılabilmektedir. ster tek kültüre ait olsun isterse birçok kültür dairesine yayılmı olsun, her iki durumda da bu metinlerde zaman içerisinde deiimin yaanması kaçınılmazdır. Zaman içerisinde gerçekleen deiim, bu ürünlerin kendine has özelliklerinde bazı kayıplara yol açtıı gibi onların yeni özellikler kazanması yönünde de geliim gösterebilmektedir (Örnein bir efsane metni zaman içerisinde kahramanları, olayın geçtii yer, zaman, sahip olduu motifler vb. bakımından deiikliklere uramakta, yeni görünümlere bürünebilmektedir.). Kaldı ki deiimi aslında onları yok olmaktan kurtaran bir süreç olarak deerlendirmek gerekir. Deiim, toplumdaki gelimelere balı olarak ortaya çıkan yeni ihtiyaçlara cevap verme gerekliliinin tezahürüdür. Bu süreç yaanmazsa metnin hatta türün yok olması kaçınılmaz olacaktır. Çünkü anlatmak, insanlar için hem önemli bir ihtiyaç hem de kimi hayatî ihtiyaçlarımızın karılanabilmesi için vazgeçilmez bir araçtır. Her sözlü anlatım türü, ortaya çıktıktan sonra onun çıkıını salayan artlar var olduu müddetçe üretilip tüketilmeye devam etmitir. artlar ortadan kalktıktan sonra ise üretim durmu fakat tüketim, azalan bir ivmeyle bir müddet daha sürdürülmütür. Artık hiç müterisinin ve anlatıcısının kalmadıı bir zaman geldiinde de sahneden çekilmitir. Fakat bu çekili, tamamen bir kaybolu deildir. Zira sahneden çekilirken kimi motif ve anlatım özellikleri gibi birtakım unsurlarını kendinden sonra çıkan anlatılara hediye etmitir. (Boyraz, 2008: 108) Bu sebeple sözlü gelenekte yaayan herhangi bir edebî ürünün zaman içerisinde bünyesinde meydana gelen deiimler, bir kayıp olarak düünülmez. Boyraz, sözlü anlatılar içerisinde ilk olarak mitlerin ortaya çıktıını, mitleri sırasıyla efsaneler, masallar, destanlar, menkıbeler, halk hikâyeleri 1 Sözlü edebiyat geleneinin temsilcilerinin konuma dilinde, iir haricindeki geleneksel tahkiye etme, teknik ve üsluplarını kullanarak meydana getirdii, yüz yüze iletiim ortamlarında, anlatıcının, dinleyicinin tepkilerini de göz önünde bulundurarak teatral bir biçimde icra ettii ürünlere halk nesri adı verilir. (Çobanolu, 2003: 22).

3 ve memoratların (inanç anısı) izlediini söyler. Bu türler öncekinden sonrakine birtakım özellikleri miras bırakma biçiminde oluup gelitikleri için, bu yeni türlerin müstakil tür haline gelmeleri hemen olmamaktadır. Bu sebeple önceleri aratırmacılar için tür, ekil ve tanımlama problemi ortaya çıkmaktadır. Örnein herhangi bir sözlü mahsul, bir yönüyle masal, dier yönüyle efsane hatta destan tanımına dâhil edilebilmektedir. 2 Makalemizin konusu olan efsane de bir sözlü anlatım türüdür ve sözlü ürün olmanın doal sonucu olarak bu türün hem ortaya çıkı serüveni hem de kapsamı konusunda farklı görüler mevcuttur. Efsane hakkında ilk tanım Grimm Kardeler e aittir ki öyledir: Gerçek veya hayalî muayyen ahıs, hadise veya yer hakkında anlatılan bir hikâyedir. Bu tanımda öne çıkan ve efsaneyi kendine mahsus tür kılan ey, ondaki gerçeklik unsurudur. Efsanelerde bahsi geçen kii, yer ve olaylar gerçektir (Sakaolu, 1980: 4). Efsane, tıpkı halk masalları gibi doa ötesi varlıklarla mitolojik ögelere ve doal olaylarla ilgili açıklamalara yer vermekle birlikte, onlardan farklı olarak belli bir yer ya da kiiye ilikin geçmi bir olayı anlatır. Bazı efsaneler yalnızca konu aldıı kiiye ya da yere özgüdür. Ama bunların birçou yaygın halk öykülerinin sonradan belli bir kiiyle ya da yerle özdeletirilmesiyle olur (Ana Britanica, 1994: 98). Buradaki tanımlarda efsanenin masal ve mitten farkı ortaya konmakta ancak geçmite yaandıına inanılan her olay efsane olarak tanımlanmaktadır. Elçin e göre efsaneler insanolunun yaratıldıı ilk andan itibaren vardır. Aynı toplum ve kavimden insanlar arasında olumu, o cemiyetin ortak malıdır. Ancak efsaneler önce masal olarak domutur. Daha sonra din, kültür, tarihî gerçekler; toplumların hayal gücü ve inançlarının etkileriyle yorulmu, idealize edilmi ve böylece efsaneye dönümülerdir (1993: 315). Burada görüldüü gibi Elçin, efsanenin masaldan çıktıını, masalın ise dünyada insanın ortaya çıkmasından itibaren var olduunu ileri sürmektedir. Seyidolu, efsanelerin kaynaklarını mitolojiden, tarihten, dinden ve günlük olaylardan alabildii gibi, mitolojik olayların ve kahramanların tarihî devirler içine yerleerek zamanla efsane hâline dönüebildiini söyler (2005: 13-14). Boratav a göre ise efsaneler destanlardan çıkmıtır. Herhangi bir destanın bir parçası anlatı bütününden kopup kendine has üslup niteliklerini, sanatlık süslemeleri 2 Bu problemin olumasında farklı ülkelerde yapılan tanımlamaları takip eden aratırmacıların etkisinden de bahsetmek gerekir.

4 yitirerek sadece olaanüstü yönleriyle bir kii veya olayı bildirme göreviyle sınırlanır. Böylece efsane olumu olur. (1995: 98) Yukarıdaki farklı tanımlardan anlaılacaı üzere efsanelerin kaynaı, oluumu ve ele aldıı konular bakımından birbirinden farklı görüler mevcuttur. Çobanolu, efsaneler üzerinde son iki yüz yıldan beri bilimsel olarak çalımalar yapıldıını ancak bir tür olarak özellikleri konusunda bir mutabakatın olmadıını söyler. Buna sebep olarak, efsane türünün konularının genilii, halk kültürünün her alanını konu edinebilmesi ve sabit bir eklinin olmamasını iaret eder. Leopold Schmidt, belirli bir kalıba dâhil edilemeyen yapısı dolayısıyla efsanenin tamamen bir muhteva meselesi olduunu, hiçbir ekilde sabit formunun olmadıını iddia etmitir (akt. Çobanolu, 2003: 15) te Budapete de uluslararası düzeyde yapılan kongrede efsaneler muhtevaları dikkate alınarak u ekilde sınıflandırılmıtır: I. Dünyanın yaratılıı ve sonu (kıyamet) ile ilgili efsaneler II. Tarihi efsaneler ve medeniyet tarihi ile ilgili efsaneler A. Medeniyet ile ilgili yer ve eyanın menei B. Bazı yerler ile ilgili efsaneler C. Dip tarihi (prehistorya) ve ilk zamanlar ile ilgili efsaneler. D. Harpler ve felaketler E. Temayüz etmi kiiler F. Bir düzenin bozuluu III. Tabiatüstü varlıklar ve kuvvetler/mitik efsaneler A. Kader B. Ölüm ve Ölüler C. Tekin olmayan yerler ve hayaletler D. Hayaletlerin resmigeçidi ve savaları E. Öbür dünyada ikamet F. Cinler, periler, ruhlar G. Medeniyetle ilgili yerlerdeki hayaletler H. Deimi varlıklar I. eytan K. Hastalık yapan kötü ruhlar (cinler) ve hastalıkları. L. Tabiatüstü (sihri) kuvvetlere sahip kimseler M. Efsanevi (mitik) hayvanlar ve bitkiler N. Hazineler IV. Dini efsaneler /Tanrı ve kahramanlarla ilgili efsaneler (Bkz. Sakaolu, 1980: 16).

5 Bu sınıflandırmaya göre efsane konusundaki genel kabul, olaanüstülük içeren ve gerçek olduuna inanılan anlatılar, konusu ne olursa olsun efsane balıı içerisinde deerlendirilmektedir. Ancak bu anlatılar içerisinde velî bir zatı konu eden efsaneler (dinî nitelikli efsaneler), zaman zaman menkıbe ve inanç anısı gibi isimler altında da anlatılmaktadır. Bu haliyle üç terim (efsane, menkıbe ve inanç anısı) karılıkları ve yerleri netlememi, birbirinin yerine kullanılabilen terimler durumundadır. Burada ele alacaımız konu, efsane türünün içerisinden domu ve birbirinden farklı özellikleri belirmi alt türler (menkıbe ve memorat) hakkındadır. Menkıbe ve memorat, efsane tanımına uygun özellikleriyle efsane üst balıı içerisine dâhil edilmekle birlikte, derlenmi olan metinler arasında belirgin farklar görülmü, bunun sonucunda menkıbe ve memoratlardan efsanenin alt türleri olarak bahsetme gerei ortaya çıkmıtır. Pehlivan, bu konudaki eksiklie dikkati çekmi ve velî zatlarla ilgili, efsane tanımlaması kapsamında deerlendirilen bütün anlatılara efsane denmesinin yanlı olduunu dile getirmitir. Ona göre kahramanın hayatta olması, inanç iddeti, tecrübe, zaman ve metnin öznesi kıstasları dikkate alınarak bu anlatıları efsane, menkıbe ve inanç anısı balıkları altında üç alt türe ayırmak mümkündür. 3 Bu ölçütlere göre menkıbe, dinî ahsiyetin bedensel olarak bu dünyada yaadıı varsayılan zamandaki baından geçen olayları konu alır. Velînin yardımseverlii, cihad yapması vb. olaanüstülük olsun veya olmasın her ey konu edinebilir. [ ] Memorat (inanç anısı), velî öldükten sonraki zamanlarda, yaayan canlıların hayatına girmesi içerikli, anlatanın kendisinin bizzat yaadıı ya da baka biri nakledilse bile bu durumda tecrübeyi yaayanın adının verilebildii metinlerdir. [ ] Dini ahsiyetleri konu alan efsaneler ise özellik bakımından memorattan farksız fakat tecrübeyi yaayan yönünden belirsizlemi, daha uzak bir zamandan bahseden bir türdür. Ayrıca kutsal kiiyle ilintilendirilen birtakım mekân, nesne gibi eyler hakkında olumu hikâyeler de bu türün kapsamındadır. (Pehlivan, 2009: 88-96) Amasya ilinden dinî ahsiyetlerle ilgili efsane derlemeleri yaparken edindiimiz bilgi ve tecrübelere dayanarak, herhangi bir yöredeki evliya 3 Sakaolu, (1992: 8) evliya tezkirelerinin çoalması ve halk arasında evliya hakkında anlatılan kerametlerin yayılması, efsanenin hususi bir dalı olan menkıbenin ortaya çıkmasını salamıtır demitir ancak bu tespit efsanenin alt türlerini kapsamak ve farklılıklarını belirlemek için yetersizdir.

6 hakkında orada yaayan halkın bilgilerinin u boyutlarda olabildiini söyleyebiliriz: 1. Evliyanın ismi de mezarı da yoktur. Ancak bir mevkide yaanmı bazı olaanüstülüklerden bahsedilir (bazı akamlar orada bir ııın görünmesi, oradan aaç parçası getirenlerin rahatsız edilmesi gibi). Bu emarelerden hareketle o mevkide evliya olduuna inanılır. 2. Evliyanın yalnızca ismi vardır; mezarı, efsanesi veya hakkında bir bilgi yoktur. Belirli bir mevkide yattıından üphelenilmektedir. 3. Evliyanın ismi yoktur, mezarı vardır. Hakkında bir ey bilinmemektedir. 4. Evliyanın ismi yoktur mezarı vardır. Ancak bu mezar bir kiinin gördüü rüyadan hareketle temsili olarak yapılmıtır. Evliyanın yattıı yerin orası olduu kesin deildir. 5. Evliyanın ismi 4 ve iki ayrı yerde mezarı vardır. 6. Evliyanın ismi ve mezarı vardır, hakkında bilinen yalnızca bir menkıbesi mevcuttur. 7. Evliyanın ismi ve mezarı vardır, hakkında bilinen yalnızca bir efsanesi mevcuttur. 8. Evliyanın ismi ve mezarı vardır, hakkında bilinen yalnızca bir inanç anısı mevcuttur. 9. Evliyanın ismi ve mezarı vardır, hakkında bilinen bir efsane ve menkıbesi mevcuttur. 10. Evliyanın ismi ve mezarı vardır, hakkında bilinen bir efsane ve inanç anısı mevcuttur. 11. Evliyanın ismi ve mezarı vardır, hakkında bilinen bir menkıbe ve inanç anısı mevcuttur. 4 smi olan evliyaların mevcut isimleri, yaadıkları zamandaki orijinal isimleri olabilecei gibi, sonradan halk tarafından uygun görülmü farklı bir isim de olabilmektedir. Eer evliya bilinen tarihî bir ahsiyetse ve hayattayken olan ismi korunmusa, bu isim muhafaza edilir. Ancak böyle bir bilgi yoksa halk o zaman ona uygun yeni bir isim verme yoluna gitmitir.

7 Evliyanın ismi ve mezarı vardır, hakkında efsane, menkıbe ve inanç anısının her birinden bir veya birden çok olmak üzere toplamda çok sayıda anlatı mevcuttur. Burada unu da ifade etmek gerekir ki herhangi bir evliya ile ilgili anlatılar, orada yapılan derlemelerden sonra bitmi demek deildir. Orada dinlenmemi olan baka kaynak kiilerde yeni anlatılar bulunabilir, uzak yerlerde ikamet eden baka insanlar, o yatırla ilgili inanç anıları yaamı olabilir, en önemlisi de evliyaların sadece eski zamanlarda deil günümüzde veya yakın geçmite toplumumuzun arasında yaamı ve yaamakta olduuna inanılır. Birçou meczup diye nitelendirilen bu kiilerin kolay anlaılamayan sözlerinden, mantıksız gibi görünen eylemlerinden bir çeit fal gibi anlamlar çıkarılır ve kendilerine sınırsız saygı ve sevgi gösterilir. (Çobanolu, 2003: 165). Dolayısıyla o yatır ile ilgili yeni yeni inanç anılarının yaanacak olması, her zaman imkân dâhilindedir. Bu anlamda herhangi bir yatır hakkında mevcut bilgiler onu yukarıda sıraladıımız maddelerden herhangi bir gruba dâhil etse bile bu durum deimeye müsaittir, o yatırın tanımı yukarıdaki maddeler içinde yer deitirebilir. Evliyalara ait anlatıların özellikleri hakkında Pehlivan ın yaptıı efsane, menkıbe, inanç anısı ayırımı doru bir tespittir. lgili anlatıları genel bir efsane balıı altında deil de dinî ahsiyetler hakkındaki anlatılar olarak üç alt balık altında toplamak gereklidir. Yatır merkezli olan bütün anlatılar bu sistem içinde deerlendirilebilir. Ancak Pehlivan ın tür ayırımı bizim yukarıda sıraladıımız, yatırlarla ilgili muhtemel farklı maddelerden 6, 7 ve 8. maddelere daha uygundur. Yani bir yatır hakkında elde tek bir metin varsa bu metin, sahip olduu özellikler dikkate alınarak efsane, menkıbe veya inanç anısı kategorisine dâhil edilmelidir. Buna ilave olarak bizim teklifimiz 9, 10,11 ve 12. maddelerde bahsi geçen durumlar ile ilgili olacaktır. Yaptıımız saha çalımaları sırasında bir kaynak kiinin, herhangi bir yatır hakkında bir deil, birden çok anlatı bildiine ahit olduk. Ayrıca bu anlatılar tek türden deil, efsane, menkıbe ve inanç anısının her üçünden de olabilmektedir (bkz. özellikle 12. madde). Kaldı ki bir yatırla ilgili, bir kaynak kiiden tek anlatı derlesek bile, derlemelere devam edildiinde, gerek türbenin bulunduu yerleim yerindeki kiilerden, gerekse ildeki baka uzak yerlerde yaayan farklı kaynak kiilerden yapılan derlemelerle, toplam olarak çok sayıda anlatı elde edilebilmektedir. 12. maddede iaret ettiimiz üzere, herhangi bir dinî ahsiyet etrafında çok sayıda efsane, menkıbe veya inanç anısı bulunabilmektedir.

8 Düüncemiz, bu ekilde olan aynı dinî ahsiyet etrafındaki baımsız metinlerin, derlendikten sonra yazılı hâle getirilirken, birletirilerek tek balık altında, tek metin olarak kaleme alınması gereklilii üzerinedir. Söz konusu dinî bir ahsiyetle ilgili efsane anlatmak olunca kaynak kiiler, anlatıya geçmeden önce o evliya hakkında açıklayıcı bazı bilgiler verme ihtiyacı hissetmektedirler. Çünkü dorudan anlatıya geçtiklerinde anlatıdaki olaylar arasındaki balantılar, sebep-sonuç ilikileri kurulamayacaı ve ortaya çıkan anlam bolukları doru doldurulamayacaı için anlatı eksik kalmaktadır. Anlatının öncesinde verilen, hem metindeki tutarlılıı salayan hem de bahsi geçen evliyanın büyüklüünü ifade eden bu açıklayıcı bilgiler, söz konusu evliyanın mezarı, -varsa- türbesi, ziyaret edilme sebepleri, adak kesilip kesilmedii, ifa verdii hastalıklar, koruyucu yönleri vb. ritüelistik bilgilerdir. Kaynak kii bata bu bilgileri bir kez verdikten sonra artık onunla ilgili bir menkıbeden efsaneye veya inanç anısına geçerken bataki açıklama bilgilerini tekrar etmek zorunda kalmamaktadır. Ancak aynı yatır hakkında deiik kaynak kiilere gidildiinde, bataki benzer açıklayıcı bilgi ve ritüelleri onlardan da tekrar dinlemek durumunda kalınmaktadır. Dinî ahsiyetle ilgili birbiri ardına sıralanan bu anlatı demeti eklinde niteleyebileceimiz anlatılar, her ne kadar farklı zaman, mekân ve ahıslara ait farklı olayları konu edinse bile, bunlar merkezdeki ana metnin vermek istedii ana temayı ileyen, onun destekleyici üyeleri olarak görev yapmaktadır. Bu gerçekten hareketle böyle metinleri birbirinden baımsız metinler olarak deil de tek bir metnin alt bölümleri olarak aynı balık altında düzenlemek, okumak ve deerlendirmek gerektiini düünmekteyiz. Halk anlatılarının üzerinde düzenlemeler yapılması fikri yeni de deildir. Wilhelm, hikâyelerin kusurlu biçimlerinden holanmamı ve onları topladıkları ekliyle deil, düzeltmeler yaparak yazıya geçirme yoluna gitmitir. (Degh, 2003: 92) Sonuçta evliyalar hakkında bilinen ve inanılan genel kabul, onların ölümsüz oldukları ve mezarlarının olduu çevrede insanlar arasında bir ekilde yaamaya devam ettikleri eklindedir. Herhangi bir anlatıcının, evliyanın ölümünden sonra, uzak zamanda bakasının baından geçenleri (efsane) veya yakın zamanlarda kendi baından geçenleri (inanç anısı) anlatması, bu anlatıların ortak kahramanının aynı evliya olduu gerçeini deitirmemektedir.

9 Bir veya birkaç kaynak kiiden derlenen bu anlatıları müstakil anlatılar olarak görmek yerine aynı balık altında bir araya getirirsek, deien yalnızca anlatıcı (kaynak kii) olacaktır. Baka bir ifadeyle bir evliyanın hayat hikâyesi (daha dorusu onun merkezde olduu tüm anlatılar) tek anlatıcının deil de deien anlatıcıların dilinden anlatılmı olmaktadır ki bu konu incelemelerde bakı açısı balııyla ele alınır, roman ve hikâye yazı türlerinde benzer duruma rastlanır. Anlatıcının metin içerisinde deimesi, bir anlatıcının baladıı öyküyü baka bir anlatıcının devam ettirmesi, bir öyküleme tekniidir. Bakı açısı, anlatma esasına balı metinlerde vaka zincirinin ve bu zincirin meydana gelmesinde kullanılan mekân, zaman, ahıs kadrosu gibi unsurların kim tarafından görüldüü, idrak edildii ve kim tarafından, kime nakledilmekte olduu sorularına verilen cevaptan baka bir ey deildir (Akta, 1998: 84) Önerimizi Amasya da Serçoban Evliyası adlı yatır hakkındaki derlemelerimizden hareketle örneklendirelim. Derleme faaliyetlerimiz kapsamında bu evliya ile ilgili bir deil birçok efsane dinledik. Elde ettiimiz bu farklı efsaneler aaıda tek balık altında bir araya getirilmitir: Serçoban Evliyası Buradan Kayabaı köyüne giderken solda aaçlık bir tepenin üzerinde türbede yatar mübarek. Mezarının boyu 3-4 metre var. Çok büyük. Çok yerden insanlar oraya gelirler, adak kurbanı keserler, dilek dilerler. Serçoban etrafındaki aaçlardan aaç, dal, kesmeye müsaade etmez. Onun için o tepenin üzerindeki ormanda aaçlar isterse yıkılsın, çürüsün, kimse o aaçlardan bir kıymık koparıp evine getirmez. 5 Serçoban hâl ve hareketlerindeki sadelii ile tanınan ve çobanlık ile geçimini salayan biridir. Zamanla Amasya nın bir mahallesi haline gelmi olan Karasenir Köyüne yerleen Serçoban, bir gün ayakkabıcılık yapan aabeyi neci Baba yı ziyarete gelir. Beraberinde de koyunlarından sadıı sütü bir mendiline çıkılayıp hediye olarak getirmitir. Amacı, bu sütün mendilden sızmadıını göstermektir. Serçoban mendilini kunduracı dükkânının duvarındaki bir çiviye asar. Bu sırada neci Baba dükkânında bir bayanın ayak ölçüsünü almaktadır. Serçoban, bayanın topuklarını görerek, ne kadar da güzel diye aklından geçirdiinde, çiviye asılan mendilden süt yava yava damlamaya balar. neci Baba, kardeinin niyetinde bozulmalar olduunu sezer ama hiçbir ey belli etmez. 5 Bu bölüm efsane metnine girilmeden önceki açıklama kısmıdır. Amasya nın Karasenir köyünden (Serçoban evliyasının bulunduu köy) derlenmitir. Kaynak kii: Mustafa ATE, Yaı: 84, Tahsil Durumu: Türk alfabesi bilmiyor, eski yazı biliyor. Yaadıı yer: Kayabaı köyü (türbenin olduu köy), Meslei: Bahçıvan.

10 Bayan ayak ölçüsünü verip dükkândan ayrılınca, neci Baba, kardei Serçoban a, Keramet da baında ermekte deil, keramet burada, çıkındaki sütü damlatmamakta, der. 6 Serçoban, bir gün dada sürülerini otlatırken kaçan bir olaı yakalamak ister. Serçoban kovalar, olak kaçar. yice yorulan Serçoban, Seni yakaladıımda keseceim, der. Sonunda yakaladıı olaı sözünü yerine getirmek için tam kesmek üzere iken, onun mahzun ve etkileyici bakıları ile karılaır ve duygulanır. Beni de çok yordun mübarek, der ve yakaladıı olaı serbest bırakır. Serçoban öldüünde, sürüdeki hayvanların her biri aaca dönüür ve bir orman oluur. Mezarının bulunduu mevki kendi adı ile anılır ve adak ve mesire yeri olarak ziyaret edilir. Yöre insanı oradaki aaçları kesmenin kendilerine kötülük getireceine inanır. 7 Bizim köyden birisi Kayabaı köyüne berber dükkânı açmı. Her sabah erkenden kalkıp Kayabaı köyüne yürüyerek gidiyormu, akam da yine yürüyerek geri geliyormu. Serçoban Evliyası da bu iki köyün arasında, yolun yüz metre yukarısındadır. Bir gün merak etmi, akam gelirken evliyanın mezarına çıkmı. Bakmı ki evliyanın mezarının dört metre boyu var. Kendi kendine demi ki, Bunun boyu bu kadar uzun olur mu? Bek inanamamı. Neyse oradan geliyor Karasenir e evine. Ertesi gün sabahleyin yine erkenden yola çıkmı, dükkâna giderken Serçoban ın oradan geçiyormu, evliya karısına durmu. Bak boyuma! demi. Evliyanın ayakları aaçların boyundaymı. Berber korkudan orda bayılmı. Bir zaman sonra kendine geliyor ki ortalıkta evliya falan yok. Emme korkudan dili tutulmu. On on be gün hastanede yatmı da öyle dili açılmı. 8 Serçoban evliyasının yakınından geçen demiryolu yapılırken içilerden biri Serçoban ın etrafındaki aaçlarından, dallarından kimsiye vermediini duyduu halde baltayı eline alıyor, oradaki aaçlardan kesiyor, kendilerine baraka yapıyor. Sonra aradan çok zaman geçmemi, o barakada içilere gece yatarken yukardan aaı tepelerine kendi getirdikleri demirler dümü. Baraka yıkılmı. çinde yatanlardan kimsiye bir ey olmamı, bir dene o barakayı yapan içinin boazına demir çökmü. Bir tek o adam ölmü. 9 Baka memleketlerden bir deve kafilesi Serçoban ın yattıı yerin oradan geçerken ormandan odun kesmile, develere yüklemile, yanlarında 6 Bu paragraf bir menkıbedir. Kenan Erzurumlu tarafından kaleme alınmıtır. Kaynak: 7 Bu paragraf bir menkıbedir. Kenan Erzurumlu tarafından kaleme alınmıtır. Kaynak: 8 Bu paragraf bir efsanedir. Kaynak Kii: Mustafa ATE, Yaı: 84, Tahsil Durumu: Türk alfabesi bilmiyor, eski yazı biliyor. Yaadıı yer: Kayabaı köyü (türbenin olduu köy), Meslei: Bahçıvan. 9 Bu paragraf bir efsanedir. Kaynak Kii: Mustafa ATE, Yaı: 84, Tahsil Durumu: Türk alfabesi bilmiyor, eski yazı biliyor. Yaadıı yer: Kayabaı köyü (türbenin olduu köy), Meslei: Bahçıvan.

11 götürüyorlarmı. Az gidince aaç yüklü develerin hepsi birden çöküvermi. Ne yaptılarsa develeri kaldıramamılar. O sırada yoldan geçen oralı bir adam bunarın halini görmü. Siz bu odunu nerden getiriyorsunuz? diye sormu. Onlar da u tepeden kestik. diye Serçoban ın yattıı tepeyi göstermiler. Adam demi ki, O tepede çok büyük evliya yatar: Serçoban Evliyası. Odunlarını kimsiye vermez. Serçoban sizin develerin gözüne görünmütür, önlerine çıkmıtır. Develeri o göndermez. Sizin develer onun odunlarını götürmemek için yatmıla. Bunlar böyle kalkmaz. Siz bunları o tepeye doru çekin. Götürün odunları geri yerine bırakın. Ancak öyle gidersiniz. Kafiledeki adamlar develeri tepeye doru çekince hakikaten adamın dedii gibi hayvanlar kalkıyorlar. Bir daha odunları aynı yerine götürüp yıkıyorlar da ondan sonra yollarına devam ediyorlar. 10 Bir kumandan askeriyle kumandasıyla askerini almı onu ziyaretine gitmi. Emme biz de gittik iki kere, mezarının boyu çok uzun. Kumandan içinden demi ki, Bu kadar boy mu olurmu. Herif ziyaretini yapıyor, gidiyor yatıyor uykuya. Gece tak tak tak kapı çalıyor. Kapıyı açıyor ki kalk boyumu gör diyor. Bakıyor ki kumandan mübarein boyu kiremitlikten yukarıda. Kendini ayan beyan gösteriyor. Kumandan yarabbi ben hata ettim diyor. Ertesi gün geliyor mezarın etrafını duvarla çeviriyor. O gece mübarek yine rüyasına girer. Direi ayaımın üstüne koydun, al onu. der. Komutan hemen o direin de yerini deitirtiyor. 11 Bir hırsız Serçoban Dede evliyasının olduu türbeye halı çalmak için girer. Bütün halıları toplar, dıarı çıkarır. Son halıyı çıkarmak için türbeye girdiinde arkasından kapı kapanır ve kilitlenir. Hırsız kapıyı zorlar ama açamaz. Hırsız bunun nedenini anlar. Piman olur, evliyaya yalvarır. Bunun üzerine kapı açılır, adam halıları yerlerine serer. 12 Senenin birinde ben çoluk çocuk Serçoban a gidip bir kurban kesmeye niyet ettim. O gece rüyamda kendimi Serçoban ın türbesinde gördüm. Türbe kalabalıktı, cemaat vaaz dinliyordu. Hoca dedi ki, Serçoban ın kimliini bilir misiniz? O Horasan dan gelmedir, peygamberimizin 36. torunudur. Gece bu rüyayı gördükten sonra o sabah oraya kurban kesmeye gittik. Oraya varınca bir de baktım ki rüyamda gördüüm adamlar türbenin kapısındalar Bu paragraf bir efsanedir. Kaynak Kii: Mustafa ATE, Yaı: 84, Tahsil Durumu: Türk alfabesi bilmiyor, eski yazı biliyor. Yaadıı yer: Kayabaı köyü (türbenin olduu köy), Meslei: Bahçıvan. 11 Bu paragraf bir efsanedir. Amasya nın farklı bir köyünden, Boyalı dan derlenmitir. Kaynak Kii: smini vermeyen bir kadın, Ya: Bu paragraf bir efsanedir. Amasya nın farklı bir köyünden, Çayüstü den derlenmitir. Kaynak Kii: Halil SAMAK, Ya: 80, Tahsil Durumu: Okuryazar, Meslei: Bahçıvan. 13 Bu paragraf bir memorat (inanç anısı) tır. Amasya nın farklı bir köyünden Çayüstü den derlenmitir. Kaynak Kii: Halil SAMAK, Ya: 80, Tahsil Durumu: Okuryazar, Meslei: Bahçıvan.

12 Derlemelerimiz sonucunda bir araya getirdiimiz bu metinleri kendimiz sıraladık. Dipnotlardan da görülecei üzere metin, bir açıklama kısmı ve sekiz efsaneden olumaktadır. Bu efsaneler dört ayrı kiiden derlenmi veya alıntılanmıtır. Açıklama kısmı farklı kaynak kiilerin söylediklerinin birleimidir. 3, 6, 7, 8 numaralı dipnotların iaret ettii metinler Mustafa Ate; 4 ve 5 numaralı dipnotun iaret ettii efsaneler Kenan Erzurumlu; 9 numaralı dipnotun iaret ettii efsane, ismini vermek istemeyen bir bayan; 10 numaralı dipnotun iaret ettii efsane ise Halil Samak isimli kaynak kiilerden derlenmitir. Sıralamada açıklama kısmı anlatıların hepsinde mevcuttu. Bu bilgileri, birletirdiimiz metinde bir kez ba kısma yazdıktan sonra dier metinleri menkıbeler, efsaneler ve memoratlar (inanç anısı) sırasına göre ekledik. Bu sıralama, öykülerin ait olduu zaman sıralamasına göre uzak geçmiten yakın geçmie doru dur. Hazırlamı olduumuz bu metin, o ahsiyetle ilgili derlenen anlatılara ya da yaanan memoratlara göre gelitirilmeye açık durumdadır. Sonuç Bu çalımada efsane, menkıbe ve memorat (inanç anısı) adı altında sınırları kesinlemi üç ayrı türden bahsedilebilecei konusu üzerinde durulmu, sahada derleme çalımaları sırasında gözlemlenen tecrübelere de dayanarak bazı tespitlere yer verilmi; ardından derlenen mahsullerin yazıya geçirme aaması ile ilgili bir öneri getirilmitir. Bu öneri, herhangi bir yatır etrafında anlatılan ve bu üç türe de ait birden çok sayıda efsanenin yazıya geçirilirken birletirilmesi biçimindedir. Efsane konusunda çalıan aratırmacıların dikkatine sunduumuz bu öneriye getirilecek eletirilerin yalnız efsane derleme çalımalarına deil, farklı konularda yapılacak derleme faaliyetleri için de faydalı olacaını düünüyoruz. KAYNAKÇA Ana Britanica Ansiklopedisi, Efsane Maddesi, Cilt: 11, stanbul: Ana Yayıncılık A. AKTA, erif, Roman Sanatı ve Roman ncelemesine Giri, Ankara: Akça Yayınları. BORATAV, Pertev Naili, Soruda Türk Halk Edebiyatı, stanbul: Gerçek Yayınları. BOYRAZ, eref, Sözlü Anlatıların Süreklilii Üzerine Düünceler, Folklor/Edebiyat, Sayı: 54, Ankara, s ÇOBANOLU, Özkul, Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk nançları, Ankara: Akça Yayınları. DEGH, Linda, Halk Anlatısı, Çev: Zerrin Karagülle, Halkbilimde Kuramlar ve Yaklaımlar, Ankara: Millî Folklor Yayınları. ELÇN, ükrü, Halk Edebiyatına Giri, Ankara: Akça Yayınları.

13 SAKAOLU, Saim, Anadolu-Türk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalou, Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları. SEYDOLU, Bilge, Erzurum Efsaneleri, Erzurum: Erzurum Kitaplıı. PEHLVAN, Gürol, Dinî ahsiyetler Hakkında Oluan Anlatılar, Millî Folklor Dergisi, Sayı: 83. s