Hemşire Ve Ebelerin Maneviyat Ve Manevi Bakıma İlişkin Düşünceleri

Transkript

1 Hemşire Ve Ebelerin Maneviyat Ve Manevi Bakıma İlişkin Düşünceleri Melahat AKGÜN KOSTAK*, Ülfiye ÇELİKKALP**,Melike DEMİR*** ÖZET Amaç: Bu araştırma hemşire ve ebelerin maneviyat ve manevi bakıma ilişkin görüşlerini ve etkileyen faktörleri belirlemek, konuya duyarlılığı arttırmak amacıyla tanımlayıcı olarak planlanmıştır. Yöntem: Araştırmanın örneklemini, A Devlet Hastanesi nde çalışan 110 hemşire/ebe oluşturmuştur. Veriler Kişisel bilgi formu ve Maneviyat ve Manevi Bakım Dereceleme Ölçeği ile toplanmıştır. Verilerin analizi yüzdelik, Ort.±SS, varyans analizi, Student- t test, Mann Whitney U testi ile yapılmıştır. Bulgular: Araştırmaya katılan hemşire ve ebelerin yaş ortalaması 32.5±5.9, %83.6 sı hemşire ve %54.5 i önlisans mezunu, %42.7 si dahili kliniklerde çalışmaktadır. Araştırmada hemşire ve ebelerin %62.7 si manevi bakım kavramını duyduklarını, %15.1 i manevi bakım hakkında bilgi aldığını ve %29.1 i hastalarına manevi bakım verdiklerini belirtmişlerdir. Hemşire ve ebelerin Maneviyat ve Manevi Bakım Dereceleme Ölçeği puan ortalaması 60.97±7.92 bulunmuştur. Maneviyat ve manevi bakım hakkında bilgi alan, hastalarına manevi bakım veren hemşire ve ebelerin ölçek puan ortalamaları istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksek bulunmuştur(p< 0.05). Sonuç: Araştırma bulguları hemşire ve ebelerin maneviyat ve manevi bakıma ilişkin bilgilerinin yeterli olmadığını göstermektedir. Anahtar kelimeler: Maneviyat, manevi bakım, hemşire, ebe ABSTRACT The Opinions of Nurses and Midwifes About Spirituality and Spiritual Care Aim: This research is planned as descriptive to determine the opinions of nurses and midwifes about spirituality and spiritual care and the factors that effects their opinions, to increase the awareness about the subject. Methods: The samples of the research are 110 nurses/midwifes who work in Tekirdağ A Hospital. The data are collected by using personal information form and Spirituality and Spiritual Care Grading Scale.. Analysis of variance, Ort.±SS, percentage analysis, Student- t test, Mann Whitney U tests are used in the analysis of the data. * Yard.Doç.Dr. Trakya Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü ** Öğr.Gör. Namık Kemal Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu *** Ar.Gör. Namık Kemal Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu

2 Bildiriler 219 Results: The average age of the nurses/midwifes who takes part in the research is 32.5± % of the samples are nurses, 54.5 % of the samples have associate degree and 42.7 % of the samples work in internal clinics. During the research 62.7% of the nurses/midwifes indicated that they heard the concept of spiritual care, 15.1% of the samples got information about spiritual care and 29.1 % of the samples indicated that they apply spiritual care on their patients. The average score of the nurses and midwifes in the spirituality and spiritual care nursing grading scale was found as 60.97±7.92. The average score of the nurses and midwifes who got information about spirituality and spiritual care nursing and who apply spiritual care on their patients is statistically higher in significance (p< 0.05). Conclusion: The findings of the research shows that the knowledge of nurses and midwifes about spirituality and spiritual care nursing is not sufficient. Keywords: spirituality, spiritual care, nursing, midwifery GİRİŞ ve AMAÇ Sağlık bakımının sunumunda kabul edilen en kapsamlı yaklaşım bütüncül/holistik yaklaşımdır. Bütüncül yaklaşıma göre birey; bedensel, zihinsel, duygusal, sosyokültürel ve manevi boyutları olan bir bütündür ve bu boyutların her biri diğeri ile karşılıklı olarak ilişkili ve birbirine bağımlıdır (Baldacchino 2006; Daştan ve Buzlu 2010). Sağlık bakımının bireylere bütüncül yaklaşımla verilmeye başlanmasıyla birlikte bireyin manevi boyutu da diğer boyutlar kadar önem kazanmıştır (Ergül ve Bayık, 2004; Öz 2004). Yapılan çalışmalarda manevi boyutun sağlık, iyilik ve yaşam kalitesi üzerine açık etkisi olduğu ortaya konulmuştur (Coyle 2002; Ergül Bayık 2004; Hall 2006; Wong ve Lee 2008) Manevi gereksinimler; bireyin manevi yoksunluğunu azaltacak, manevi gücünü destekleyecek gereksinimlerdir. Manevi bakım, hemşirenin bireyin manevi gereksinimlerini tanılayarak, uygun girişimlerle karşılaması ve desteklemesi olarak tanımlanabilmektedir. (Ergül ve Bayık 2004; Govier 2000). Manevi gereksinimler, fiziksel gereksinimlere göre daha soyut ve karmaşık olup ölçümü güçtür. Bu nedenle bireyin sağlık bakımında daha açık olan ve kolaylıkla ölçülebilen fiziksel gereksinimler öncelikle ele alınmakta, buna karşılık manevi gereksinimler gözden kaçabilmektedir (Pesut ve Sawatzky 2005; Govier 2000; Yılmaz ve Okyay 2009, Ergül ve Bayık 2004). Ancak bireylerin manevi gereksinimlerinin de belirlenmesi ve gerekli bakımın sağlanması önemlidir. Bunun için öncelikle, maneviyatın ne olduğu ve bireyler tarafından nasıl ifade edildiği bilinmelidir. Günümüzde literatürde pek çok tanım hem maneviyatı tanımlamaya yardımcı olmakta, hem de manevi gereksinimler, din veya psikososyal gereksinimler arasındaki farklılıkları ortaya koymaktadır (Coyle 2002, Wright 2002; Ergül ve Bayık 2004; Pesut ve Sawatzky 2005; Govier 2000). Manevi inanç ve değerler organize bir din ile bağlantılı olabilir ya da olmayabilir. Ayrıca güçlü dini inançları olmayan insanların da manevi boyutlarının var olduğu, manevi değer ve inançların bir varlık ya da güce inancın çok ötesinde bir olgu olup sağlık, hastalık, ölüm, günah, ölüm sonrası yaşam ve başkalarına karşı sorumluluk bağlılık, merhamet, empati, inanç, ümit, var olma, amaç, hedef, akrabalık gibi konularındaki inançları içerdiği bildirilmektedir (Çetinkaya ve ark 2007; Kostak 2007; Strang ve ark. 2002). Oldnall, maneviyatı her bireyin içerisinde hissettiği ruh olarak tanımlamış ve insanın yaşamına anlam kazandıran ve kişinin yaşamını etkileyen inanç ve değerler düzenini yaratmasında bireye yardım eden itici bir güç olarak ifade etmiştir (Yılmaz ve Okyay 2009; Wong ve Lee 2008). Maneviyat ve manevi bakım kavramları hemşirelik alanında henüz yeni kavramlardır (Ergül ve Bayık 2007; Kostak 2007). Ülkemizde de hemşirelik alanında manevi bakım konusu henüz çok farkında olunan bir konu değildir ve konu ile ilgili çalışmalar sınırlıdır (Ergül ve Bayık 2004; Ergül ve Bayık 2007; Kostak 2007;Yılmaz ve Okyay 2009). Bu nedenle bu araştırma hemşire ve ebelerin maneviyat ve manevi bakıma ilişkin görüşlerini ve etkileyen faktörleri belirlemek, konuya duyarlılığı arttırmak amacıyla planlanmıştır.

3 220 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Sempozyum Özel Sayısı 2010 MATERYAL VE METOD Tanımlayıcı türde planlanan araştırmanın evrenini Tekirdağ A hastanesinde görev yapan ebe ve hemşireler oluşturdu. Araştırma için ilgili kurumlardan yazılı izin alındı. Araştırmanın örneklemini, Ocak-Mart 2010 tarihleri arasında araştırmaya katılmayı kabul eden 110 hemşire oluşturdu. Veriler Kişisel bilgi formu ve Maneviyat ve Manevi Bakım Dereceleme Ölçeği (MMBÖ) ile toplandı. Kişisel bilgi formu, ebe ve hemşirelerin sosyo-demografik özelliklerini belirlemeye yönelik 12 sorudan oluşmaktaydı. McSheey, Draper ve Kendric (2002) tarafından geliştirilmiş olan MMBDÖ nün, Türkiye deki geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Ergül ve Bayık-Temel (2007) tarafından yapılmıştır. Beşli likert tipi ölçek toplam 17 maddeden oluşmuş olup maneviyat ve manevi bakım, dinsellik ve bireysel bakım olmak üzere 3 alt boyutu vardır. Ölçekten alınabilecek en düşük puan 17, en yüksek puan 85 dir. Toplam puanın yüksek olması maneviyat ve manevi bakım kavramlarının algılanma düzeyinin iyi olduğunu göstermektedir. Araştırmadan elde edilen veriler SPSS 11.5 istatistik paket programında yüzdelik, Ort.±SS, varyans analizi, Student- t test, Mann Whitney U testi ile analiz edilmiştir. BULGULAR VE TARTIŞMA Araştırmaya katılan hemşire ve ebelerin yaş ortalaması 32.5±5.9 (min:20-max:50), %83.6 sı hemşire, % 16.4 ü ebe, çoğu (%54.5) önlisans mezunudur. Hemşire ve ebelerin %42.7 si dahili, %38.2 si cerrahi kliniklerde çalışmakta olup %79.1 inin çalışma süresi 5 yıldan fazladır (Tablo 1). Tablo 1. Hemşire ve Ebelerin Tanıtıcı Özellikleri Özellikler n (%) Yaş (Ort. SD) 32.59±5.9 Medeni durum Evli 75 (68.2) Bekar 35 (31.8) Eğitim Hemşire (n) Ebe (n) Toplam Sağlık ML (24.5) Önlisans (54.5) Lisans/Y.lisans (20.9) Mezun Olunan Program Hemşirelik 92 (83.6) Ebelik 18 (16.4) Şu anki göreviniz, Servis hemşire/ebe 104 (94.6) Diğer (yönetici) 6 (5.4) Çalıştığı klinik Dahiliye bölümler 47 (42.7) Cerrahi bölümler 42 (38.2) Diğer 21 (19.1)

4 Bildiriler 221 Çalışma yılı 5 yıldan az 23 (20.9) 6 yıl üzeri 87 (79.1) Manevi bakım konusunu hiç duydunuz mu? Evet 69 (62.7) Hayır 41 ( 37.3) Manevi bakım hakkında bilgi aldınız mı? Evet 17 (15. 5) Hayır 93 (84.5) Manevi bakım veriyor musunuz? Evet 32 (28.1) Hayır 78 (71.9) Araştırmaya katılan hemşire ve ebelerin %62.7 si manevi bakım kavramını duyduklarını, sadece %15.5 i manevi bakım hakkında bilgi aldığını ve %29.1 i de hastalarına manevi bakım verdiklerini belirtmişlerdir (Tablo 1). Yılmaz ve Okyay (2009) yaptıkları çalışmada hemşirelerin % 34.8 inin maneviyat ve manevi bakım ile ilgili bilgi aldığını ve %70.3 ünün maneviyat, %93.4 ünün de manevi bakım kavramını doğru tanımladıklarını bulmuşlardı. Bu çalışmada manevi bakım hakkında bilgi alanların sayısının az olması hemşire ve ebelerin çoğunun önlisans mezunu olması ile açıklanabilir. Çalışmada hemşire ve ebelerin %33.3 ünün manevi bakım kavramını hiç duymamış olması da bu konudaki eğitim eksikliğini göstermesi açısından önemlidir. Strang ve arkadaşlarının (2002) İsveç de yaptığı çalışmada hemşirelerin %98 inin manevi bakımı gerekli gördüğü ve %48 inin manevi bakım verdiklerini bulmuşlardı. Narayanasamy (2001) da yaptığı çalışmasında, hemşirelerin hastaların manevi gereksinimlerinin yeterince farkında olmadığını belirlerken, hemşirelik bakım planını oluşturmada manevi bakıma ilişkin bilgi birikimlerinin yetersiz olduğunu vurgulamıştır. Hemşirelerin manevi bakım vermesinde etkili olan pek çok faktör vardır. Bu faktörlerden özellikle hemşirenin düşünce sistemi, manevi gereksinimler ve bakımı algılaması, kendi yaşam umudu, gönüllülüğü ve konuya duyarlılığı hemşirelik bakımında etkili olmaktadır. Bunun yanı sıra hemşirenin çalıştığı ortam, çalışma koşulları, hastaya bakım veren diğer çalışanlarla iletişimi, hastanın iletişime açık olması gibi bir çok etmen de manevi bakımı etkilemektedir (Daştan ve Buzlu 2010; Ergül ve Bayık 2004). Ancak yapılan çalışmalar hastaların maneviyatının gözardı edildiğini ve manevi bakımın yetersiz olduğunu göstermektedir (Wong ve Lee 2008; Baldacchino 2006). Araştırmacılar manevi bakım verilmemesinin en önemli nedeni olarak hemşirelerin zaman kısıtlılığı ve eğitim eksikliklerinin olmasını göstermektedirler (Baldacchino 2008; Wong ve Lee 2008).

5 222 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Sempozyum Özel Sayısı 2010 Tablo 2. Hemşire ve Ebelerin MMBDÖ ve Alt Boyutlarından Aldıkları Puan Ortalamaları Ölçek ve Alt Boyutları Madde sayısı min-max Ort.±SS Maneviyat ve Manevi Bakım ±4.35 Dinsellik ±2.61 Bireysel Bakım ±2.45 Toplam MMBÖ ±7.92 Hemşire ve ebelerin MMBDÖ toplam puan ortalaması 60.97±7.92 (Min=40, Max= 77) olduğu bulundu (Tablo 2). Yılmaz ve Okyay (2009) hemşirelerle yaptıkları çalışmada MMBDÖ puan ortalamasını 54.57±5.09 bulmuşlardı. Hemşire ve ebelerin, maneviyat ve manevi bakım alt boyutu puan ortalaması 25.88±4.35, dinsellik alt boyutu puan ortalaması 13.94±2.61, bireysel bakım alt boyutu puan ortalaması 13.66±2.45 bulundu. Yılmaz ve Okyay (2009) çalışmasında ölçeğin alt boyutlarından maneviyat ve manevi bakım puan ortalamasından 25.10±3.44, dinsellik puan ortalamasından 11.24±2.16 ve bireysel bakım puan ortalamasından 11.13±2.02 aldıkları belirlenmiştir. Bulgular birbirine yakın ve paraleldir. Bu bulgular çalışmaya katılan hemşirelerin maneviyat ve manevi bakım konusuna önem verdiklerini gösterdiği gibi, hemşirelerin konu ile ilgili bilgi gereksinimleri olduğunu da göstermektedir (Hemşire ve ebelerin sadece %15.5 i manevi bakım hakkında bilgi almış ve %33.3 ü manevi bakım kavramını hiç duymadığını belirmişlerdi). Çalışma sonuçlarımıza bakıldığında hemşirelerin dinsellik alt boyutundan aldıkları puan ortalamasının 13.94±2.61 olduğu görülmektedir (Tablo2). Ölçeğin dinsellik alt boyutundan alınabilecek en yüksek puanın 20 olduğu göz önünde bulundurulduğunda bu sonuç, hemşirelerin maneviyatın dini boyutuna önem verdikleri şeklinde yorumlanabilir. Manevi bakımın hastanın dini uygulamaları, kişisel inançları ve değerlerini destekleyen tüm hemşirelik bakımlarını içerdiği bu nedenle dinin, maneviyat kavramının temel parçasını oluşturduğu bildirilmektedir (Strang ve ark. 2002). Wong ve arkadaşlarının (2008) çalışmasında da dinsellik alt boyut puanın yüksek olduğu bulunmuş ancak bu bulgu ile maneviyatın sadece dinle ilişkili olarak bilinmemesi/değerlendirilmemesi gerektiği de belirtilmiştir. Tablo 3. Hemşire ve Ebelerin Bazı Özelliklerine Göre MMBDÖ Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması (N=110) Özellikler n X± S İstatistiksel Değerlendirme Yaş <30 >30 Mezun olunan program Hemşire Ebe ± ±8.17 F=0.565 p> ± ±8.72 U= p>0.05

6 Bildiriler 223 Eğitim Sağlık M.L ±7.46 Önlisans ±8.23 Lisans ±7.06 ²=6.94 p>0.05 Yüksek Lisans ±5.29 Manevi bakımı duyma Evet Hayır Bilgi alma durumu Evet Hayır Manevi bakım verme ± ±7.54 F= p> ± ±7.87 U= p=0.028 Evet ±6.69 Hayır ±9.09 ²=16.14 p<0.001 Bazen ±6.92 Hemşire ve ebelerin maneviyat ve manevi bakım hakkında bilgi alma durumuna göre MMBD ölçeği puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<0.05) (Tablo 3). Maneviyat ve manevi bakım hakkında bilgi alan hemşire ve ebelerin bu konuda bilgi almayan hemşire ve ebelere göre MMBÖ ölçeği puan ortalamaları daha yüksek bulundu. Maneviyat ve manevi bakım hakkında bilgi alan hemşire ve ebelerin maneviyat ve manevi bakım kavramlarını algılama düzeyleri daha iyi idi. Yılmaz ve Okyay ın (2009) ülkemizde Wong ve arkadaşlarının (2008) Çin de hemşirelerle yaptıkları çalışmada, hemşirelerin eğitim düzeylerinin maneviyatı algılamalarını etkilediği, eğitim düzeyi arttıkça hemşirelerin maneviyat ve manevi bakımı algılamalarının olumlu yönde değiştiği bulunmuştur. Bu çalışmada hemşire ve ebelerin eğitim düzeyleri ile Manevi Bakım Dereceleme Ölçeğinden aldıkları puanlar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark yoktu (p>0.05) (Tablo 3). Hemşire ve ebelerin eğitim düzeyleri Manevi Bakım Dereceleme Ölçeğinden aldıkları puanları etkilemedi. Ancak sağlık meslek lisesi ve önlisans mezunu hemşire ve ebelerin hiçbirinin manevi bakım hakkında bilgi almamış olması, lisans mezunu hemşirelerin (15 kişi, %75) çoğunun manevi bakım hakkında bilgi almış olması eğitim düzeyinin manevi bakım kavramının algılanmasına etkisini göstermesi açısından çarpıcıdır. Yılmaz ve Okyay ın (2009) çalışmasında da hemşirelerin %83.2 si manevi boyutları fark etmek için eğitimi önemli görmekteydi. Hemşire ve ebelerin hastalarına manevi bakım verme durumlarına göre MMBD ölçeği puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<0.05) (Tablo 3). Hastalarına manevi bakım veren hemşire ve ebelerin bakım vermeyenlere göre MMBD ölçeği puan ortalamaları yüksek bulundu. Manevi bakım veren hemşire ve ebelerin maneviyat ve manevi bakım kavramlarını algılama düzeyleri daha iyi idi. Diğer bir deyişle maneviyat ve manevi bakım kavramlarını bilen hemşire ve ebeler hastalarına manevi bakım vermekteydiler. Literatürde hemşirelerin manevi bakım vermesini etkileyen pek çok faktörün olduğu, ancak hemşirelerin eğitim ve uygulamaları sırasında maneviyat kavramının yeterince tartışılmadığı, manevi gereksinimlerin soyut ve fark edilmesinin zor olduğu, bu nedenle hastaların manevi gereksinimlerini tanımlamak ve bakım vermek için eğitimin

7 224 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Sempozyum Özel Sayısı 2010 önemli olduğu vurgulanmaktadır (Govier 2000; Pesut ve Sawatzky 2005; Baldacchino 2006; Wong ve Lee 2008; Narayanasamy 2001; Yılmaz ve Okyay 2009). Dolayısıyla çalışmada maneviyat ve manevi bakım kavramları ile ilgili bilgisi olan hemşirelerin hastalarına manevi bakım vermesi eğitimin etkisini göstermesi açısından da önemlidir. Çalışmada hemşire ve ebelerin; yaş, medeni durum, eğitim durumu, çalışma yılı ve çalıştıkları bölüm ile MMBD ölçeği puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır (p> 0.05) (Tablo 3). Hemşire ve ebelerin Manevi Bakım Dereceleme Ölçeğinden aldıkları puanları; yaş, medeni durum, eğitim durumu, çalışma yılı ve çalıştıkları bölüm etkilememiştir. SONUÇ VE ÖNERİLER Manevi bakım bütüncül hemşirelik bakımının temel unsurlarındandır. Ancak maneviyat ve manevi bakım kavramları hemşirelik alanında yeni kavramlardır. Araştırma bulguları da hemşire ve ebelerin eğitimleri sırasında maneviyat ve manevi bakıma ilişkin yeterli bilgi almadıklarını ve manevi bakım vermediklerini, Maneviyat ve Manevi Bakım Dereceleme Ölçeğinden aldıkları puanların manevi bakım hakkında bilgi alma ve hastaya manevi bakım verme deneyiminden etkilendiğini göstermektedir. Bu nedenle hemşirelik ve ebelik eğitimi müfredat programlarında maneviyat ve manevi bakım konularına yer verilmesi, hemşire ve ebelerin bütüncül bakımın maneviyat ve manevi boyutuna ilişkin farkındalıklarını, bilgi ve uygulamalarını geliştirmeye yönelik hizmet içi eğitim programlarının düzenlenmesi, hemşire ve ebelerin manevi bakım vermesini etkileyen başka faktörlerin de belirlenmesi amacıyla daha büyük örneklem gruplarıyla araştırmaların yapılması önerilebilir. KAYNAKLAR Baldacchino D (2006). Nursing competencies for spiritual care. J Clin Nurs. 15 (7): Baldacchino DR (2008) Teaching on the spiritual dimension in care to undergraduate Nursing students: the content and teaching methods. Nurse Education Today 28, Coyle J (2002) Spirituality and health: towards a framework for exploring the relationship between sprituality and health, Journal of Advanced Nursing,37 (6): Çetinkaya B, Altundağ S, Azak A (2007) Spiritüel bakım ve hemşirelik ADÜ Tıp Fakültesi Dergisi 8(1) : Daştan N. B, Buzlu S. (2010) Meme kanseri hastalarında maneviyatın etkileri ve manevi bakım. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:3,Sayı: Ergül Ş, Bayık A (2007). Maneviyat ve manevi bakım dereceleme ölçeği nin türkçe formunun geçerlilik ve güvenilirliği. Ege Üniversitesi Hemşirelik yüksek Okulu Dergisi, 23(1): Ergül Ş, Bayık A (2004). Hemşirelik ve manevi bakım. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik yüksek okulu Dergisi 8 (1): Govier I (2000) Spiritual care in nursing: a systematic approaach, Nursing Standard, (14)17: Hall J (2006) Spirituality at the beginning of life. Journal of Clinical Nursing 15, Kostak M (2007). Hemşirelik bakımının spiritüel boyutu. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi 6, Narayanasamy A, Owens J (2001) A critical incident study of nurses responses to the spiritual needs of their. Journal of Advanced Nursing 33, Öz, F (2004). İnsan, Spiritüel gereksinimler ve hemşirelik. MN Klinik Bilimler & Doktor,10(1),

8 Bildiriler 225 Pesut B, Sawatzky R (2005) To describe or prescribe: assumptions underlying a prescriptive nursing process approach to spiritual care. Nursing İnguiry 13, Strang S, Strang P, Ternestedt M (2002) Spiritual needs as defined by Swedish nursing staff. Journal of Clinical Nursing 11, Yılmaz M, Okyay N (2009). Hemşirelerin maneviyat ve manevi bakıma ilişkin düşünceleri. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi 3: Wong K.F. Lee L.Y.K. Lee J.K.L. (2008) Hong Kong enrolled nurses perceptions of spirituality and spiritual care. International Nursing Review 55, Wright MC (2002) The essence of spiritual care; aphenomenological enquiry, Palliative Medicine, 16: İletişim Adresi: Yrd. Doç. Dr. Melahat AKGÜN KOSTAK Trakya Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Ayşe Kadın Kampüsü, 22020, Edirne. İş: Cep: