KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 437 ANADOLU'NUN TÜRKLEŞMESİ VE İSLAMLAŞMASI SÜRECİNDE MARAŞ BÖLGESİ VE BÖLGEYE YERLEŞEN TÜRK BOYLARI

Transkript

1 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 437 ANADOLU'NUN TÜRKLEŞMESİ VE İSLAMLAŞMASI SÜRECİNDE MARAŞ BÖLGESİ VE BÖLGEYE YERLEŞEN TÜRK BOYLARI Prof. Dr. Mehmet Şeker Giriş Üzerinde yaşadığımız toprakların, yani Anadolu'nun XI. yüzyıldan önceki tarihî konumunu gözden geçirdiğimizde; eski dönemlerden beri bu bölgenin kendine özgü bir bütünlük arz etmediği görülmektedir. Anadolu, geçmiş asırlarda bu topraklar üzerinde yerleşmiş tek bir milletin ülkesi olmamış, aksine üzerinden geçici ya da kısa veya uzun ömürlü olarak gelip geçmiş bir çok millet için doğu ile batı arasında bir köprü olmuştur. Bir başka deyişle; Hititler, Frigyalılar, Lidyalılar, İranlılar, Romalılar ve Suriyeliler gibi çeşitli milletler, tarih içinde bu toprakları fethetmek veya Anadolu üzerinden batıya geçmek ya da ticaret yapmak amacıyla bu topraklardan gelip-geçmişlerdir. Bu geliş-geçişlerden bazılarının uzun ömürlü bazılarının da kısa ömürlü olduğu görülmüştür 10. Anadolu'nun bugünkü hâkim kültürünün on birinci yüzyıldan itibaren oluşan bir kültür olduğu, daha önceleri bu bölgede egemen olmayan söz konusu kültürün zaman içinde zenginleşerek koruna geldiği, hatta Balkanlara da yayıldığı söylenebilir. İşte bu kültürün nasıl oluştuğu, hangi evrelerden geçerek yerleştiği problemi yıllardır çeşitli araştırıcıların inceleme konusu olmuştur. Biz bu tebliğimizde önce Anadolu'nun nasıl Türk yurdu haline geldiğini genel hatlarıyla ele alacağız. Ardından da Anadolu'nun önemli bir parçası durumunda olan Maraş ve bölgesinin Türklerle tanışıp onların bu topraklara yerleşmelerinin tarihî sürecine bir göz atarak, bu bölgede yerleşmiş olan boy ve oymakların bazılarından söz edeceğiz. I. Anadolu nasıl Türk vatanı haline geldi? Bu sorunun cevabını XI. yüzyılda vuku bulan tarihi olayları gözden geçirerek vermeye çalışacağız. Bu tarihlerde Anadolu'nun hâkimi olan Bizans'ın, Doğu ve Güneydoğu bölgelerini tam anlamıyla denetim altında tuttuğu söylenemez. Bizans'a komşu olan İslâm dünyası açısından bu bölgeler, "suğûr" denilen hudut bölgeleridir. İslâm dünyasının yönetimi de Selçuklu Türklerinin elinde bulunmaktadır. Selçuklu Türkleri ise, Türkistan adı verilen Asya'nın ortası ile Horasan ve Mâverâünnehir'in geniş bozkırlarından göç ederek yerleşecek bir yer arayan çoğunlukla Oğuz boylarının ve Türkmen denilen kitlelerin teşkil ettiği bir topluluktur. Bu yüzyılın başında parçalanmış olan Oğuz devletinden kopan Sü-başı Selçuk ve oğulları ile diğer Oğuz boyları, komşuları olan müslümanlar arasında kendilerine sığınacak bir yer bulma ümidi ile göçlere başlamışlardı. Asya bozkırlarından Anadolu topraklarına kadar geniş bir saha içinde vuku bulan bu göçler, Anadolu'nun tarihî yapısında köklü değişikliklerin oluşmasına sebebiyet vermiştir. XI. ila XIII. yüzyıllarda gerçekleşen askerî, siyasî ve sosyal olayları göz önüne getirdiğimizde, bu zaman zarfında doğudan batıya devamlılık arz eden göçlerin sebepleri ve neticelerini değerlendirmemiz mümkün olabilmektedir. Meseleye bu açıdan yaklaşınca, Anadolu'ya gelen göçmen Türkmen kitlelerinin, genel anlamda üç safhada, büyük bir göç dalgası halinde bu bölgeye geldikleri söylenebilir: 1. Malazgirt'ten Önceki Göçler, 2. Malazgirt'ten Sonraki Göçler, * Mehmet Şeker, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm Tarihi Ana bilim Dalı Başkanı (1> Mehmet Şeker, Anadolu 'nun Türk Vatanı Haline Gelmesi, Türkler, VI, Ankara 2002, s

2 438 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 3. Moğol İstilâsı Önünde Vuku Bulan Göçler (2). 1. Arayış -Malazgirt'ten önce vuku bulan göçler- Selçuklular, rahat ve huzur içinde oturup yerleşecekleri bir yer arıyorlardı. Fakat onların varlıkları Oğuz Yabguluğunu ve Karahanlılar ile Gazneli hükümdarlarını kaygılandırıyordu. Zira Selçukoğullarının yerleştikleri bölgelerde güçlendikleri taktirde kendilerini tehdit edeceğinden korkuyorlardı. Bu yüzden de onların belli bir bölgede yerleşip güçlenmelerine engel olunuyordu 3. Göçlerin vuku bulmasına yol açan itici ve çekici sebepler açısından baktığımızda; X. yüzyılda Oğuz devletinde Sü-başı Selçuk'un Oğuz Yabgusu ile bozuşması ve ondan ayrılmasıyla başlayan macerayı, tarihte yerleşecek bir yer arayışı içinde olan bir topluluğun macerası olarak görmek mümkündür. Selçukluların dağılmalarına yol açan bir başka sebep de kendi aralarındaki iç mücâdelelerdir. Selçuk oğulları, gerek bulundukları bölgelerde gerekse diğer akrabalarının elindeki yerlerde hâkimiyet elde etmek arzu ve niyeti ile birbirlerine karşı savaşlar yapmışlar; bu savaşların sonunda da yenilen taraf, bölgeyi terk ederek çevreye dağılmış veya kendilerine yeni yerleşecek bölgeler aramıştır 14 '. Böylesi bir sebeple Yengi-kent bölgesinden Cend dolaylarına göç ettikten sonra müslümanlaşan Türkler ve Oğuzlar, zamanla Türkmen adını almağa başlamışlardır. Bu dönemden itibaren İslâm topraklarına göçen Oğuzlara da Türkmen denmiştir. 01 Oğuz boylarına ait bu Türkmenler, Karahanlılar ile Gaznelilerin sıkıştırmaları yüzünden, daha önceleri Horasan gâzîleri tarafından yapılmakta olan Anadolu seferlerine iştirak etme ihtiyacı hissetmişlerdir. Nitekim, 963 ve 965 yıllarında Horasan gönüllüleri ve kişi halinde Azerbaycan ve Meyyafârikîn (Silvan) yolu ile uçlara varmışlar; Adana, Tarsus ve Masisa şehirlerine dağılarak, kendilerine taarruza geçen Bizanslılara karşı cihad yapmışlardı. Bunların arasında bilginler ve şeyhler de bulunuyordu. Allah yolunda sefer yapan ve cihad eden bu gönüllülerin çoğunluğunu Türklerin teşkil ettiği muhakkaktır* 6 '. İşte bu şekildeki Anadolu'ya sefer yapma geleneğinin Selçuk'un oğulları tarafından da devam ettirildiği görülmektedir yılında Çağrı Bey'in süvari ile Horasan, Rey ve Azerbaycan yolu ile Anadolu'ya yaptığı seferde, kendilerinden önce Azerbaycan taraflarına gelmiş Türklerle karşılaştığını ve onları da kendi yanma alarak seferini sürdürdüğünü görüyoruz. Çağrı Bey bu ilk Anadolu keşif seferini yaptıktan ve Azerbaycan'da kendisine iltihâk eden Türkmenlerle vedâlaştıktan sonra, elde ettiği ganimetlerle Merv'e, oradan da Buhârâ dolaylarına dönmüştür. Burada kardeşi Tuğrul Bey ile buluşan Çağrı Bey, kardeşine bu seferin hikâyesini anlatırken daha sonraki tarihlerde Kutalmış, Afşin ve diğer Selçuk Türkmen beylerinin de söyleyecekleri gibi; "bize karşı koyacak bir kimseye rastlamadım" ifadesiyle Anadolu'daki durumu ortaya koymuştur (7). Böylece ilk keşif seferlerinden elde edilen bu izlenimler, daha sonraları Selçuk beylerinin ganimet elde etmek veya bu toprakları fethetmek üzere Anadolu'ya yönelmelerine ya da sıkıştıklarında kendilerine güvenli bir sığınak olarak Anadolu'yu görmelerine sebebiyet vermiştir denilebilir. Daha sonraki yıllarda Sultan Tuğrul Bey'in de Anadolu gazalarına çıktığına dâir bilgiler 2) Mehmet Şeker, Anadolu 'nun Türk Vatanı Haline Gelmesi, Türkler, VI, Ankara 2002, s J) Beyhakî, Tarihu'l-Beyhakî, (Arapçaya Ter. Yahya el-haşşab), Beyrut 1982, s ; Bundarî, Zubdatü'n-Nusra ve Nuhbetü'l-'Usra, (Çeviren: Kıvameddin Burslan {Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi)), İstanbul 1943, s.2-3; İbnü'l-Esir, el- Kâmil fı'l-tarih, Tercümesi İslam Tarihi (Çeviren: Abdülkerim özaydın), IX, İstanbul 1991, s ; ; Müneccimbaşı Ahmed b. Lüutfullah, Cami'u'd-Düvel Selçuklular Tarihi 1 (Yayına hazırlayan: Doç Dr. Ali öngül), İzmir 2000, s.6-16; Osman Turan, Selçuklular Tarihive Türk İslam Medeniyeti, s ' Müneccimbaşı, Câmi'u'd-Düvel, 1,17. 5 Osman Turan, Selçuklular Tarihi, s.42-43; aynı müellif, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.2. 6 Gregory Abu'l-Farac (Bar Hebraeus), Abu't-Farac Tarihi i (Türkçe'ye çeviren: Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1987, s.293, 320; Osman Turan, Selçuklular Tarihi, s Osman Turan, Selçuklular Tarihi, s.53; aynı müellif, Selçuklular Zamanında Türkiye, s

3 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 439 kaynaklarda yer almaktadır. Hatta Malazgirt kalesini kuşattığı ve Erzurum'u fethettiği, kıştan sonra tekrar Anadolu seferine geri dönmek niyeti ile 1054 yılında Azerbaycan'a geçtiği bilinmektedir' 8 '. Bu göç dalgasının sağladığı insan gücüyle yapılan bu akınlar ve seferler Anadolu'da kalıcı olmamakla birlikte yine de bir iz bırakıyordu. Türkler, sıkışınca ya Azerbaycan'a doğru geri çekiliyorlar ya da Ahlat'ta yönelip baharları ve yazları devam etmek üzere seferlerine ara veriyorlardı. Bu durum, sadece Bizans'ın savunmasının çökmesine yol açmıyor, aynı zamanda yerli halkın huzursuzluğunun artmasına da sebep oluyordu. Hatta birçok yerleşim merkezinde yerli halkın evlerini terk etmelerine sebebiyet vermişti. Boşalan bu yerleri doldurma isteğinin de yeni göçleri teşvik etmiş olması muhtemeldir. Bu suretle ardı arkası kesilmeden devam edecek olan göçlerin ve akınların kalıcı olmasına imkan hazırlayacak olan Malazgirt zaferinin kazanılması, aynı zamanda Anadolu'nun tarihî bakımdan da bir dönüm noktası olmuştur. 2. Yurt Tutuş (Vatan edinme) -Malazgirt'ten sonra vuku bulan göçler- Selçuklu Sultanı Alparslan ile Bizans imparatoru Romen Diyogenes'in komutanlıklarını yaptıkları iki ordu arasındaki Malazgirt ovasında 1071 yılının Ağustos ayında vuku bulan savaşı kazanan Selçuklu ordusu, bu zaferle Bizans'ın Anadolu'yu savunmasına son noktayı koymuş oldu. Bu zaferden sonra Anadolu'nun kapıları Türklere tamamen açılmış ve Bizans, özellikle Doğu Anadolu'daki direnme gücünü kaybetmişti. Bunun üzerine, Danişmend Ahmed Gâzî, Saltuk, Artuk, Çavuldur ve Mengücek gibi Selçuklu komutanları kendilerine gösterilen yerleri fethetmişler, bu yerlerde Büyük Selçuklu Devletine bağlı kalarak kendi yönetimlerini kurmuşlardır. Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan'ın vefatı ve oğlu Melikşâh'ın tahta oturmasından sonra (m. 1072), Türkmenlerin Anadolu'ya girişleri ve yerleştirilmeleri daha planlı bir şekilde yürütülmeye başlamıştır. Hatta Türkiye (Anadolu) Selçuklu Devletinin kurucusu olan Kutalmışoğlu Süleymanşah, İç ve Orta Anadolu'da, Türk boylarını sistematik bir şekilde iskân edip yerleştirme siyaseti izlemiştir. Takip edilen bu iskân politikasında, özellikle Türk boylarının parçalanarak iskân edilmesine büyük bir özen gösterilmiştir. Böylece, kısa zamanda yoğun bir Türkmen kitlesini kendine çekmiş olan İç Anadolu sahasının Türkleşmesi ve İslâmlaşması sağlanarak Anadolu bir vatan haline gelmeye başlamıştır. Burada, İç ve Doğu Anadolu'nun, sahil bölgelerinden önce Türklerin yoğun olarak yerleştikleri bölgeler olduğunu hatırlatmakta fayda vardır. XI. yüzyılın son yıllarında vuku bulan Haçlı seferlerinin ilki ve bunu izleyen diğer seferler, Anadolu'yu Müslüman-Türklerden temizlemeye yönelik faaliyetler olarak devam etmişse de herhangi bir neticeye ulaşamamış ve artık Anadolu, Türklerin yurt tuttukları bir bölge olarak bir Türk vatanı haline gelmiştir. İster ziraat ve çiftçilikle meşgul olsunlar, ister zenâat ve sanat gibi çeşitli mesleklerle uğraşsınlar, Türkmenler geldikleri bölgelerdeki yaşama biçimlerini yurt edindikleri Anadolu'da da korumuşlardır. Burada, hayat tarzlarını ve yaşama biçimlerini devam ettirdikleri gibi toplum yapılarında da önemli bir değişme olmamıştır. Kaşgarlı Mahmud'un "Divânu Lügati't-Türk" adlı eseri bu gözle incelenip, elde edilen veriler Anadolu'daki Oğuzların yaşayışları ile karşılaştırınca, bu konudaki haklılığımız anlaşılacaktır 9. 8 Ebu'l-Ferec Tarihi, I, 306; İbnü'1-Esir, el-kâmilfı't-tarih, s Bkz. Mehmet Şeker, Anadolu'da Türk Kültürünün Oluşması ve Unsurlarına Bir Bakış, Türk Turdu, Cilt: 18, Mart-Nisan 1998, Sayı: , s ; Aynı müellif, Anadolu 'nun Türk Yurdu Haline Gelmesi, s

4 440 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 3. Entelektüel göçlerle Anadolu'nun kültürel bakımdan Türkleşmesi -Moğol saldırıları önünde vuku bulan göçler- XI. yüzyılın ortalarından itibaren ardı arkası kesilmeden devam eden Türk göçleri, bazen yavaşlamış, bazen de kesafeti artarak hızlanmıştır. Özellikle XIII. yüzyılda Anadolu'ya bir çok yeni Türkmen aşiretinin gelmiş olduğunu görmekteyiz. Bunlardan bir bölümü Moğol ordularının önünden kaçan ve kendileri için bir sığınma yeri olarak kabul ettikleri Anadolu'ya gelmiş olan Türklerdir. Bir bölümü de doğrudan Moğol hanları tarafından Anadolu'da kendi egemenliklerini sağlamak üzere Moğol orduları ile birlikte gönderilen ve Anadolu'nun muhtelif yerlerine yerleştirilen Türk ve Moğol gruplarıdır. Prof. Dr. Osman Turan, Moğol istilâsından kaçanların Anadolu'ya sığındıklarını belirttikten sonra, müteakip gelişmeleri şöylece değerlendirmektedir: "Bu Türkmenler burada Selçuk-İlhanî devletinin tazyikiyle uçlarda yığılıyor ve buradaki göçebe kesafetini arttırarak Bizans topraklarını fethe başlıyorlardı. Nitekim henüz İznik Rum devletinin İstanbul'a naklinden (1261) önce Denizli bölgesinde , Kastamonu havâlisinde ve Kütahya-Karahisar arasında da (toplam ) çadır, yani takriben üç milyon göçebe Türkmen bulunduğuna dair haberler yalnız Garbı (Batı) Anadolu uçlarında ne kadar bir nüfusun yığıldığım gösterir. 10 Böylece Moğol saldırılarına bağlı olarak Anadolu'ya gelmiş olan Türkmenler, bir yandan Anadolu'daki nüfus yapısını büyük ölçüde değiştirerek Türk nüfusunun artmasına, diğer yandan da dağlık bölgelerin, sahillerin ve özellikle XIII. yüzyılın ikinci yarısına kadar hâlâ Bizanslıların elinde bulunan Batı Anadolu topraklarının Türkleşmesine ve İslamlaşmasına yol açmış oluyorlardı. Bu dönemde gelmiş olanlar arasında; bilim adamları, sanat sahipleri, tüccar ve esnaf zümreleri ile çeşitli tarikatlara mensup şeyh ve dervişler bulunuyordu. Mevlânâ'nın babası Bahâüddin Veled, bilginlerin sultanı (sultân-ı ulemâ) olarak adlandırılırdı. Bir rivayete göre beş yüz deve yükü kitabın yer aldığı bir kafile ile seyahat ederek Anadolu'ya gelmişlerdi. "Pîr-i Türkistan" Ahmed Yesevî, sadece hikmetler söyleyen bir şeyh değil aynı zamanda çevresinde öğrencileri de bulunan bir mürşîd idi. O, Hacı Bektaş Velî gibi birçok müridini Anadolu'ya göndermiş bir eğitici olmanın yanında, zanaat sahibi olmuş birçok "Abdalân" zümresinin de şeyhi idi. Bunun yanında, diğer Türk yurtlarından kopup Anadolu'ya gelmiş olan Türklerden müteşekkil başka tarikat müntesibi dervişlerin bulunduğu da unutulmamalıdır 11. Müslüman-Türkler olarak Anadolu'ya gelmiş olan bu zümrelerin, Anadolu'da, Türkleşme ve İslâmlaşma hâdisesini birlikte gerçekleştirdiklerini söylemek hiç de garip bir ifade olarak karşılanmamalıdır. Zira müslümanlığı benimsemiş olan bu Türkler, onun cihad ve gaza fikirlerini kendilerine ideal edinerek "Allah adını yüceltme (İ'lây-ı kelimetullâh)" uğruna gaza yapmışlardır. Anadolu'da vücûda getirdikleri yeni müesseseler de, bu Türklerin İslâm'a hizmet idealine ne kadar bağlı olduklarını göstermesi bakımından üzerinde durulacak bir husus olsa gerektir 02 '. II. Malazgirt'ten sonra Dulkadir Beyliğinin kuruluşuna kadar Maraş Reşidüddin'in Câmiu't-Tevarîh'inin Selçuklular bölümünde Malazgirt Zaferinden sonra Sultan Alp Arslan'ın maiyetinde bulunan beylere Anadolu'ya gazalar yapmalarını emrettiğini, zaptedecekleri yerleri kendilerine vereceğini söylediği kaydedilmektedir. Bu beylerden Çavuldur'un da Maraş bölgesini fethettiği zikredilmektedir. Daha sonraları Sultan Melikşah zamanında bu beyler arasında çekişmelerin artması üzerine Vezir Nizâmülmülk'ün oluru da alınarak, Kutalmışoğlu Süleyman'ın Anadolu beyleri arasındaki ihtilafları kaldırarak, Anadolu'nun fethinin tamamlanmasına görevlendirildiği kaydedilmektedir. 10 Osman Turan, Selçuklular Tarihi, s Mehmet Şeker, Anadolu'daki Türk Kültürünün Oluşması \e Unsurlarına Bir Bakış, s. 135; Aynı müellif, Anadolu'nun Türk Yurdu Haline Gelmesi, s Mehmet Şeker, Anadolu 'daki Türk Kültürünün Oluşması ve Unsurlarına Bir Bakış, s. 136.

5 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 441 Buna göre, Maraş'ın Malazgirt'ten, yani h.463/ m. 1071'den sonra Çavuldur Bey tarafından alındığını kabul etmek gerekir. Ancak, Mükrimin Halil, bu haberin doğruluğunu kabul etmeyerek, verilen bilgiyi Anadolu fethinin çağdaşı olan Rum, Ermeni ve Süryani kaynaklarının teyit etmediğini belirtmektedir 13. Zira h. 465/ m. 1072'de Maraş'ın Ermeni asıllı Filaretos tarafından alındığı tarihi kaynaklarda yer almaktadır. Filaretos'un hakimiyetinin uzun sürmediği görülmektedir. Nitekim bölge 1085'te Türk beylerinden Buldacı tarafından tekraren fethedilmiştir 14. Bu zamanlarda Anadolu bütünüyle Türk akıncıları tarafından fethedilerek, ardı arkası kesilmeden devam eden göçlere sahne oluyordu. Bu arada Maraş, Göksün ve çevresine yayılmaya başlayan gerek Hıristiyan ve gerekse Müslüman halkın yönetimini zaman zaman Ermeni asıllı kişilerle, Türk asıllı beyler ele geçirmişlerdir. Bu el değiştirmeler Haçlılar'ın bölgeye gelişinden sonra daha da istikrarsız bir durum ortaya çıkarmıştır. Güneydoğu Anadolu'da Haçlılar ile Ermeniler arasında da mücadele olmuştur. Bu mücadelelerden bazen Danişmendliler de yararlanmışlardır. Meselâ Danişmendliler 1136'da Göksun'a, 1139'da Feke ve Geben kalelerini zaptetmişlerdir. Maraş'a kadar gelen Danişmendli Beyi Muhammed, Bizans İmparatorunun Haçlılara destek vermesi üzerine ele geçirdiği yerleri bırakarak geri çekilmek zorunda kalmıştır. Muhammed'in 1143'te ölümüyle Türkiye Selçuklu Sultanı Mesud'un bölgede üstünlük sağlamasına ve Danişmendliler'den Elbistan'ı 1144'te; Maraş, Göksün, Besni, Ayıntâb ve Dülük'ü de yıllarında alarak, Türkiye (Anadolu) Selçukluları topraklarına katmış olması, bölgede Selçukluları'ın hâkimiyet sağlamalarına imkân hazırlamıştır. Sultan Mesud, bölgenin idaresini, Maraş merkez olmak üzere oğlu Kılıç Arslan'a vermiştir. Bölge bazen müstakil, bazen de merkeze bağlı valilerce idare olunmuştur. Maraş'ın XIII.yüzyılın ikinci yarısına kadar Kılıç Arslan tarafından valiliğe tayin edilen Emir Hüsameddin Hasan'ın soyundan gelen valiler tarafından idare edilmiştir 05». İşte h. 491/ m yılında Haçlılar tarafından alınan Maraş Türkiye Selçukluları tarafından h. 545/m. 1150' de geri alınarak tekrar Türk idaresine girmiştir. Bu zamana kadar şehir on yedi yıl kadar Ermeniler' in, otuz beş yıl kadar da Latinlerin yönetiminde kalmıştır. II. Kılıç Arslan'ın 1155'te tahta çıkışından sonra merkezi Elbistan olan Yukarı Ceyhan bölgesi Türkiye Selçukluları ile Danişmendliler arasında mücadele sahası haline gelmiştir arasında bölgenin hakimiyeti Danişmendliler'e geçmiştir. 1165'ten sonra ise Türkiye Selçukluları tekrar bölgeye hâkim olmuşlar ve daha sonra da Elbistan merkeze bağlı bir vilayet haline getirilmiştir (1243). Maraş ve havalisindeki göçebe Türkmenler 1240 yılında çıkan Babaî isyanına katılmışlar ve bu isyan Türkiye Selçuklularının zaafa uğramasına sebep olmuştur. Bu arada Moğollar da Anadolu'ya gelerek 1243 yılında vuku bulan Kösedağ Savaşı sonucunda Selçuklu ordusunu ağır bir yenilgiye uğratmışlardır. Devlet otoritesinin zaafa uğraması üzerine Maraş ve Malatya'nın ormanlık bölgelerinde yaşayan Ağaç-eri Türkmenleri şehirleri basmaya, köyleri soymaya ve kervanların yolunu kesmeye başlamışlardır. Bu sebeple Suriye'den gelip Çukurova üzerinden Maraş yoluyla Anadolu'nun diğer bölgelerine giden ticaret yollarında güvenlik kalmamıştır, halkın da canı ve malı tehlikeye düşmüştür. Bunun üzerine Maraş valisi Emir İmadeddin, başşehir Konya'ya müracaat ederek, devlet erkânını Ağaç-erilerin cezalandırılmasına ikna etmişse de, bu arada Moğolların Baycu Noyan komutasında bir orduyla Anadolu üzerine tekrar gelmesi ve 1256 yılında Konya Aksaray Sultan Hanı yakınında Selçuklu ordusunun yine büyük bir bozguna uğraması sebebiyle, Ağaçeriler büsbütün başıboş kalmışlardır. Nihâyet 1257 yılında Türkiye Selçuklu Sultanı II.İzzettin Keykavus, Malatya'ya kadar Anadolu'nun büyük bir kısmına yeniden hâkim olunca, veziri Ali Bahadır'ı Maraş yöresine Ağaç- 13 Mükrimin Halil, Maraş Emirleri, s Mükrimin Halil, a.g.m., 292; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s Mükrimin Halil, Maraş Emirleri, s, , ; Danişmendliler, İA, C.IV,s.294; Elbistan, ÎA, C.1V, s. 225; Osman Turan, Selçuklular Zamanımda Türkiye, İstanbul, 1971, s ; Refet Yinanç, Dulkadir Beyliği, Ankara, 1989, s. 1-2

6 442 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU erilerin üzerine gönderdi. Maraş bölgesinde asayişi bozarak yağmalamalar yapan Ağaç-erileri mağlup eden Ali Bahadır âsileri cezalandırdı. Maraş ve Elbistan havalisinde güvenliği yeniden sağladı. Ne yazık ki bu hâkimiyet de uzun sürmedi. Zira Moğollar'ın müdahalesi ile Türkiye Selçuklu Devleti ikiye bölünmüştü. Bundan istifade etmeyi düşünen Ermeni Prensi Ağaç-eriler'in çıkardığı karışıklıktan faydalanarak 1259'da Maraş'ı işgal etti. Moğollar'ın desteği ile de Ağaç-eriler bertaraf edilerek Ermeniler bölgedeki hâkimiyetlerini genişlettiler. Türkiye Selçukluları'nın zayıflaması ve Moğollar'ın hâkimiyeti, Moğollar'ı Mısır ve Suriye'ye hâkim olan Memluklüler'le komşu durumuna getirdi. Hatta Moğol Hükümdarı Hülâgü Şam'a kadar Suriye'yi işgal etti. Bunun üzerine Memluklüler ile Moğollar'ı 1260 yılında Filistin'de Ayn Câlût mevkiinde karşı karşıya gelmiş olarak görüyoruz. Nihayet Moğollar burada Memluklüler tarafından büyük bir yenilgiye uğratıldı. Bu zaferden sonra Memluklüler, Suriye'yi aşıp Anadolu içlerine doğru sınırlarını genişletmeye başladılar. Zaten Türkiye Selçuklu Devleti, Moğol baskısıyla iyice çökmeye yüz tutmuştu. Bu yüzden Anadolu ve Irak'tan kalabalık Türkmen toplulukları Memluklüler safına geçerek onların daha da güçlenmesini sağladılar. Bundan sonra artık Anadolu'nun güneyinde; Moğol-Ermeni ittifakı karşısında Memluklüler'i buluyordu. Maraş'a kadar gelen Memluk kuvvetleri Moğollara ve Ermenilere kayıplar verdirerek geri dönüyorlardı. Buna rağmen Maraş'in güneyinde Göynük kalesinde üstlenen Ermeniler tüccar kafilelerini vurarak geçişlerini engelliyorlardı. Göynük Kalesi 1273 yılında Türkmenler tarafından ele geçirilerek Memluk topraklarına dâhil edildi. Bir Memluk kumandanı ertesi yıl, Maraş'a kadar geldiyse de şehri ele geçirmeye muvaffak olamadı. Türkiye Selçuklu idaresine gerçek mânâda sahip olan Selçuklu Veziri Muineddin Pervane ( ), Moğollar'a karşı Memluklülerle işbirliği yapmak üzere sultan Baybars'tan yardım istedi. Bu istek üzerine Sultan Baybars 1277'de Moğol kuvvetlerini Elbistan ovasında büyük bir yenilgiye uğrattı. Hatta bu seferinde Baybars'ın Kayseri'ye kadar ilerlediğini görüyoruz. Baybars'ın geri dönüşünden sonra Elbistan'a gelen İlhanlı hükümdarı Abaka Han Moğollara karşı düşmanca tavır sergileyen Türkmenlerden intikam aldı. Daha sonra Abaka, tekrar Memluklüler üzerine; 1281 yılında Kayseri ve Elbistan'dan topladığı büyük bir orduyu Suriye tarafına sevk ettiyse de yine yenildi ve büyük bir bozguna uğradı. Bu bozgunda Memluklülerle birlikte hareket eden Türkmenlerin de katkısı büyük oldu. Moğollar'ın müttefiki Ermeniler'e karşı Anadolu'nun güneyinde Memluklüler ile Türkmenler birlikte hücuma geçerek 1292'de Fırat üzerindeki Rumkale'yi ele geçirdiler. Kozan üzerine yapılan bu hücum sonucunda Ermenilerle yapılan bir sınır düzeltmesi Maraş, Besni ve Telhamdun şehirlerini Memluklülere kazandırdı. Fakat ertesi yıl Memluklülerde çıkan karışıklık üzerine fırsattan yararlanan Ermeniler Maraş ile Telhamdun'u geri almayı başardılar. Bu iki şehir beş yıl Ermeniler'de kaldıktan sonra 1298 yılında Memluk Sultanı Laçin'in düzenlediği bir sefer sonucunda tekrar Memluklülere geçti. Maraş ve civarı Türkmen beylerine ikta edildi. Maraş Dulkadir Beyliği'nin kuruluşuna kadar (1337) yaklaşık kırk yıl süresince Halep valilerine bağlı olan Türkmen beylerinin idaresinde kaldı. Bu beyler, herhangi bir sefer sırasında cemaatleri ile birlikte Halep valisinin maiyetinde Çukurova'daki Ermeniler'e ve Anadolu'da Moğollara karşı düzenlenen seferlerde öncülük yapıyorlardı 06 '. III. Maraş bölgesine yerleşen Türk boy ve oymakları Maraş bölgesinde XI-XIII. yüzyıllarda görülen Türkmen boyları ile oymakları hakkında aslında kaynaklar doğrudan bilgi vermemektedirler. Ancak dolaylı olarak çağdaş kaynakların 16 Bu bölüm şu eserlerden yararlanılarak özetlenmiştir: Mükrimin Halil, Maraş Emirleri, TTEM, 5(82), ; 6 (83), ; 8(85), ; Refet Ytnanç, Dulkadir Beyliği, Ankara, 1989, s. 1-5; Mükrimin Halil, Elbistan, İslam Ansiklopedisi, (MEB), C. V, s ; Bazı bilgiler için de, Osman Turan'ın Selçuklular Zamanında Türkiye adlı eserine başvurulmuştur.

7 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 443 çeşitli olayları anlatırken bu boylardan söz ettiklerini veya daha sonraki dönemlerde değişik arşiv belgelerindeki kayıtlarda bu boy ve oymaklarla ilgili bilgilere yer verildiğini görmekteyiz. İşte çalışmamızın bu bölümünde Maraş bölgesinde yerleşmiş veya bu bölgede bulunduğu bilinen Türk boylarından bazılarını tanıtarak bunların bazı özelliklerine kısaca değinilecektir. Böylece bölgenin Türk yurdu haline gelmesinde rol oynayan boylar ve oymaklar tanınarak, ister hâlen varlıklarını ve izlerini sürdürüyor olsunlar, isterse adları kaybolmuş olsun mevcut izleri takip edilerek bu böylece bu boy ve oymakların Türk kültür hayatına ve Türk tarihine sağladıkları katkılarına işaret edilmiş olacaktır. 1. Bölgede mevcudiyeti bilinen Türk boyları a. Ağaç-Eriler Türkler'de kadim bir boyun ismi de Ağaç-eri'dir ve bunlar daha sonra Karakoyunlu Türkmenleri'nin bir boyunu teşkil etmişlerdir. Bu gün de İran'ın Kuh-gilûye kesiminde yaşayan ve "miktarları iki bin evi bulan" bu Ağaç-eriler de, Karakoyunlu "Ağaç-erilerinin torunları" olarak kabul edilmektedirler 07 '. Sasaniler'le mücadele ettikleri bilinen bu Türk boylarından bir kolun Anadolu'ya geldikleri tahmin edilmektedir. M yılında Elbistan bölgesinde Ağaç-eri isminin görülmesi, 1246'da "Maraş dağlarında Bayat, Avşar ve Ağaç-eri isminde üç Türk topluluğundan biri olarak Baycu Noyan'a karşı" harbettiklerinin kaydedilmesi bunların Anadolu'nun güneyinde yerleştiklerini ortaya koymaktadır 18. Anadolu'da bu Türk boyunun ismine eski yer isimleri arasında daha çok "Acara", "Hacara," "Haceri", "Haceri Ülya", "Hacari Süflâ", "Hacir", "Hacirge" v.b.şekillerde rastlanabilir. Bu gün Maraş ile Elbistan arasında Alişar köyünün ahalisine "ACARLI" denilmektedir. Muhtemelen bunlar Ağaç-eri'lerin torunlarıdır. Ağaç-eri'Ierin XIII.yüzyılda yukarıda işaret olunduğu gibi Maraş bölgesindeki ormanlık alanlarda yaşadıkları bilinmektedir l9. Hatta Malatya'nın çevresindeki dağlara, tepelere ve vadilere bile yayılmışlardır. b. Avşarlar (Afşarlar) XI.yüzyılda Anadolu'nun fethi ve iskânında Kayı ve Kınıklar gibi birinci derecede rol oynayan Türk boylarından biri olan Avşarlar, XVI.yüzyıl kayıtlarından da anlaşılacağı gibi Kayılar'dan sonra yer adları bakımından ikinci sırayı almaktadırlar. Bunu Anadolu'da mevcut bir çok köy, mezra, yayla gibi yerleşim yer adları ile akarsu ve dağ adlarının Avşar diye isimlendirilmesinden anlamak mümkündür. Yapılan araştırmalarda, Avşarlar'in Maraş, Kadirli ve Bozok bölgelerinde oldukça kalabalık bir yekûn teşkil ettikleri görülmektedir. Prof. Dr. Faruk Sümer'in eserinde bundan otuz kırk yıl öncesinde Anadolu'da Avşar adı taşıyan yer adının elli üçe ulaştığı belirtilmektedir 20. Kaldı ki Avşarlar'ın bazı yerleştikleri yerlerde kendi adlarını kullanmadan, başka isimler altında yaşadıkları göz önüne alınırsa, bu boya mensup Türkler'in Anadolu'nun bir çok bölgesine yayıldıkları rahatlıkla söylenebilir. Osmanlılar devrinde, Halep Türkmenleri arasında oldukça kalabalık Avşar oymaklarına rastlanmaktadır. Kuzey Suriye, Halep-Antep bölgesindeki Avşarlar başlıca üç aile etrafında toplanmışlardır. Bunlardan Köpekoğulları Antep yöresinde, Gündüzoğulları Amik ovasında, Kut Beyi oğulları da Halep civarında yaşamışlardır. Faruk Sümer'in söz ettiği Kuzey Suriye 17 Faruk Sümer, Karakoyunlular, C.l, Ankara, 1984, s.31; Aynı müellif, Ağaç-eriler, Belleten, XXVI. Sayı: 103, s Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, C.l, s. 170; Hilmi Göktürk, Türk Mührü, I, s Faruk Sümer, Ağaç-eriler, s Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri- Boy Teşkilâtı- Destanları, Ankara, 1972, s. 461

8 444 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Avşarlarının bir kolu olan "Dulkadir Ulusu" arasında olan ve yirmi yedi obadan oluşan İmanlu Afşarı muhtemelen Maraş bölgesinde yaşayan Aysarlardandı 20. Adana, Maraş,Kayseri hattı en kalabalık Avşar topluluklarına yurt olmuştur. XVI.yüzyıl kayıtlarında da Maraş'ta Avşar adıyla kaydedilmiş olan yerleşim birimlerinin mevcut olduğu görülmektedir. Günümüzde Maraş'ta "Afşarlı" adıyla anılan bir köyün mevcudiyeti dikkat çekicidir 22. c. Bayatlar Reşidüddin "Câmi'u't-Tevârîh" adlı eserinde, Oğuzların Bozok koluna mensup olarak gösterdiği "Bayat" boyunun adının "devletli ve nimeti bol" anlamına geldiğini kaydetmektedir* 23 *. Bu ifadeden de anlaşıldığı gibi Bayatlar, Oğuz boyları arasında önemli bir yere sahiptirler* 24 *. Selçukluların devlet kurmalarından önce, Sır-Derya havzasında ve bu havzanın kuzeyindeki bozkırlarda yaşayan Bayatlar, daha sonraları Kınık boyuna mensup Selçuklu ailesiyle birlikte hareket etmişlerdir. Bu dönemde diğer Oğuz boyları ile birlikte büyük fetihlere katılarak Sır- Derya'dan Ege Denizi'ne kadar ulaşan memleketlerin Türkleştirılmesinde Bayatların önemli rolleri olmuştur. Anadolu'nun bir Türk yurdu haline gelişinde Bayatlar'ın; hem ilk fetihler döneminde, hem de Moğolların ortaya çıkışları sonrasında kesif kitleler halinde Anadolu'ya ve Suriye taraflarına gelerek oynadıkları rol çok önem arzetmektedir. XV. ve XVI.yüzyıllarda Anadolu'da görülen kırk iki yer adının Bayat hâtıralarını devam ettirdikleri söylenebilir. Bu yer adları Fırat ırmağından Adalar denizine kadar bölgeye yayılmış bulunmaktadır. Nitekim Bayatlar'ın Dulkadirli Beyliğini kuran (1337) ve buna bağlı olarak da Maraş ile Elbistan bölgesine yerleşen Türk boylarının başında geldikleri kabul edilmektedir 2S. XV.yüzyılda Yozgat yöresine yerleşen Bozok oymaklarının kışları Kuzey Suriye'ye gitmiş olmalarından dolayı "Şam Boyadı" denilen bu Bayat boyuna mensup oymaklar olduğu bilinmektedir. Bumlar, çiftçilik yaptıkları bölgelerde yerleşerek köyler kurmuşlardır. Bayatlar sadece yurt tutup yerleşerek Anadolu'yu Türkleştirmemişler, aynı zamanda da kültürel bakımdan da bu oluşuma katkıda bulunmuşlardır. Zira Dede Korkut gibi, Fuzûli gibi Türk edebiyatına damgasını vurmuş olanlar Bayatlar'a mensupturlar. Bu arada musikîmizde Bayatlar'a bağlı bir çok makamın varlığı da bu boyun ilgi çekici bir başka özelliği olarak kaydedilebilir. d. Bayındırlar Bayındırlar, Anandolu'nun fethedilmesinde ve bölgeye yerleşerek Türkleşmesinde Avşarlar, Bayatlar ve diğerleri gibi önemli rol oynamış olan Oğuz boylarındandır 26. Bilindiği gibi Bayındırlar, müslüman olmadan önceleri de Türk tarihinde Önemli bir yere sahip idiler. Reşîdüddin'in Tarihinde Bayındır kelimesiyle; "daima nimetle dolu olan yer" anlamı verilmektedir 27. Faruk Sümer, XV ve XVI. yüzyıllara ait tahrir defterlerinde; Anadolu'da elli iki kadar köy ve mezraanın Bayındır adını taşıdığını belirtmektedir 28. Bu yer adlarının önceden devam ettikleri göz önüne alınırsa, Selçuklular devrinde Anadolu'nun Türk yurdu haline gelmesinde diğerleri gibi Bayındırlar'm da önemli rol oynadıkları söylenebilir. Bazı kaynaklarda "Bayındırlu" veya 21 Faruk Sümer, Oğuzlar, Ankara, 1972, s Faruk Sümer, a.g.e., 1972/ ; Hilmi Göktürk, Anadolu 'da Oğuz Boyları, II, İstanbul, 1979, s Faruk Sümer, Bayat, TDV. İslâm Ansiklopedisi, V, s. 218; Hilmi Göktürk, a.g.e., s Kaşgarlı Oğuz boyları arasında Bayat'ı dokuzuncu sırada göstermiştir. Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati 't-tûrk (Kilisli neşri) C.1, s Faruk Sümer, a.g.m., s.219; aynı müellif, Oğuzlar, Kaşgarlı, Oğuz boyları arasında Bayındır'ı üçüncü sırada göstermiştir. Kaşgarlı Mahmut, a.g.e., s Faruk Sümer, Oğuzlar, 318; Hilmi Göktürk, a.g.e., Faruk Sümer, Bayındır, TDV, İslam Ansiklopedisi, V, 245; aynı müellif, Oğuzlar, s. 46; Hilmi Göktürk, a.g.e., 45,

9 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 445 "Bayındırıyye" adı verilen Akkoyunlu hanedanı mensuplarının kendilerini "Bayındır Han"\n torunları saymaktan gurur duydukları kaydedilmektedir' 29». Bayındır oymağı iki yüz elli çadırdan oluşmakta idi. Bu oymakların Anadolu'nun muhtelif yerlerine yayıldıkları yapılan incelemelerde görülmektedir. Bayındır Oğuz topluluğunun adı Maraş sancağında bir yerde geçmektedir. Önceleri Maraş sancağına bağlı olan Haruniyye beldesine bağlı bir nahiyenin adı hâlâ Bayındır adını taşımaktadır 00 '. e. Çepniler Oğuzların Üçok koluna mensup olan Çepniler'in 31, diğer Türk toplulukları gibi Kınık boyu ile birlikte Anadolu'nun fethine katıldıkları kesin olarak bilinmemekle beraber, Anadolu'nun iskânında ve Türk yurdu haline gelmesinde rolleri olduğu kabul edilmektedir. Anadolu'da XVI. yüzyılda Çepnilere ait kırk beş kadar yer adının görülmesi bu konudaki kanaati kuvvetlendirmektedir. Hacı Bektaş-ı Velî'nin Sulucakarahöyük'teki ilk müridlerinin Çepnilere mensup oldukları bilinmektedir. Bektaşî Çelebilerinin bu köydeki Çepniler'den tanınmış bir ailenin soyundan gelmeleri kuvvetle muhtemeldir 32. Çepnilerle ilgili ilk tarihî bilgilere İbn Bîbî'nin eserinde rastlanır. İbn Bîbî 1277 yılında Sinop'a saldıran Trabzon Rum İmparatorluğu kuvvetlerini bozguna uğratan Çepniler'in daha sonra Samsun'dan Trabzon'a kadar olan bölgeyi hâkimiyetleri altına aldıklarını kaydetmektedir 33. Anadolu'ya dağılan Çepniler'den Maraş'a gelip yerleşenler de bulunmaktadır. Hatta Dulkadiroğulları arasında Çepni oymaklarının da bulunduğu kabul edilmektedir 34. Günümüzde Maraş'ın Andırın ilçesinde Çepnibektaş köyünden ayrı, Elbistan'da da Çepni adında bir başka köyün varlığı bilinmektedir. Bu boyun adı, Anadolu'nun bazı yörelerinde Çetmi ve Çepi olarak da telaffuz edilmektedir. f. Karkınlar 35 Yıldız Han'ın oğulları arasında varlığı bildirilen Karkınlar'ın Oğuz boyları arasında Kızıklar gibi bazı bakımlardan diğer boylardan ayrılmaktadır. Reşîdüddin Tarihi'nde Karkın kelimesinin "çok ve doyurucu aş" anlamına geldiğini bildirmektedir 36. Karkınlar'ın da diğer boylar gibi Anadolu'nun fetih ve iskânında önemli rol oynadıkları görülmektedir. Türkiye'nin doğusundan batısına yayılan Karkınlar, XII-XIV. yüzyıllarda kümeler hâlinde yerleşmişlerdir. Anadolu'daki Karkın oymakları arasında nüfus bakımından en önemlileri Halep Türkmenleri ile Dulkadirli Ulusu içinde ve Hamid-İli'nin Eğridir ilçesinde yaşıyorlardı. XVI. yüzyılda Karkın boyuna mensup Karkın oymağının Antep yöresinde yurt tuttukları görülmektedir. Kaynaklarda, Karkın, Kargın, Dede Karkın, Karkın Türkmanı, Karkınlı, Taklı veya Tağlı Karkını gibi adlarla anılan bu oymaklar, Rakka, Halep, Rumkale, Antep, Maraş ve Malatya yörelerini yaylak ve kışlak olarak kullanmışlardır 37. Bugün Maraş ve çevresinde Karkın adıyla mevcut bir yerleşim yerine rastlanmamakla 29 Faruk Sümer, Bayındır, TDV, İslâm Ansiklopedisi, V, 245-6; aynı müellif, Oğuzlar, ; ) Faruk Sümer, Oğuzlar, s. 442; Hilmi Göktürk, a.g.e., Kaşgarlı, Oğuz Boyları arasında Çepniler'i yirmi birinci sırada göstermiştir. Kaşgarlı Mahmut, a.g.e., s Faruk Sümer, Çepni, TDV İslâm Ansiklopedisi, VIII, 263; aynı müellif, Oğuzlar, s İbn Bîbî, a.g.e., (tercüme: Mürsel öztürk), II, s Faruk Sümer, Oğuzlar, ; Hilmi Göktürk, a.g.e., Kaşgarlı'nın listesinde yer almaz. 37 Reşidüddin, Câmiu V-Tevor/A'den Faruk Sümer, Karkın, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XXIV, s Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşivine Göre Osmanlı İmparatorluğu 'nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İstanbul 1979, 33,313,491,492,617,709

10 446 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU birlikte, yukarıda da işaret edildiği gibi Dulkadirli Türkmen oymakları arasında bunların önemli bir yer tuttukları göz önüne alınırsa, bölgede Karkınlar'a mensup yerleşmelerin olduğu düşünülebilir. Nitekim Dulkadirli elinin en tanınmış boylarından Dokuz'un bir obası Karkınlar'ın en büyük kollarından biriydi. Bunlardan bir grup "Ifrâz-ı Zulkadriyye" oymakları içersinde, diğer bir grup da "Dede Kargın" adlı bir şeyhin Göksün'da bulunan zaviyesine hizmet edenler arasında görülmekteydiler. Bu durumda Göksun'da zaviyesi bulunan "Dede Kargın"ın Karkın boyuna mensup olduğu söylenebilir 38. g. Kınıklar Selçuklu devletinin mensup olduğu bir Oğuz boyu Türk toplulukları arasında en tanınmış olanlardan biridir. Kınık kelimesinin "her yerde yüce" anlamına geldiği belirtilmektedir. Kınık boyunu Kaşgarlı Mahmud'un Oğuz boyları ile ilgili verdiği listede birinci sıraya koymuş olması ve çağının sultanlarının boyu olarak belirtmesi bu boya verdiği önemi gösterir 39. Kınıklar hem Selçuklu hanedanının güçlenmesinde, hem de Anadolu'nun fethinde büyük rol oynamakla beraber, aynı zamanda, Selçuklu yönetimindeki bölgelere yayılarak yerleşmiş olmaları bakımından Anadolu'nun tarihinde de önemli bir yer tutmaktadırlar. Faruk Sümer'in "yer adları cetveli"nde Anadolu'da seksen bir köy ile Kayı ve Avşar'dan sonra üçüncü sırada Kınıklar'ın yer alması bu yayılmanın ne kadar geniş olduğunu gösterir 010 '. Bu yayılmadan Maraş bölgesi de nasibini almıştır. Kayıtlara göre XVI. yüzyılda Maraş sancağında üç yerleşim biriminin adı Kınık olarak kaydedilmiş bulunmaktadır. Bunlar; Zeytin kasabasına bağlı Kınık Kuzu Köyü, Hısn-ı Mansur'a bağlı Büyük Kınık ve Küçük Kınık Köyleri'dir 4. h. Kızıklar Oğuzların Bozoklar kolunun Yıldız Han oğulları arasında gösterilen Kızıklar'ı Kaşgarlı Mahmud listesine almamıştır.reşidüddin ise eserinde bu boya yer vermiş ve Kızık'ın "kuvvetli ve yasakta ciddi anlamına geldiğini belirtmiştir 42 Kızıklar, diğer boylarla birlikte Anadolu'ya gelmiş ve bölgenin Türk yurdu haline gelmesinde önemli rol oynamışlardır. Nitekim Kızıklar, XVI. yüzyılda yirmi sekiz yer adıyla Faruk Sümer'in listesinde on üçüncü sırada yer alarak, on üç Oğuz boyunu geride bırakmışlardır 43. Kızık topluluklarının Anadolu'da yayıldıkları bölgelere yerleşmeleri Doğu Anadolu'dan Batı Anadolu'ya kadar geniş bir alanı kaplamaktadır. Bu yayılma, Sinop, Ankara, Bolu, Kütahya, Tokat, Tunceli, Amasya, Maraş, Kayseri, Sivas, Balıkesir, Giresun ve Gaziantep gibi illeri içine almaktadır. Kayıtlardan Maraş'a da yerleştikleri anlaşılan Kızıklar'dan bugüne bir hatıra gelmese de, sâdece Andırın ilçesine bağlı bir Kızık Köyü'nün varlığı dahi geçmişteki yerleşmelerin olduğunu ortaya koymaktadır. Zira, bir çok yerin adı ya değişmiş veya bilinçsizce değiştirilmiş olmasından dolayı bir çok tarihî mirasımızdan mahrum kaldığımızı üzülerek belirtmek gerekir. i. Peçenekler Batı Göktürk Oğuz toplulukları arasında yer alan Peçenekler, köklü bir tarihe sahip Türk 44 topluluklarından birisidir. Bunlar, Kaşgarlı'ya göre yirmi iki oğuz oyundan on 38 Faruk Sümer, a.g.m, C. XXIV., s. 499; aynı müellif, Oğuzlar; s ' Kaşgarlı Mahmut, a.g.e., I, 55-58; Faruk Sümer, Oğuzlar, 369; Faruk Sümer, Kınık, TDV. İslâm Ansiklopedisi, C. XXV, s Faruk Sümer, Oğuzlar, s Faruk Sümer, Oğuzlar, s. 459; Hilmi Göktürk, a.g.e., II, s Faruk Sümer, Kızık, TDV. İslâm Ansiklopedisi, C. XXV, s. 542; Hilmi Göktürk, a.g.e., II, s Faruk Sümer, Oğuzlar, s. 295, Akdes Nimet Kurat, IV-XVIIL Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, s. 44

11 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 447 dokuzuncusudur 45. Reşîdüddin'in Tarihi'nde Peçenek kelimesinin; "iyi çalışır, gayret gösterir" anlamına geldiği kaydedilmektedir 46. Peçeneklerin X ve XI. yüzyıllarda Karadeniz'in kuzeyinde ve Balkanlar'da siyasî ve askerî olaylar içinde yer alan ve bu olaylarda önemli rolleri olan bir Türk topluluğu olduğu bilinmektedir. Malazgirt zaferini müteakip Peçenekler'den bir grubun Anadolu'ya yerleştiği görülmektedir. Bunlardan bir bölümü Selçuklularla, bir bölümü de Bizans ordusuyla bölgeye gelmişlerdir. Nitekim XVI. yüzyılda Halep Türkmenleri, Tarsus Varsakları ve At Çekenler'in arasında bulunan Peçenek oymakları 47, gerek Malazgirt'ten sonra kalan, gerekse daha sonra gelenlerin torunlarıdırlar. Ayrıca, Maraş'ta da Dulkadirli Türkmenleri arasında da Peçenekler'in bulunduğu bilinmektedir. XVI. yüzyıl Osmanlı kayıtlarında, Elbistan'a bağlı Güvercinlik'te yerleşen vergi mükellefi Türkmenler arasında Peçenekler'in varlığından söz edilmektedir 48. Bu arada, aynı yüzyılda Kânûnî zamanında Maraş'a bağlı Haruniye Kazası (şimdi Adana'ya bağlıdır)'ındaki Bayındır yöresinde Halep Türkmenleri olarak gösterilenler arasında Peçenekler'in bulunduğunu yukarıda da belirtmiştik' 49 '. Anadolu'da bir çok köy ve mezrada Peçenek adına rastlanmaktadır. Bunlardan Maraş'ın Elbistan ilçesinde iki yerin adı Peçenek'tir. Elbistan'da bir köyün adı da Berçenek'tir. Bu isimler hâlâ yaşadıkları gibi, köy sâkinlerinin de; atalarının Horasan diyarından geldiklerini kabul ettikleri kaydedilmektedir. j.yazırlar Yazırlar, yirmi dört Oğuz boyunun Bozok koluna mensupturlar. Kaşgarlı Mahmud'un Lugat'mda onuncu sırada "Yazgır" şeklinde Oğuz boylarından biri olarak gösterilen Yazırlar' 50», diğer tarihçilerin listesinde beşinci sırada yer alır' 51 '. Yazır adının anlamının "çok ülkeye hâkim" olduğu da belirtilir. Yazırlar 1660'lı yıllarda Horasan'da görülürler. Bu durumda Yazırlar'ın Anadolu'ya gelişleri diğer boylardan sonraki tarihlere rastladığı söylenebilir. Zira, bunlar, Harizmşahlar'la mücadelelere girişmişlerdir (m. 1160). Ancak bu mücadeleleri kaybederek Anadolu'ya sığınmışlardır' 52 '. Görüldüğü gibi XII. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu'ya gelen Yazırlar'ın diğer Türkmenler gibi Anadolu'nun fetih ve iskânında oldukça önemli rol oynadıkları söylenebilir. Bu durum Faruk Sümer'in hazırladığı listede de görülmektedir 53. XVI. yüzyıla ait kayıtlardan Yazırlar'ın Dulkadirli Türkmenleri arasında Bozok, Hamid, Teke ve Ankara sancaklarında yaşadıkları anlaşılmaktadır. Dulkadirliler arasındaki Yazır oymağının Birecik çevresinde kışladığı ve Elbistan ovalarında yaylağa çıktıkları bilinmektedir 54. Bu durumda Yazırlar'ın yazları geldikleri Elbistan bölgesine yerleşip yerleşmedikleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, bölgeyi tanıdıkları için değişik adlarla yerleşmelerinin mümkün olabileceği düşünülebilir' 55 '. Ancak Yazır adıyla bir yerleşim yerinin mevcut olmadığı şimdilik yapılan 45 Kaşgarlı Mahmud, a.g.e., I, Hilmi Göktürk, a.g.e., II, Faruk Sümer, Oğuzlar, Aynı eser, s Aynı eser, s Kaşgarlı Mahmud, a.g.e., I, s I Hilmi Göktürk, a.g.e., II, Faruk Sümer, Oğuzlar, s Faruk Sümer, a.g.e., s Aynı eser, s Cevdet Türkay, ag.e., s. 769

12 448 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU tetkiklerde görülmektedir. k. Yıvalar Yirmi dört Oğuz boyundan biri olan Yıvalar Kaşgarlı'nın eserinde dördüncü 56, diğerlerinde ise yirmi üçüncü sırada yer almaktadır 57 Yıva kelimesinin; "derecesi üstün" anlamına geldiği belirtilmektedir. Yıvalar suğûra yerleşen Türkmenler arasında yer almışlardır. Bu sebeple bunların İran'da Hemedan'ın batısındaki bölgede kalabalık bir nüfus hâlinde yaşadıkları belirtilmektedir. Bu durumda Selçuklularla birlikte Anadolu'ya gelen Yıvalar'ın bir bölümü de daha sonraları Harizm-şah'larla Moğolların önünden gelmişlerdir 58 İbn Bîbî'de verilen bilgiden Yıva'ların XIII. yüzyılda Anadolu'da bulundukları anlaşılmaktadır 59. Anadolu'da Yıvalar'ın yerleştiklerini Dulkadirliler arasında Durmuş Hacılu, Dergeç, Esencelu, Yahşi Hanlu, Sufyanlu ve Yıvalu obalarında yer almış olmalarından anlamak mümkündür. Yine Dulkadirliler içinde zikredilen Yıva isimli bir oymak da dikkat çekmektedir 60. Her ne kadar günümüze "Yıva" ve benzeri adla anılan bir yerleşim yerinin Maraş bölgesinde varlığı görünmüyorsa da, Osmanlılar devrindeki kayıtlardan bölgede bu Türkmen gruplarının mevcut olduğu bilinmektedir Bölgedeki Türk oymakları Burada Türk boylarından ayrı, Maraş bölgesine yerleşmiş olan bazı oymaklarla Türkmen gruplarına dair örnekler vermek istiyoruz. Böylece halen bölgede varlığını sürdüren bu oymakların Tarihimizdeki rolleri göz önüne alınarak bölgenin Türkleşip İslâmlaşmasında oynadıkları role dikkat çekilmiş olacaktır. a. Şeyhilular Oğuzların Boz-Ulus kolu; Diyarbekir, Halep ve Dulkadirli Türkmenlerinin oymaklarından biri olan Şeyhlular; Diyarbekir Türkmenlerine mensup belli başlı on sekiz oymaktan birini teşkil ederler. Şeyhlu adını taşıyan Türkmen teşekküllerine sık sık rastlanır. Boz-Ok'lar arasında yaşayan Şam-Bayatları da kendi aralarında yedi büyük obadan müteşekkildir. Bunlardan biri de Şeyhlu adını taşır 62 Osmanlı vesikalarında da Şeyhlu Türkmenlerinden bahsedilmektedir. Ankara tarafında yerleşmiş "Tabanlu kabilesi mülhakatı" arasında "Şeyhlu" cemaatının yerleşik olduğu bu kayıtlarda görül mektedir 63. Dulkadirli Türkmen aşiretleri arasında yer alan Şeyhlu oymaklarından birinin adına Maraş'ta rastlanmaktadır. Pazarcık ilçesinde "Şeyhli" adıyla bilinen köyün bu oymaklara mensup olduğu söylenebilir. Ayrıca Şeyhlu Türkmenleri'nin Şam-Bayatları arasında bulunduklarını yukarıda belirtmiştik. Bunlardan Maraş bölgesinde bulunan Bayatlar arasında Şeyhlu oymağına mensup 56 Kaşgarlı Mahmud, a.g.e., I, s Hilmi Göktürk, a.g.e., II, s Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, s İbn Bîbî, el-evâmîru'1-âliye fi'1-umuri'l-alaiye (Selçuk-nâme), Çeviren: Mürsel öztürk, Ankara 1996, II, s. 140 Faruk Sümer, Oğuzlar, s. 366 Cevdet Türkay, ag.e., s,783 Faruk Sümer, Oğuzlar, s, ; Hilmi Göktürk, a.g.e.ii, Ahmet Refik, Anadolu'da Türk Aşiretleri ( ), İstanbul 1930, s , vesika nu: 218'den Hilmi Göktürk, a.g.e., II, 115

13 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 449 olanların varlığı da muhtemeldir 64. b. Diğer bazı oymaklar Bahadırlı: Maraş'ın Andırın ilçesine bağlı bir köydür. Türkmenlerde bir oymak adıdır. Orcan: Maraş ili merkezine bağlı bir köy ve Andırm'da bir başka köy adıdır. Kızık: Andırın ilçesine bağlı bir köydür. Türkmen oymaklarındandır. Alem bey: Elbistan'a bağlı bir köy adıdır. Türkmen oymağıdır. Avşarlı: Maraş'ın il merkezine bağlı bir köydür. Avşar boyundandır. Kavşıt/Kavşut: Maraş'ın Göksün işçesine bağlı bir köydür. Kavşut, erkek adlarından olduğu Divan-u Lugâti't-Türk'de yazılıdır. Maraş: Arapça'dan mı? Hitit metinlerindeki 'Markasi' den mi? Yoksa Teke Türkmenlerinde ki 'Miriş' den mi? 65 Bu adın etimolojisi üzerinde titiz bir araştırma yapılabilir. Karacalar: Maraş ilinin Elbistan ilçesine bağlı Agcaşar köyünün bir mezrasının ismidir. Kuyumcular: Maraş'ın Türkoğlu ilçesinde bir köyün adıdır. Yörüklerde Kuyumcular oymağı bu adı hâlâ taşımaktadır 66. Kabaklar: Maraş'ın Andırın ilçesinde bir köyün adıdır. Türkmenlerde bir oymağın ismi Kabak'dır ve bu kelime eski Türk adlarındandır 67. Karalar: Maraş'ın il merkezinde bir köyün ismidir. Türkmenlerde Karalı adını taşıyan bir oymak vardır 68. Bulanık: Maraş il merkezine bağlı bir köydür. Türkmenlerde bir oymak adıdır. Burada sadece isimleri belirtilen boy ve oymakların Maraş bölgesinde yerleştikleri, yer isimlerinden anlaşılan ve Cevdet Türkay'ın "Başbakanlık Arşivine Göre Osmanlı İmparatorluğu'nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler" adlı eserinde rastlanan bazılarının varlığına dikkat çekmek istiyoruz. Bir kısmına bundan önceki bölümde de işaret etmiş olmakla birlikte bu oymakların halen var olup olmadıkları araştırılabilir. Hatta bunlara yenilerinin de ilave edileceği kanaatini taşıyoruz. Sonuç Anadolu'nun Türk yurdu hâline gelişi birden bire olup bitmiş bir hadise değildir. Neredeyse üç asırlık bir zamanı içine alan XI-XIV. yüzyıllarda ardı arkası kesilmeden devam eden göçler sonucu, Anadolu Türkleşmiş ve İslâmlaşmıştır. İşte bu dönemde Anadolu'ya gelen Türkler, parçalanarak yerleştirildikleri için, aynı boy ve oymağa mensup toplulukların farklı yerleşim bölgelerinde varlıklarına rastlanmaktadır. Oba, mezra, köy ve şehir gibi yerleşim yerleri ile dağ, nehir, dere vb. coğrafî mekanlar değişik Türk boylarının adını taşımaktadır. Bunlara Anadolu'nun muhtelif yerlerinde rastlanılması da aynı topluluğa mensup olan Türkmen gruplarının buralara yerleşmiş olduklarını göstermektedir. Maraş bölgesi de Dulkadirli Ulusu'nun bölgede hâkimiyetini tesis etmesinden önce, değişik siyâsî güçler arasında el değiştirip durmuştur. Bölgede XI-XIV. yüzyıllarda, Bizanslılar'dan 64 Cevdet Türkay, a.g.e., s Hüseyin Namık Orkun, Türk Dünyası, s. 112; Hilmi Göktürk, Türk Mührü, s Mehmet Eröz, Doğu Anadolu 'da Köy Adları Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 59, s Hilmi Göktürk, Türk Mührü, I, Mehmet Eröz, a.g.m., 34

14 450 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU başka, Selçuklular, Türkiye Selçukluları, Ermeniler, Moğollar ve Memlukliiler gibi farklı siyâsî teşekküller hâkim olmuşlardır. Ancak, bütün bu yönetimlerin elinde olduğu dönemlerde de, Maraş ve yöresinde Türk varlığı daima mevcudiyetini korumuştur. Değişik boy ve oymaklara mensup Türkmen grupları ya bölgeye yerleşmiş ya da bölgede konar göçer olarak yaylak ve kışlaklarda yaşamışlardır. Maraş ve bölgesine yerleşmiş olan Ağaç-eriler, Avşarlar, Bayatlar, Bayındırlar, Çepniler, Karkınlar, Kınıklar, Kızıklar, Peçenekler, Yazırlar ve Yıvalar gibi diğer Türk boylarının izlerine dair çeşitli isimlere muhtelif tarihlerde ve muhtelif bölgelerde rastlanmaktadır. Bununla beraber, tarihin çeşitli dönemlerinde rastlandığı halde, bu gün bulunamayan izlerin bu Türkmen kitlelerinin bölgede olmadıkları anlamına gelmez. Zira, bölgeye yerleşenler, sâdece isimleri ile yaşamazlar. Aynı zamanda bunların kültürel unsurları ile de varlıklarını devam ettirirler. Her şeyden önce, Türkçe'nin bölgedeki varlığı bile, Maraş ve yöresinin Türk kültürü bakımından ne kadar önemli bir yere sahip olduğunu ortaya koyar. İşte bu alanda yapılacak yeni araştırma ve çalışmaların Maraş yöresinde var olan diğer Türk kültür unsurlarını muhafaza ettiğini bize göstereceğinde kuşku yoktur.