D KKAT EKS KL H PERAKT V TE BOZUKLU UNDA OLAYLA LG L fi TSEL POTANS YELLER ÇALIfiMALARININ GÖZDEN GEÇ R LMES

Transkript

1 D KKAT EKS KL H PERAKT V TE BOZUKLU UNDA OLAYLA LG L fi TSEL POTANS YELLER ÇALIfiMALARININ GÖZDEN GEÇ R LMES Özgür Yorb k*, M.Fatih Özda **, P nar K rm z gül*** ÖZET Amaç: Olayla ilgili potansiyeller (ERPs) merkezi sinir sisteminde duyusal ve biliflsel bilgi ifllemeyle ilgili bilgi veren invaziv olmayan bir tekniktir. Bu yaz n n amac, dikkat eksikli i hiperaktivite bozuklu unda (DEHB), ERPs tekni iyle yap lan araflt rmalar gözden geçirmektir. Yöntem: Bu çal flmada, DEHB ve ERPs ile ilgili olarak seçilen kitap ve yaz lar gözden geçirildi, sonuçlar özetlendi. Bu derlemenin yaz lmas için, k rk dört bilimsel yaz dan ve dört kitaptan yararlan lm flt r. Sonuçlar: DEHB olan çocuklar n, normal kontrollere göre, P 1 amplitüdünün küçük olmas lokus sereleus-norepinefrinerjik sistemini ilgilendiren uyar lma ile ilgili bir sorunu yans tabilir. dalgas ndaki küçüklük, DEHB olan çocuklar n uyaran n tespiti ve ay r m ndaki zorlu u düflündürebilir. Bu durum DEHB da frontal inhibisyon sürecinde yetersizli i gösterebilir. Özellikle norepinefrinin postsinaptik alfa-2 reseptörlerine olan etkisi inhibisyonda önemli gibi görünmektedir. DEHB daki çocuklarda dalgas ndaki küçüklük, dikkatin yönlendirilmesindeki (allocation) bir soruna ve iflleyen belle in yenilenmesindeki yetersizli e iflaret edebilir. Prefrontal korteks GABA, dopamin, norepinefrin, serotonin, asetilkolin, norotransmitterleri arac l yla iflleyen bellek ifllevlerini gerçeklefltirmektedir. Tart flma: DEHB da, yafl, komorbidite, cinsiyet, DEHB nun tipi gibi kar flt r c etkenler göz önünde tutularak yap lacak daha ileri ERP çal flmalar, DEHB daki bilgi iflleme sürecinin anlafl lmas n ve DEHB nun patofizyolojisinin ayd nlat lmas n sa layacakt r. Anahtar kelimeler: Dikkat eksikli i hiperaktivite bozuklu u, olayla ilgili iflitsel potansiyeller,, P 1,. SUMMARY: A REVIEW OF AUDITORY EVENT RELATED POTENTIALS IN ATTENTION DEFICIT HYPERACTIVITY DISORDER Objective: Event related brain potentials (ERPs) is a noninvasive technique giving knowledge about neural activity associated with sensory and cognitive information processing. The aim of this paper is to review investigations which used ERPs technique in attention deficit hyperactivity disorder (ADHD). Method: Selected papers and books regarding to auditory event related potentials and ADHD are reviewed, and the results are summarized. Fourty four scientific paper, and four books are used to write this paper. Results: Smaller amplitude of P 1 in children with ADHD compared to normal controls may reflect a problem with states of arousal related to locus cereleus and norepinephrinergic system. Smaller may suggest that children with ADHD were not good at signal detection and discrimination. This situation may show a failure in frontal inhibition process. Especially, the effect of NE on alfa-2 receptors seems to be important in inhibition. Smaller in children with ADHD may demonstrate a problem with allocation of attention and ineffective working memory updating. Prefrontal cortex possibly affects working memory function via GABA, dopamine, norepinephrine, and acetylcholine neurotransmitters. Discussion: ERPs studies which take confusing factors such as age, comorbidity, gender, and type of ADHD into consideration may provide both a better understanding of information processing in ADHD and insight into pathophysiology of ADHD. Key words: Attention deficit hyperactivity disorder, auditory event related potentials,, P 1,. G R fi * Uzm. Dr., Gülhane Askeri T p Fak. Çocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal, Ankara. ** Yrd. Doç. Dr., Gülhane Askeri T p Fak., Nöroloji Anabilim Dal, Ankara. *** Yük. Hemflire, Gülhane Sa l k Astsubay Okulu, Ankara. Uyar lm fl potansiyeller, d flardan gelen uyar n n merkezi sinir sisteminde oluflturdu u elektriksel de ifliklikleri kaydetmede s k olarak kullan lmaktad r. K sa latensli beyin sap iflitsel uyar lm fl potansiyeller (BAER), somatosensoryal uyar lm fl potansiyeller (SEP) ve görsel uyar lm fl potansiyeller (VEP) klinik amaçl kullan lmaktad r. Genel olarak, bu uyar lm fl potansiyeller verilen uyarana nöronal yan t gösterirler, amplitütleri ve latensleri uyaran n fiziksel özelliklerine ba l - d r. Bu nedenle uyarana ba l potansiyeller (SRPs) kiflinin dikkati ile ya da uyaranla ilgili olup olmamas ndan ba ms zd r. Bununla birlikte uyar lm fl potansiyellerin baflka bir biçimi olan olayla ilgili potansiyeller (ERPs), sadece kiflinin uyarana seçici dikkati s ras nda ya da bir uyaran di erlerinden ay rt etmesi ile oluflur ve göreceli olarak uyaran n fiziksel özelliklerinden Çocuk ve Gençlik Ruh Sa l Dergisi : 11 (2)

2 DEHB de Olayla lgili flitsel Potansiyeller ba ms zd r (Goodin 1992). ERPs dalgalar, duyusal ve biliflsel bilgi ifllemeye ba l nöronal aktivite hakk nda bilgi veren noninvaziv bir teknik oldu undan, çeflitli psikiyatrik bozukluklarda çal fl lm flt r. Bir çok çal flma,,, ve P 1 bileflenleri ile gerçeklefltirilmifltir. Bu yaz n n amac, DEHB de ERPs tekni iyle yap lan çal flmalar gözden geçirmek ve bu çal flma sonuçlar n n DEHB patofizyolojisinin ve klini inin ayd nlat lmas ndaki önemine iflaret etmektir. YÖNTEM Bu yaz, attention deficit disorder, event related potentials, P 1, ve anahtar kelimelerinin, Pubmed arac l ile taranmas sonucunda elde edilen kaynaklardan ve bu konu ile ilgili kitaplardan ve sempozyum bildirilerinden yararlan - larak yaz lm flt r. Çal flmalar n çocuk ve ergenler üzerinde gerçeklefltirilmifl olmas na dikkat edilmifltir. Bu derlemenin yaz lmas için, k rk dört bilimsel yaz dan ve dört kitaptan yararlan lm flt r. ve ark. 1996). DEHB nun ana belirtileri hiperaktivite, dürtüsellik (impulsivite), dikkat da n kl - (distraktibilite) oldu undan, DEHB da afl r uyar lm fll k da söz konusu olabilir. Böyle bir durumda ise P 1 amplitüdünün büyük olmas beklenir. Bununla birlikte, iflitsel ERP bileflenlerini araflt rd m z bir çal flmada, DEHB olan çocuklarda P 1 amplitüd ve latenslerinin normallerden farkl olmad n bulduk (Yorbik ve ark. 2004, fiekil 1). fiekil 1: Cz, Pz ve Fpz bölgelerinden kaydedilen O P [ (IO) : nfraorbital elektrod] (A) : Sa l kl bir çocuk; (B) MPH tedavisinden önce DEHB olan bir çocuk; (C) DEHB olan ayn çocukta MPH tedavisi ile ve amplitüdlerinde artma. BULGULAR P 1 P 1 amplitüdü ile yap lm fl çal flma say s çok azd r. Yap lan çal flmalar, P 1 nin assending retiküler aktivatör sistem taraf ndan meydana getirildi ini ve uyar lma durumlar yla ilgili olabilece ini düflündürmektedir (Erwin ve Buckwald 1986a, 1986b). Lokus sereleus (LC)- norepinefrinerjik (NE) sistemin uyar lmada önemli oldu u bilinmektedir (Berridge ve Waterhouse 2003). LC-NE sisteminde ifllev bozuklu- unun DEHB patofizyolojisinde rol oynayabilece i ileri sürülmüfltür. Bu sistemde ifllev bozuklu unu destekleyen di er bir kan t DEHB olan çocuklar n stimulanlardan ve alfa-2 agonisti klonidinden fayda görmeleridir. Dikkatin oluflmas nda uyar lma önemli olabilece inden, DEHB de normallere göre daha küçük P 1 amplitüdü beklenir. Bu varsay mla uyumlu olarak, DEHB olan kiflilerde P 1 bilefleninin normallerden daha küçük oldu u gösterilmifltir (Kemner 99

3 YORBIK VE ARK. nin kayna supratemporal iflitme korteksidir (Bruneau ve Gomot 1998, Ceponiene ve ark. 2002). Ayr ca, 5-11 yafl aras ndaki çocuklarda frontal ve parietal alanlar n da nin meydana getirilmesinde rolü oldu u bildirilmifltir (Ceponiené ve ark. 2002). amplitüdünün, 4 yafl ndan 10 yafl na kadar artt, 10 yafl ndan sonra azalarak 17 yafl nda eriflkin de erlerine ulaflt bildirilmifltir (Ponton ve ark. 2000). Yaz nda, nin MSS de bilgi ifllemenin hangi ifllevini yans tt ile ilgili farkl bildirimler vard r. nin uyaran n kategorizasyonunu yans tt ileri sürülmüfltür. Bu durum dalgas n n yasla olan de- iflikleri ile uyumlu bildirimdir. nin, tekrar eden seslerin k sa süreli nöronal reprezantasyonlar n n oluflmas n yans tt ileri sürülmüfltür. Baflka bir deyiflle, bileflenin, merkezi iflitsel sistemlerde geçici olarak akustik ses özelliklerinin kodlanmas n (encoding) göstermektedir (Ceponiené ve ark. 2001, 2002). nin uyaran n tespiti ve ay r m ile ilgili oldu u düflünülmektedir (Barry ve ark. 2003, Mercugliano 1999). Baz araflt rmac lar ise uyaran n özelliklerine dikkatin odaklanmas n yans tt n ileri sürerlerken (Breton ve ark. 1988), baz lar nin frontal inhibisyon procesini yans tt n ileri sürmüfllerdir (Barry ve ark. 2003). Asl nda bu iki görüfl birbirini desteklemektedir. Dikkatin sürdürülmesinde ve impulsivitenin engellenmesinde özellikle frontal loptan kaynaklanan inhibitor uyar lar n önemli oldu u bildirilmifltir. Dorsolateral (DL)-prefrontal korteksin piramidal hücreleri, sensoryal assosiasyon korteksine inhibe edici uyaranlar olarak ulafl r. Elektrofizyolojik çal flmalar bu ba lant lar n, sensoryal assosiasyon korteksinde ilgisiz uyaranlar inhibe etti ini göstermifltir. Bu flekilde dikkat da n kl (distractibilite) engellenir. Ventromedial ve/veya orbital prefrontal korteksten subkortikal limbik nukleuslara uzanan paralel ba lant lar arac l yla uygun olmayan duyusal yan tlar inhibe edilmektedir. Prefrontal korteks ve anterior singulatin ba lant lar n n inhibitor özellik tafl d düflünülmektedir Anterior singulatin, prefrontal korteks ba lant lar na ek olarak, sensoryal assosiasyon korteksi ile de ba lant lar vard r. Bu bölgenin uyar lmas, iflitsel kortikal kortikal yan tlar inhibe etmektedir. SPECT, PET, fonksiyonal MRI ile yap lan çal flmalarda, dikkatin düzenlenmesinde anterior kortekslerin posterior kortekslere olan inhibitor etkileriyle oldu u hipotezini desteklemektedir. Prefrontal korteks bu ifllevlerini basl ca norepinefrin ve dopamin arac l yla yerine getirmektedir (Arnsten ve ark. 1996). bilefleni, MSS deki inhibitor procesi yans tt ndan, frontal korteksten kaydedilen potansiyellerinin daha küçük olmas beklenir. Bu varsay mla uyumlu olarak, laboratuar m zda yapt m z çal flmada, 7-14 yas aras ndaki DEHB olan çocuklar n amlitudu sa l kl kontrollere göre istatistiksel olarak anlaml düzeyde küçüktü (Yorbik ve ark. 2004, flekil 1). Bu bulgu daha önceki çal flmalar n sonuçlar yla uyumludur (Johnstone ve Barry 1996, Satterfield ve ark. 1994). lginç olarak iki çal flmada, DEHB olan küçük çocuklarda kontrollere göre küçük, yaflça büyüklerde ise büyük olarak bulunmufltur. Sa l kl kiflilerde nin yafla ba l de iflimi göz önünde tutulunca bu sonuçlar, DEHB de geliflimsel gecikmeye iflaret edebilir. uyaran n sunulmas ndan 300 msan. sonra (latens) oluflan, en büyük amplitüdü parietal bölgedeki saçl deride kaydedilen pozitif bir dalgad r (Pritchard 1981). Uyaran, tahmin edilemez, görevle ilgili, ya da yan t n secimi ile ilgili oldu- unda daha belirgin olarak kaydedilir (Winsberg ve ark. 1997). dalgas n n, limbik sistemden (hippokampus), talamusdan, prefrontal, sentro-parietal ve temporal kortekslerden kaynakland bildirilmifltir (Kraus ve Mc Gee 1994, Schochat ve ark. 2002). Bu bölgeler dikkatin oluflumunda da önemli olan yerlerdir. Yaz nda dalgas n n bilgi ifllemedeki ifllevi ile ilgili farkl görüfller ileri sürülmüfltür. dalgas dikkatin yönlendirilme (allocation) kapasitesini yans t r ve bu kapasitedeki sorunlar dikkat eksikli inde önemli rol oynarlar (Jonkman ve ark. 2000). Di- er bir görüfl ise, iflleyen belle in yenilenmesini, baflka bir deyiflle daha önceki uyaranla efl- 100

4 DEHB de Olayla lgili flitsel Potansiyeller leflmeyen yeni bir uyarana beyinin yan t n temsil ediyor olabilir (Gumenyuk ve ark. 2001, Picton 1992). flleyen bellek, k sa süreli bir bellektir. Bu sistem planlama ve muhakeme etmek için gerekli olan bilgiyi k sa süreli olarak depolar ve ifller (Yager ve Gitlin 2000). flleyen bellek yönetici ifllevlerin (executive function) küçük bir bileflenidir. Yönetici ifllevler kendini düzenleme, davran fl s ras, esneklik, yan t n engellenmesi, planlama, ve davran fl n organizasyonu gibi bir dizi beyin ifllevini içerir. K sacas, yönetici ifllevler beynin kontrol merkezidir, kendimiz hakk ndaki düflüncelerimizi, gelecekte ne olaca n, ve bunu bizim nas l etkileyece imizi belirler. Frontal korteks, özellikle prefrontal korteks, ve bunun striatal yolaklar yönetici ifllevlerin en önemli anatomik oluflumlar d r. flleyen belle in, sözel ve sözel olamayan olmak üzere en az iki tipinin oldu u bildirilmifltir. Sözel olmayan iflleyen bellek, bellekte görsel bilginin temsil edilme yetisi olarak tan mlan r. Bu bellekteki s n rl l klar, bir görevin bileflenlerinin tamamlanmas ndaki gecikmeler, amaca yönelik davran fllarda, gelecekteki olaylara haz rl kta ve zaman fark edebilmede sorunlar gibi DEHB dekine benzer klinik belirtilerle sonuçlan r. Sözel iflleyen bellek problem çözme s ras nda kendinle konuflma yetisi olarak tan mlan r. Sözel iflleyen bellekteki sorunlar, okudu unu anlamada güçlü e, dezorganize sözel ifadeye ve içgörüde yetersizli e neden olur (Mercugliano 1999). Di er çal flmalar n bir ço uyla (Frank ve ark. 1994, Holcomb ve ark. 1986, Winsberg ve 1993) uyumlu olarak biz de yapt m z çal flmada, DEHB olan çocuklar n frontal ve parietal bölgelerinden al nan kay tlar nda, normallerden al - nan kay tlara göre, amlitüdünün daha küçük oldu unu bulduk (Yorbik ve ark. 2004). Bu durum DEHB de, dikkatin yönlendirilmesindeki (allocation) sorunlara ve iflleyen belle in yenilenmesindeki yetersizli e iflaret edebilir. Bununla birlikte yaz nda DEHB de amplitüdünün kontrol grubundan farkl olmad n bildiren çal flmalar da vard r (Johnstone ve ark. 1996, Lazzaro ve ark. 1997, 2001). Maymunlarda bilateral lokus sereleus lezyonu ile P-3 bilefleninin küçüldü ü gözlenmifltir (Pineda ve ark. 1989). Benzer flekilde, α 2 -agonisti klonidin in sistematik uygulamas yla LC atefllenmesi ve NE sal n fl n n azald, ayr ca bilefleninin küçüldü ü gözlenmifltir (Swick ve ark. 1994). Bu durum, LC un bileflenin kaynaklar aras nda say labilece ini ya da bilefleninin oluflmas için P 1 in oluflmas n n önemli oldu unu düflündürmektedir. latensi, uyaran de erlendirme surecinin ya da bilgi ifllemenin h z n gösterir (Johnson 1986). Baz çal flmalarda DEHB de latensinin daha uzun oldu u gösterilmifltir (Winsberg ve ark. 1993, Yorbik ve ark. 2004). Bu durum DEHB de dikkatin yönlendirilmesinin (allocation), iflleyen belle in yenilenmesinin ve yeni uyarana haz rl k döneminin daha uzun zaman ald na iflaret edebilir. Metilfenidat n ERP potansiyellerine olan etkisi laboratuar m zda yapt m z bir çal flmada metilfenidat n DEHB olan çocuklarda frontal ve parietal potansiyellerinin amlitüdünü artt rd (normallefltirdi i), latensini ise k saltt - n gözledik (Ozdag ve ark. 2004). Bu bulgular daha önceki bir çok çal flman n sonuçlar yla uyumludur (Lazzaro ve ark. 1997, Seifert ve ark. 2003, Young ve ark. 1995). Bununla birlikte yaz nda metilfenidat n latensine olan etkisini araflt ran çal flmalarda çeliflik sonuçlara ulafl lm flt r (Lazzaro ve ark. 1997). Bilgilerimize göre yaz nda DEHB olan çocuklarda, metilfenidat tedavisinin di er ERP bileflenlerine olan etkisini bildiren çal flma yoktur. Yapt m z çal flmada, metilfenidat tedavisi ile parietal latensinin k - sald n, parietal P 1 amplitüdünün ise artt n gözledik. Metilfenidat frontal ve parietal P 1 ve dalgalar n n di er de erlerinde de ifliklik meydana getirmedi (Ozdag ve ark. 2004) TARTIfiMA VE SONUÇ DEHB de, dikkat ile ilgili hangi bilgi iflleme döneminde sorun oldu u ve bu sorundan MSS nin hangi bölgelerin rol oynad henüz aç kl a kavuflmufl de ildir. DEHB de yap lan laboratuar çal flmalar, birçok kiflinin dikkat olarak tan mlad bilginin al nmas ile ilgili bir sorun olmad n, ancak daha sonraki bilgi iflleme süreçlerinde ya da uygun yan t n seçimine bozukluklar n oldu unu düflündürmektedir. Bu nedenle 101

5 YORBIK VE ARK. DEHB olan kiflilerdeki dikkat eksikli i, bu kiflilerin sanki dikkat eksikli i varm fl gibi görünmelerinden kaynaklanmaktad r. Denkla (1996), DEHB nu maksat eksikli i bozuklu u (intention deficid disorder) olarak tan mlamaktad r. Maksat, harekete geçmeden önceki haz rl tan mlar; uyar n n tespiti ve yan t aras nda ne olup bitti idir. Çeflitli ERP bileflenleri uyaran ile yan t aras ndaki bilgi ifllemeyi gösterdi inden, bu teknik MSS de bilgi ifllemenin farkl dönemlerinin araflt r lmas nda yararl d r. MSS deki üç nöral a n dikkat ifllevlerinin yerine getirilmesinde önemli oldu unu ileri sürümüfltür. Uyar c a (alerting network), tepkiye haz r olmay ve bu uyar lm fll k durumunun sürdürülmesini sa lar. Sa frontal lob (özellikle 6 nc Brodmann alan n n üst k s mlar ), sa parietal lob ve lokus sereleus uyar c a n bileflenleridir. Uyar c a n ifllevinde özellikle noradrenalin önemli gibi gözükmektedir (Fan ve ark. 2001, Witte ve Morrocco 1997). Yöneltici a (orienting network), duyusal uyaranlara yönelmeyi sa lar. Bu a la ilgili olarak özellikle görsel uyaranlarla çal flmalar yap lm flt r. Görsel uyaranlarla ilgili yöneltici a bafll ca parietal loplar, okulo-motor sistem, özellikle fusiform girus olmak üzere ekstrastriat görsel bölgeler oluflturmaktad r. Yöneltici a n çal flmas nda özellikle asetilkolin önemli gibi gözükmektedir (Davidson ve Morrocco 2000, Fan ve ark. 2001). Yürütücü-kontrol edici a (executive-control network), amaca yönelik davran fllar n kontrolü, hedefin tespit edilmesi, hatalar n tespit edilmesi, çat flmalar n çözümü ve otomatik yan tlar n durdurulmas ile ilgilidir. Bu a anterior singulat girus, SMA, ve bazal ganglialar meydana getirmektedir. Yürütücü-kontrol edici a n çal flmas nda özellikle dopamin önemli gibi gözükmektedir (Brozoski ve ark. 1979, Fan ve ark. 2001, Schochat ve ark. 2002, Simon ve ark. 1980). Bu üç a n çal flmas nda önemli olan anatomik bölgelerin herhangi bir yerindeki ifllevsel sorunun dikkat eksikli ine neden olmas beklenir. Bu aç dan ele al nd nda DEHB nin oldukça heterojen bir bozukluk oldu- u düflünülür. Henüz ERPs bileflenleriyle dikkat ile ilgili üç a aras ndaki iliflki iyi bir flekilde kurulmam flt r. Di er taraftan ERPs çal flmalar ndan zaman zaman farkl bulgular elde edilmifltir. ERPs çal flmalar ndaki çeliflkili bulgular yafl, e itim düzeyi, komorbidite gibi örneklem özellikleri ve metodolojik farkl l klardan kaynaklanabilece i gibi söz konusu heterojeniteye de ba l olabilir. DEHB olan çocuklar n, normal kontrol gruplar - na göre, P 1 amplitüdünün küçük olmas olas l kla LC-NE sistemini ilgilendiren uyar lma ile ilgili sorunlar yans tmaktad r. DEHB olan çocuklarda dalgas ndaki küçüklük, uyaran n tespiti ve ay r m n n iyi olmad n düflündürmektedir. Bu durum DEHB de frontal inhibisyon yetersizli ini gösterebilir (Barry ve ark. 2003). Özellikle NE nin postsinaptik alfa-2 reseptörlerine olan etkisi inhibisyonda önemli gibi görünmektedir (Arnst ve ark. 1996). DEHB deki çocuklarda dalgas ndaki küçüklük, dikkatin yönlendirilmesindeki (allocation) sorunlara ve iflleyen belle in yenilenmesindeki yetersizli e iflaret edebilir. Prefrontal korteksin GABA, dopamin, noradrenaline, asetilkolin ve serotonin norotransmitterleri arc l yla iflleyen bellek ifllevlerini gerçeklefltirdi i bildirilmifltir (Arnsten 1997, Dreher ve Burnod 2002, Ellis ve Nathan 2001, Lewis ve ark. 2002). Bipolar bozukluk, major depresif bozukluk, flizofreni gibi çeflitli psikiyatrik bozukluklarda ERPs bileflenleriyle yap lan araflt rmalarda benzer sonuçlara ulafl lm flt r (Brown ve ark. 2002, O Donnell ve ark. 2004, Urretavizcaya ve ark 2003). Bu durum DEHB de, ERPs çal flmalar sonuçlar n n sadece bu bozuklu a özgü olmad - n düflündürmektedir. Benzer sonuçlar bu psikiyatrik hastal klar n MSS de ortak bozukluklar paylaflmalar ndan ya da komorbiditeden kaynaklanabilir. Ayr ca bir çok psikiyatrik sorunun dikkat ifllevlerinde bozulmayla birlikte oldu u da hat rlanmal d r. ERPs bileflenleri ile dikkat ifllevleri aç s ndan önemli nöronal a lar aras ndaki iliflkiyi araflt ran çal flmalar, DEHB deki bilgi iflleme sorunlar ve kaynaklar hakk nda de erli bilgiler verecektir. Yafl, komorbidite, cinsiyet, DEHB nin tipi gibi kar flt r c etkenler göz önünde tutularak yap lacak araflt rma desenleri bu çal flmalar n sonuçlar n yorumlamay kolaylaflt - racakt r. 102

6 DEHB de Olayla lgili flitsel Potansiyeller KAYNAKLAR Arnsten AF, Steere JC, Hunt RD (1996) The contribution of alpha 2-noradrenergic mechanisms of prefrontal cortical cognitive function. Potential significance for attention-deficit hyperactivity disorder. Arch Gen Psychiatry 53(5): Arnsten AF (1997) Catecholamine regulation of the prefrontal cortex. J Psychopharmacol 11(2): Barry RJ, Johnstone SJ, Clarke AR (2003) A review of electrophysiology in attention-deficit/hyperactivity disorder: II. Event-related potentials. Clin Neurophysiol 114(2): Berridge CW, Waterhouse BD (2003) The locus coeruleus-noradrenergic system: modulation of behavioral state and state-dependent cognitive processes. Brain Res Brain Res Rev 42(1): Breton F, Ritter W, Simson R ve ark. (1988) The component elicited by stimulus matches and multiple targets. Biol Psychol 27(1): Brown KJ, Gonsalvez CJ, Harris AW ve ark. (2002) Target and non-target ERP disturbances in first episode vs. chronic schizophrenia. Clin Neurophysiol 113(11): Brozoski TJ, Brown RM, Rosvold HE ve ark. (1979) Cognitive deficit caused by regional depletion of dopamine in prefrontal cortex of rhesus monkey. Science 205(4409): Bruneau N, Gomot M (1998) Auditory evoked potentials (N1 wave) as indices of cortical development. Neuroimaging in Child Neuropsychiatric Disorders n içinde, Garreau B (ed) Springer, Berlin, s: Ceponiené R, Rinne T, Naatanen R (2002) Maturation of cortical sound processing as indexed by event-related potentials. Clin Neurophysiol 113(6): Ceponiené R, Shestakova, A, Balan B ve ark. (2001) Children s auditory event-related potentials index stimulus complexity and speechness. Int J Neurosci 109: Davidson MC, Marrocco RT (2003) Local infusion of scopolamine into intraparietal cortex slows covert orienting in rhesus monkeys. J Neurophysiol 83(3): Denkla MB (1996) Biological correlates of learning and attention: What is relevant to learning disability and attention-deficit hyperactivity disorder? J Dev Behav Pediatr 17:114. Dreher JC, Burnod Y (2002) An integrative theory of the phasic and tonic modes of dopamine modulation in the prefrontal cortex. Neural Netw 15(4-6): Ellis KA, Nathan PJ (2001) The pharmacology of human working memory. Int J Neuropsychopharmacol. 4(3) : Erwin RJ, Buchwald JS (1986) (a) Midlatency auditory evoked responses: differential recovery cycle characteristics. Electroencephalogr Clin Neurophysiol 64(5): Erwin R, Buchwald JS (1986) (b) Midlatency auditory evoked responses: differential effects of sleep in the human. Electroencephalogr Clin Neurophysiol 65(5): Frank Y, Seiden JA, Napolitano B (1994) Event-related potentials to an "oddball" auditory paradigm in children with learning disabilities with or without attention deficit hyperactivity disorder. Clin Electroencephalogr 25(4): Goodin SD (1992) Event rlated (endogenous) potantials. Electrodiagnosis in Clinical Neurology nin içinde, Aminoff MJ (ed) Churchill Livingstone Inc. Press, New York, s: Gumenyuk V, Korzyukov O, Alho Kve ark. (2001) Brain activity index of distractibility in normal school-age children. Neurosci Lett 314(3): Holcomb PJ, Ackerman PT, Dykman RA (1986) Auditory event-related potentials in attention and reading disabled boys. Int J Psychophysiol 3(4): Fan J, Wu Y, Fossella JA ve ark. (2001) Posner Assessing the heritability of attentional Networks. BMC Neuroscience 2:14. Johnstone SJ, Barry RJ (1996) Auditory event-related potentials to a two-tone discrimination paradigm in attention deficit hyperactivity disorder. Psychiatry Res 64(3): Jonkman LM, Kemner C, Verbaten MN ve ark. (2000) Attentional capacity, a probe ERP study: differences between children with attention-deficit hyperactivity disorder and normal control children and effects of methylphenidate. Psychophysiology 37(3): Kemner C, Verbaten MN, Koelega HS ve ark. (1996) Event-related brain potentials in children with attentiondeficit and hyperactivity disorder: effects of stimulus deviancy and task relevance in the visual and auditory modality. Biol Psychiatry 40(6): Kraus N, Mc Gee T (1994) Auditory evet related potentials. Handbook of Clinical Audiology içinde, Katz J (ed) Williams & Wilkins, Baltimore, s: Lazzaro I, Anderson J, Gordon E, ve ark. (1997) Single trial variability within the P300 ( ms) processing window in adolescents with attention deficit hyperactivity disorder. Psychiatry Res 73(1-2): Lazzaro I, Gordon E, Whitmont S ve ark. (2001) The modulation of late component event related potentials by pre-stimulus EEG theta activity in ADHD. Int J Neurosci 107(3-4): Lewis DA, Melchitzky DS, Burgos GG (2002) Specificity in the functional architecture of primate prefrontal cortex. J Neurocytol 31(3-5): Mercugliano M (1999) What is attention-deficit/hyperactivity disorder? Pediatr Clin North Am 46(5): O'Donnell BF, Vohs JL, Hetrick WP ve ark. (2004) Auditory event-related potential abnormalities in bipolar disorder and schizophrenia. Int J Psychophysiol 53(1):

7 YORBIK VE ARK. Ozdag MF, Yorbik O, Ulas UH ve ark. (bas mda) Effect of methylphenidate on auditory event related potential in boys with attention deficit hyperactivity disorder. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. Picton TW (1992) The P300 wave of the human event-related potential. J Clin Neurophysiol 9(4): Pineda JA, Holmes TC, Swick D ve ark. (1989) Brain stem auditory evoked potentials in squirrel monkey (Saimiri sciureus). Electroencephalogr Clin Neurophysiol 73: Ponton CW, Eggermont JJ, Kwong B ve ark. (2000) Maturation of human central auditory system activity: evidence from multi-channel evoked potentials. Clin Neurophysiol 111(2): Pritchard WS (1981) Psychophysiology of P300. Psychol Bull 89(3): Satterfield JH, Schell AM, Nicholas T (1994) Preferential neural processing of attended stimuli in attention-deficit hyperactivity disorder and normal boys. Psychophysiology 31(1):1-10. Schochat E, Scheuer CI, Andrade ER (2002) ABR and auditory P300 findings in children with ADHD. Arq Neuropsiquiatr 60(3-B): Seifert J, Scheuerpflug P, Zillessen KE ve ark. (2003) Electrophysiological investigation of the effectiveness of methylphenidate in children with and without ADHD. J Neural Transm 110(7): Simon H, Scatton B, Moal ML (1980) Dopaminergic A10 neurones are involved in cognitive functions. Nature 286(5769): Swick D, Pineda JA, Foote SL (1994) Effects of systemic clonidine on auditory-evoked potentials in squirrel monkey, Brain Res Bull 33: Tanaka S (2002) Dopamine controls fundamental cognitive operations of multi-target spatial working memory. Neural Netw 15(4-6): Urretavizcaya M, Moreno I, Benlloch L ve ark. (2003) Auditory event-related potentials in 50 melancholic patients: increased N100, N200 and P300 latencies and diminished P300 amplitude. J Affect Disord 74(3): Winsberg BG, Javitt DC, Silipo GS ve ark. (1993) Mismatch negativity in hyperactive children: effects of methylphenidate. Psychopharmacol Bull 29(2): Winsberg BG, Javitt DC, Silipo GS (1997) Electrophysiological indices of information processing in methylphenidate responders. Biol Psychiatry 42(6): Witte EA, Morrocco RT (1997) Alteration of brain noradrenergic activity in rhesus monkeys affects the alerting component of covert orienting. Psychopharmacology (Berl) 132(4): Yager J, Gitlin M (2000) Clinical manifestation of psychiatric disorders Kaplan & Sadock s Comoprehensive Textbook of Psychiatry, seventh edition, volume one, Sadock BJ, Sadock VA (eds) Philedelphia, Lippincott Williams & Wilkins, s: Yorb k Ö, Özda MF, K rm z gül P ve ark. (2004) Dikkat eksikili hiperaktivite bozuklu u olan erkek çocuklarda iflitsel olayla ilgili potansiyeller. Çocuk ve Gençlik Ruh Sa l Dergisi 11(1): Young ES, Perros P, Price GW ve ark. (1995) Acute challenge ERP as a prognostic of stimulant therapy outcome in attention-deficit hyperactivity disorder. Biol Psychiatry 37(1):