DERSİN ADI: İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ

Transkript

1 DERSİN ADI: İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YRD.DOÇ.DR. İLKER USTABAŞ DERSİN AMACI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLARIN TANITILMASI 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNUNUN TEMEL YÖNLERİYLE AÇIKLANMASI GÜVENLİK KÜLTÜRÜ KAVRAMININ AÇIKLANMASI 4857 SAYILI İŞ KANUNUNA KISA BAKIŞ İŞ HİJYENİ HAKKINDA GENEL HUSUSLARIN AÇIKLANMASI

2 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU 20/06/2012 TARİHİNDE ÇIKARILDI ÜLKEMİZDEKİ DURUM

3 KURALCI DEĞİL ÖNLEYİCİ YAKLAŞIM Kanunla işyerlerine, risk değerlendirmesiyle birlikte önleyici bir iş sağlığı ve güvenliği yaklaşımı getirildi. Tüm sorumluluk işverene ait olmakla birlikte; iş sağlığı ve güvenliğinin işyerinin bütününde benimsenmesi ve uygulanması sağlanıyor. İşveren; çalışanları ile birlikte işin her aşamasında işten kaynaklı tehlikeleri sürekli olarak tespit ederek, muhtemel risklere karşı tedbir alacak. Kanun, iş sağlığı ve güvenliğinde en iyi koşulları hedefleyerek, işyerlerinin mevcut durumunun sürekli iyileştirilmesini amaçlıyor. İş kazası veya meslek hastalığı olduktan sonra neler yapılacağı değil, öncesinde önlemek için atılacak adımlar esas alınıyor. KORUNMA YÖNTEMLERİ İŞYERLERİ TEHLİKE SINIFLARI 1- ÇOK TEHLİKELİ 2- TEHLİKELİ 3- AZ TEHLİKELİ İşyerleri, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin daha etkin sunumu amacıyla tehlike sınıflarına ayrıldı. Bu sınıflandırmada; yapılan işin özelliği, işin her safhasında kullanılan veya ortaya çıkan iş ekipmanı, üretim ve şekilleri, çalışma şartları gibi hususlar dikkatte alındı. İşyerlerinde Tehlike sınıfları; yapılan asıl iş dikkate alınarak, sosyal tarafların dâhil olduğu bir Komisyonun görüşleri doğrultusunda Bakanlıkça tespit ediliyor. İş sağlığı ve güvenliği profesyonellerinin çalışma süreleri ve görevlendirilmesi, çalışanların iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerinin süreleri ile acil durum planı ve risk değerlendirmesinin yenilenmesi gibi hususlar bu tehlike sınıflarına göre belirleniyor. 13/10/2015 İMO SEMİNER 11

4 İŞYERİ TEHLİKE SINIFLARI 13/10/2015 İMO SEMİNER 13 HER İŞYERİNE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ (İSG) PROFESYONELİ Çalışan sayısına ve işyeri türüne bakılmaksızın her işyerinde iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi gibi İSG profesyonelleri görev yapıyor. İSG profesyonelleri, özel eğitim gören ve mesleki yeterliliğini sınavla ispatlayan kişiler arasından Bakanlıkça yetkilendiriliyor. Gerekli şartları taşıması durumunda, işverenin kendisi de İSG profesyoneli olarak iş sağlığı ve güvenliği hizmetini üstlenebiliyor Gerekli eğitimi alması durumunda 10 dan az çalışanı bulunan az tehlikeli işyeri işveren vekilleri iş sağlığı ve güvenliği hizmetini üstlenebiliyor Rehberlik ve danışmanlık yapmak üzere görevlendirilen İSG profesyonelleri, ihtimallerinden dolayı işverene karşı sorumludur İSG profesyonelleri, hayatı tehlike arz eden riskleri bildirdiği halde tedbir almayan işverenler hakkında doğrudan Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına başvuruyor. Ayrıca bu durumla ilgili çalışanlar da bilgilendiriliyor. Ölüm ve maluliyetle sonuçlanan iş kazası veya meslek hastalığında ihmali tespit edilen iş güvenliği uzmanı veya işyeri hekiminin yetki belgesi askıya alınıyor. İSG profesyonellerine iş güvencesi getirilmektedir. Buna göre bildirimden dolayı iş sözleşmesine son verilen işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanının bir yıllık sözleşme ücreti tutarından az olmamak üzere tazminata hükmedilecektir. Ayrıca, İş Kanunları ve diğer Kanunlara göre sahip olduğu kadar da saklı kalacaktır.

5 İŞYERLERİNE HİZMET SUNAN ORTAK SAĞLIK VE GÜVENLİK BİRİMLERİ İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri; belirlenen sürelerle öncelikle işyeri bünyesindeki profesyonel tarafından verilirken, uygun vasıflara sahip personel bulunmaması halinde ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden alınıyor. Kamu kurum ve kuruluşları, organize sanayi bölgeleri ile özel şirketler tarafından kurulan ortak sağlık ve güvenlik birimleri; gerekli donanım ve personele sahip olmaları şartıyla Bakanlıkça yetkilendiriyor. Ortak sağlık ve güvenlik birimleri, yetkileri kapsamında hizmet sundukları işverene karşı ihmallerinden dolayı sorumludur. İş güvenliği uzmanı ve işyeri hekiminin tam süreli görevlendirilmesi gereken işyerlerinde ise işverence, gerekli donanım ve personel sağlanarak işyeri sağlık ve güvenlik birimi kuruluyor. MİKRO İŞLETMELERE DEVLET DESTEĞİ Kamu kurum ve kuruluşları hariç 10 dan az çalışanı olan çok tehlikeli ve tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerine iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin yerine getirilmesinde, Bakanlık maddi destekte bulunuyor. Destek için Sosyal Güvenlik Kurumuna başvurulması gerekiyor. Sigortasız personel çalıştırdığı tespit edilen işyerlerinden, yapılan destek yasal faizi ile birlikte geri alınıyor. Bu işyerleri destekten üç yıl süreyle men ediliyor. RİSK DEĞERLENDİRMESİ Bütün işyerlerinde, var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi ve bertaraf edilmesi için risk değerlendirmesi gerçekleştiriliyor. Bu çalışmalar işveren ve iş sağlığı ve güvenliği profesyonellerin yanı sıra çalışanların da katılımı ile yürütülüyor. İşyerlerinde sürekli iyileştirmenin sağlanması amacıyla risk değerlendirilmesi dokümanı güncel halde tutularak, işyerinin tehlike sınıfına göre periyodik olarak yenileniyor. Yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile kadın çalışanların durumu da risk değerlendirmesinde özellikle dikkate alınıyor. Maden, metal ve yapı işleri ile tehlikeli kimyasallarla çalışan sektörler ve büyük endüstriyel kazaların olabileceği işyerlerinde risk değerlendirmesinin yapılmaması işin durdurulması sebebi sayılıyor. RİSK DEĞERLENDİRMESİNİ EKİP YAPAR 13/10/2015 İMO SEMİNER 20

6 SAĞLIK GÖZETİMİ Çalışanların hassasiyetlerinin saptanması ve riskli durumların belirlenmesi amacıyla tüm çalışanlar sağlık taramasına tabi tutulur Çalışanların sağlık muayeneleri; işe girişlerinde, iş kazası veya meslek hastalığı nedeniyle verilen aralardan sonra yapılıyor. Bu durumlar dışında ise sağlık muayeneleri, işin tehlike sınıfına göre periyodik olarak tekrarlanıyor İşyeri tehlike sınıfına bakılmaksızın, tehlikeli veya çok tehlikeli sınıfta yer alan işlerde çalışacaklar, yapacağı işe uygun olduğunu belirten sağlık raporu olmadan işe başlatılamıyor Sağlık gözetiminin maliyeti çalışanlara yansıtılamıyor ve çalışanların sağlık bilgileri gizli tutuluyor İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIKLARININ KAYITLARI İş kazası ve meslek hastalıkları kayıtları daha etkin hale getirildi İş kazaları kazadan sonraki, meslek hastalıkları ise öğrenildikten sonraki üç işgünü içerisinde işveren tarafından Sosyal Güvenlik Kurumuna bildiriliyor İşyeri hekimi ve sağlık görevlileri tarafından meslek hastalığı ön tanısı konulan vakalar, Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularına sevk ediliyor Sağlık kuruluşları kendilerine intikal eden iş kazalarını, yetkilendiren sağlık hizmeti sunucuları ise tanı koydukları meslek hastalıklarını en geç 10 gün içinde Sosyal Güvenlik Kurumuna bildiriyor Ayrıca işyerinde meydana gelen ramak kala olaylar da, işveren tarafından incelenerek kayıt altına alınıyor.

7 İŞ YERLERİNDE ACİL DURUMLARA KARŞI HAZIRLIK Acil durumların, çalışanlar ve çalışma çevresi üzerindeki olumsuz etkilerini önlemek ve sınırlandırmak amacıyla bütün işyerlerinde acil durum planı hazırlanıyor. Acil durumlarda hazırlık amacıyla bütün çalışanların katıldığı eğitim ve tatbikatlar yapılıyor. İşverenler ; ilkyardım, acil tıbbi müdahale, kurtarma ve yangınla mücadele konularında işyerinde görevlendirme yaparak işyeri dışındaki kuruluşlarla da irtibatı sağlayacak tedbirler alıyor. Ciddi ve yakın tehlikenin önlenemez olduğu yerlere, sadece gerekli donanıma sahip ve özel olarak görevlendirilenler girebiliyor. İŞ SAĞLĞI VE GÜVENLİĞİNE ÇALIŞAN KATKISI İş sağlığı ve güvenliğinden daha etkili bir sonuç alabilmek amacıyla yapılacak faaliyetlere çalışanların aktif katılımı sağlanıyor. İşyerlerinde ; iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda çalışanlarla işveren arasındaki iletişimi sağlayacak çalışan temsilcisi görevlendiriliyor. Seçimle ya da atama görevlendirilen çalışan temsilcileri, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda işverene teklif getirebiliyor. İşyerinde yetkili sendika bulunması halinde, sendika temsilcileri çalışan temsilcisi olarak da görev yapabiliyor. Çalışan temsilcisi getirdikleri öneriler nedeniyle işveren tarafından hak mahrumiyetine uğratılamıyor. ÇALIŞANLARA İŞ SAĞLIĞI GÜVENLİĞİ EĞİTİMİ Bütün çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği ile çalışma hayatına dair hak ve sorumlulukları hakkında bilgilendiriliyor. Çalışanlar iş ve işyeri değişikliği, uzun süreli işten uzak kalma ve kullanılan donanımın değişikliğinin ardından, yeni çalışma koşullarına yönelik olarak eğitim alıyor ve bu eğitimler düzenli aralıklarla tekrarlanıyor. Tehlikeli ve çok tehlikeli işlerde çalışacak olanlardan, yapacağı işle ilgili mesleki eğitim aldığını belgelemeleri isteniyor. Bu belgeye sahip olmayanlar bu işlerde çalıştırılamıyor. Eğitimlerin maliyetleri çalışana yansıtılamıyor ve bu eğitimlerin süresi çalışma süresinden sayılıyor.

8 İŞ SAĞLIĞI GÜVENLİĞİ KURULLARI Elli ve daha fazla çalışanın bulunduğu ve altı aydan fazla süren işlerin yapıldığı bütün iş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturuluyor. Çalışan sayısının hesabında, asıl işveren ve alt işveren çalışanlarının tamamı dikkate alınıyor. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalarda bulunacak Kurulun, kararlarını işveren uyguluyor. Aynı çalışma alanında birden fazla işverenin bulunması hâlinde, işverenler birbirlerinin çalışmalarını etkileyebilecek Kurul kararları hakkında diğer işverenleri bilgilendiriyor. TEHLİKE DURUMUNDA ÇALIŞMAKTAN KAÇINMA HAKKI Çalışan, ciddi ve yakın tehlikeyle karşı karşıya kaldığında iş sağlığı ve güvenliği kuruluna, kurulun bulunmadığı yerlerde ise işverene bu durumun giderilmesi için başvuruyor. Çalışanın talebi doğrultusunda karar verildiği takdirde gerekli tedbirler alınıncaya kadar, çalışan çalışmaktan kaçınma hakkına sahip oluyor. Talep ettiği halde gerekli tedbirlerin alınmadığı durumlarda çalışanlar iş sözleşmelerini feshedebiliyor. Çalışan, gerekli tedbirler alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınma hakkını kullandığı dönemde de ücretini alıyor. Çalışan, bu dönemde iş sözleşmesinden doğan ve kanunlardan gelen haklarını da kullanabiliyor. Çalışan, ciddi ve yakın tehlikenin önlenemez olduğu durumlarda herhangi bir usule tabi olmaksızın işyerini veya tehlikeli bölgeyi terk edebiliyor. HAYATİ TEHLİKE TESPİTİNDE İŞİN DURDURULMASI Hayati tehlike tespitinde bu tehlike giderilinceye kadar, işyerinin tamamı değil sadece bu tehlikeden doğabilecek riskin etkileyebileceği alanda iş durduruluyor. Böylece işyerinin tamamen kapatılmasıyla yaşanabilecek mağduriyetler önleniyor. İşveren, işin durdurulması sebebiyle işsiz kalan çalışanlara, ücretlerini ödemeye devam ediyor. Çalışanlar ücretlerinde bir düşüş olmaması kaydı ile meslek veya durumlarına göre başka bir işe yönlendiriliyor. Çok tehlikeli sınıfta yer alan ihaleli işlerde üretim zorlaması işin durdurulması sebebi sayılıyor. Durdurulan işlerde izinsiz çalışma yaptıran işveren veya işveren vekilleri üç yıldan beş yıla kadar hapis cezası veriliyor. İDARİ YAPTIRIMLARDA YENİ DÖNEM İşyerlerindeki çalışma hayatının teftişinde, iş sağlığı ve iş güvenliği koşullarının iyileştirilmesi için iş müfettişleri görev yapıyor. Kanuna aykırılığın tespiti durumunda, çalışan sayısı ve tehlike sınıfına göre idari para cezaları %25 ila %200 oranında uygulanıyor: İdari para cezalarından elde edilecek gelir, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili eğitim ve araştırma-geliştirme projelerine ilişkin harcamalarda kullanılıyor. Maden işyerlerinde ölümlü iş kazasının meydana gelmesi halinde işveren iki yıl süre ile kamu ihalelerinden yasaklanıyor. İşyeri tipi 0-10 çalışan çalışan 50 ve üstü çalışan Az tehlikel i Aynı miktar Aynı miktar Tehlikel i Çok tehlikel i +%25 +%50 +%50 +%100 +%50 +%100 +%200

9 ÇALIŞANLAR AÇISINDAN GETİRDİKLERİ Sayı sınırı olmaksızın iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinden yararlanma. İşyerlerindeki iş sağlığı ve güvenliği çalışmaları ile ilgili görüş verme ve aktif katılım sağlayabilme. Ciddi ve yakın tehlike ile karşı karşıya kalması durumunda, gerekli tedbirler alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınma. İş sağlığı ve güvenliği konularında eğitim alma ve bilgilenme. İş sağlığı ve güvenliği konularında temsil edilme. Kendisinin ve çalışma arkadaşlarının sağlık ve güvenliklerini tehlikeye düşürmeme. Kendilerine verilen üretim ve korunmayla ilgili tüm araç ve donanımları doğru kullanma. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNE GENEL BAKIŞ VE GÜVENLİK KÜLTÜRÜ TEMEL TERİMLERLER Aşağıdaki tehlikeler nelerdir? TEHLİKE: Çalışma çevresinin fiziki kusurları ve insanların hatalı davranışları gibi çalışma ortam ve koşullarında var olan yada dışardan gelebilecek kapsamı belirlenmemiş, maruz kimselere, işyerine ve çevreye zarar yada hasar verme potansiyellini ifade eden bir terimdir. 36

10 RİSK: İş yerinde meydana gelebilecek, maruz kimselere veya çalışma çevresine zarar yada hasar verici nitelikteki bir olayın meydana gelme ihtimali ile zarar verme derecesinin bir bileşkesidir. KABUL EDİLEBİLİR RİSK: İşletmenin kanuni zorunluluklar ve kendi iş sağlığı ve güvenliği politikalarına göre kabul edilebilir düzeye indirilmiş riski ifade eder. RİSK NEDİR? O L A S I L I K Risk = O x Ş O : Olasılık Ş : Şiddet (Zararın derecesi) Ş İ D D E T TEHLİKE DURUMUNDAKİ ZARARIN GERÇEKLEŞMESİ, MEYDANA GELMESİDİR. 38 Tehlike ve Risk Kavramları Bu durumda Köpek balığı; Tehlike midir? Risk midir? 39 Bu durum için köpek balığı sadece bir TEHLİKEDİR. Suya girerseniz köpek balığı bir RİSK olur. Tehlike ve Risk Kavramları RESİMDE BAŞKA 40 TEHLİKE VAR MIDIR?

11 RİSK DEĞERLENDİRMESİ Çalışma ortamı, şartları, yada çevrede var olan tehlikelerden kaynaklanan riskleri sistematik bir yolla ortaya çıkarmak, yok etmek veya kabul edilebilir seviyeye indirmek için nitel ve nicel yöntemler kullanılarak yapılan çalışmalardır İNSANLARIN EN TEMEL HAKKI NEDİR? YAŞAMA HAKKI NASIL BİR YAŞAMA HAKKI? İHTİYAÇLAR PİRAMİDİ Nitelikleri ve özlemleri doğrultusunda hareket etme Saygınlık görme ihtiyacının karşılanması Sevgi ihtiyacının karşılanması vb.. SAĞLIK? YALNIZ HASTALIK VE SAKATLIĞIN OLMAMASI DEĞİL, FİZİKSEL VE RUHSAL YÖNDEN TAM BİR İYİLİK HALİDİR. ( WHO) SAĞLIK= FİZİKSEL + SOSYAL İYİLİK Koruma, Güvenlik, Kazanımların güvence altına alınması Varlığını sürdürme ihtiyaçları (beslenme, giyinme, barınma, sağlık) İnsan davranışlarını esas olarak Motive eden şeyler

12 İLO VE WHO İŞ SAĞLIĞININ AMACI İŞÇİLERİN, FİZİKSEL, RUHSAL VE SOSYAL YÖNDEN TAM İYİLİK HALLERİNİN KOLLANMASI VE GELİŞTİRİLMESİ, ÇALIŞMA KOŞULLARINDAN ÖTÜRÜ İŞÇİLERİN SAĞLIKLARINI KAYBETMELERİNİN ÖNLENMESİ, ÇALIŞMA SIRASINDA SAĞLIKLARINI OLUMSUZ YÖNDE ETKİLEYECEK ETKENLERDEN KORUNMALARI, İŞÇİLERİN FİZYOLOJİK VE PSİKOLOJİK YAPILARINA UYGUN İŞE YERLEŞTİRİLMESİ VE BUNUN SÜRDÜRÜLMESİ. İŞ KAZASI DÜNYA SAĞLIK TEŞKİLATINCA; ÖNCEDEN PLANLANMAMIŞ, ÇOĞU KEZ KİŞİSEL YARALANMALARA, MAKİNALARIN, ARAÇ VE GEREÇLERİN ZARARA UĞRAMASINA, ÜRETİMİN BİR SÜRE DURMASINA YOL AÇAN BİR OLAY. ULUSLARARASI ÇALIŞMA TEŞKİLATINCA; BELİRLİ BİR ZARAR YA DA YARALANMAYA NEDEN OLAN, BEKLENMEYEN, ÖNCEDEN PLANLANMAYAN BİR OLAY. HER İKİ TANIMDA DA İŞ KAZASI, BEKLENMEYEN İSTENMEYEN VE PLANLANMAYAN SONUÇTA İNSAN VE EŞYAYA ZARAR VEREN BİR OLAY OLARAK BELİRTİLMİŞTİR. 506 SAYILI SSK KANUNU MADDE 11 iş kazası, aşağıdaki hal ve durumlardan birinde meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olaydır: sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, işveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısiyle, sigortalının, işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri sırasında. 506 SAYILI SSK KANUNU MADDE 11 meslek hastalığı, sigortalının çalıştırıldığı işin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza halleridir.

13 İŞ GÜVENLİĞİNİN TEMEL PRENSİPLERİ (1.) TEHLİKELİ DURUM TEHLİKELİ HAREKET DOĞA VE KİŞİSEL DİREKT KAZA YARALANMA SOSYAL YAPI KUSURLAR NEDEN ÖLÜM TEHLİKELİ DURUM TEHLİKELİ HAREKET 3 İŞ GÜVENLİĞİNİN TEMEL PRENSİPLERİ (1.) İŞ GÜVENLİĞİ BİLİMİ KAZALARIN ÖNLENMESİ YÖNÜNDE YAPILAN ÇALIŞMALARDA, KAZA ZİNCİRİ NİN HALKALARINDAN OLAN TEHLİKELİ DURUM VE TEHLİKELİ HAREKET E KAZA ZİNCİRİ 4 5 MÜDAHALEYİ TEMEL FAALİYET ALANI OLARAK KABUL EDER. İŞ GÜVENLİĞİ ÇALIŞMALARI Tehlikeli Durumlara (Fiziksel Nedenler) Örnekler: - Makine ve tezgahların hatalı yerleşimi, - Koruyucu tertibatın bulunmaması ya da uygun olmaması, - Hatalı çalışma yöntemi, - Uygun olmayan termal konfor şartları, vb. İŞ GÜVENLİĞİ ÇALIŞMALARI Tehlikeli Hareketlere (Kişisel Nedenler) Örnekler; - Güvensiz ve hatalı çalışma, - Koruyucu tertibatı kullanmama, - Alet ve makineleri tehlikeli şekilde kullanma, - Yersiz şakalaşma, işyeri disiplinine uymama, vb.

14 İŞ GÜVENLİĞİNİN TEMEL PRENSİPLERİ (2.) Kazalar (Ağırlıklı olarak) %88 i tehlikeli davranışlardan %10 u tehlikeli durumlardan %2 si kaçınılmaz durumlardan kaynaklanmaktadır İŞ HUKUKU 4857 sayılı İş Kanunu 54 İş Hukukunun Tanımı ve Konusu İş Hukukunun Bölümleri İş hukuku; iş nedeniyle işçi ve işverenler arasında kurulan ilişkiler ve bunun yanında işçi ve işveren örgütlerinin (sendikaların) kendi aralarındaki ve Devletle olan ilişkilerini de düzenleyen bir hukuk disiplinidir. İş ilişkisini düzenleyen bir hukuk dalıdır. Bireysel İş Hukuku Toplu İş Hukuku

15 Bireysel İş Hukuku Bireysel iş hukuku, işverenle olan ilişkilerinde işçileri teker teker ele alıp, iş ilişkisinin konusunu oluşturan karşılıklı hak ve borçları (yükümleri) düzenler. Buna göre; iş sözleşmesinin hükümleri/ sonuçları, işçinin çalışma koşulları, ücreti, iş güvencesi, iş güvenliği gibi konular iş hukukunun konusunu oluşturmaktadır. Toplu İş Hukuku Toplu iş hukuku, işçiler ile işverenler arasındaki hukuki ilişkilerin toplu düzeyde ele alındığı iş hukuku bölümüdür. Bu anlamda, işçi ve işveren sendikaları (sendikalar hukuku) ile bunların yaptıkları toplu iş sözleşmeleri (toplu iş sözleşmesi hukuku) ve toplu iş uyuşmazlıklarının barışçı ve barışçı olmayan yollardan çözümü (arabuluculuk ve tahkim ile grev ve lokavt hukuku), toplu iş hukukunun içerisinde yeralır. İş Hukukunun Kaynakları I. Genel Kaynaklar 1. Ulusal Kaynaklar a. Anayasa (m.2,48,49,50,51,53,54,55,60) b.kanunlar : İş K., Basın İş K., Deniz İş K., Borçlar K c.tüzükler: İşkolları Tüzüğü, İş Teftiş tüzüğü d.yönetmelikler: Yıllık Ücretli İzin Yön... e.bakanlar kurulu kararları, Genelge, tebliğler f. Yargı kararları ve öğreti g. Örf ve adet II. Özel Kaynaklar 1. İş Sözleşmesi ve Toplu İş sözleşmesi 2.İşyeri İç Yönetmelikleri 3. İşyeri Uygulamaları 4. İşverenin Talimatları

16 İŞ HUKUKUNUN TEMEL KAVRAMLARI İŞÇİ İşçi İşveren İşveren Vekili Kural; İş Sözleşmesine Dayanarak Çalışma 4857 sayılı İş Kanununa göre Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi denir (md.2/f.1). Alt İşveren İşyeri İŞVEREN İşveren : İşçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara denir. İşveren, gerçek kişiler olabileceği gibi, ticari ortaklık, dernek, vakıf, sendika gibi özel hukuk veya iktisadi devlet kuruluşu gibi kamu hukuku tüzel kişisi olabilmesi mümkündür. İşverenin Eşit Davranma Borcu/İlkesi İş ilişkisinde dil, ırk, renk, cinsiyet, engellilik, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayrım yapılamaz. İşveren, esaslı sebepler olmadıkça tam süreli çalışan işçi karşısında kısmî süreli çalışan işçiye, belirsiz süreli çalışan işçi karşısında belirli süreli çalışan işçiye farklı işlem yapamaz. İşveren, biyolojik veya işin niteliğine ilişkin sebepler zorunlu kılmadıkça, bir işçiye, iş sözleşmesinin yapılmasında, şartlarının oluşturulmasında, uygulanmasında ve sona ermesinde, cinsiyet veya gebelik nedeniyle doğrudan veya dolaylı farklı işlem yapamaz.

17 Aynı veya eşit değerde bir iş için cinsiyet nedeniyle daha düşük ücret kararlaştırılamaz. İşçinin cinsiyeti nedeniyle özel koruyucu hükümlerin uygulanması, daha düşük bir ücretin uygulanmasını haklı kılmaz. İlkeye Aykırılığın Yaptırımı: İşçi, dört aya kadar ücret tutarındaki uygun bir tazminattan başka yoksun bırakıldığı haklarını da talep edebilir. İŞVEREN VEKİLİ 4857 sayılı İş Kanununda işveren vekili, İşveren adına hareket eden ve işin, işyerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan kimselere işveren vekili denir. şeklinde tanımlanmıştır (md.2/f.4). İşveren Vekili Kavramının Unsurları 1. Temsil Yetkisi : İşveren vekili, işyerinde veya işletmede işveren adına hareket eden kişidir. 2. Yönetim Görevi : İş Kanunu, işyerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan birden çok kişiyi temel alırken; Sendikacılar Kanunu, işletmenin bütününün yönetimini temel alır. İşveren vekilinin bu sıfatla işçilere karşı işlem ve yükümlülüklerinden doğrudan işveren sorumludur. Bu Kanunda işveren için öngörülen her çeşit sorumluluk ve zorunluluklar işveren vekilleri hakkında da uygulanır. İşveren vekilliği sıfatı, işçilere tanınan hak ve yükümlülükleri ortadan kaldırmaz.

18 İŞYERİ İşyeri : İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birim. İşin yapıldığı yer olan asıl işyeri ile işyerine bağlı yerler ve eklentiler ile araçlardan oluşan ve işverenin belirli bir teknik amacı sürekli olarak izlediği örgütlenmiş bütün. İşyerinin Kapsamı : 1. İşin yapıldığı yer : Mal ve/veya hizmet üretmeye ilişkin teknik amacın izlendiği ve gerçekleştirildiği alandır. 2. İşyerine Bağlı Yer : İşverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmetle nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler. 3. Eklentiler : Dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim yerleri ve avlu gibi yerler. 4. Araçlar : Taşıt araçları ve her çeşit iş makinası İŞYERİNİN BİLDİRİLMESİ Bildirimi Gerektiren Haller İşyerinin kurulması (açılması) İşyerinin devralınması Çalışma konusunun kısmen veya toptan değiştirilmesi İşyerinin kapatılması İşyerinin Bildirmenin Süresi : 1 ay içinde Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğüne (m.3/1). Ancak, şirketlerin tescil kayıtları, ticaret sicili memurluklarının gönderdiği belgeler üzerinden yapılır ve bu belgeler ilgili ticaret sicili memurluğunca bir ay içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ilgili bölge müdürlüklerine gönderilir.

19 ALT İŞVEREN Bir işverenden, işyerinde yürüttüğü mal veya hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerinde veya asıl işin bir bölümünde işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerde iş alan ve bu iş için görevlendirdiği işçilerini sadece bu işyerinde aldığı işte çalıştıran diğer işveren ile iş aldığı işveren arasında kurulan ilişkiye asıl işveren-alt işveren ilişkisi denir. Bu ilişkide asıl işveren, alt işverenin işçilerine karşı o işyeri ile ilgili olarak bu Kanundan, iş sözleşmesinden veya alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinden alt işveren ile birlikte sorumludur. Alt işveren; kendi işyerinin tescili için asıl işverenden aldığı yazılı alt işverenlik sözleşmesi ve gerekli belgelerle birlikte, bildirim yapmakla yükümlüdür. Bölge müdürlüğünce tescili yapılan bu işyerine ait belgeler gerektiğinde iş müfettişlerince incelenir. İnceleme sonucunda muvazaalı işlemi tespiti halinde, bu tespite ilişkin gerekçeli müfettiş raporu işverenlere tebliğ edilir. Bu rapora karşı tebliğ tarihinden itibaren otuz iş günü içinde işverenlerce yetkili iş mahkemesine itiraz edilebilir. İşverenler, alt işverene iş vermeleri hâlinde, bunların işçilerinin ücretlerinin ödenip ödenmediğini işçinin başvurusu üzerine veya aylık olarak resen kontrol etmekle ve varsa ödenmeyen ücretleri hak edişlerinden keserek işçilerin banka hesabına yatırmakla İş Kanununun Kapsamı ve Uygulama Alanı 4857 sayılı İş Kanunu, 4. maddesinde sayılan istisnalar dışında kalan bütün işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine ve işçilerine, faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. Aşağıda belirtilen işlerde ve iş ilişkilerinde bu Kanun hükümleri uygulanmaz a) Deniz ve hava taşıma işlerinde, b) 50'den az işçi çalıştırılan (50 dahil) tarım ve orman işlerinin yapıldığı işyerlerinde veya işletmelerinde, c) Aile ekonomisi sınırları içinde kalan tarımla ilgili her çeşit yapı işleri, d) Bir ailenin üyeleri ve 3 üncü dereceye kadar (3 üncü derece dahil) hısımları arasında dışarıdan başka biri katılmayarak evlerde ve el sanatlarının yapıldığı işlerde,

20 e) Ev hizmetlerinde, f) Çıraklar hakkında, g) Sporcular hakkında, h) Rehabilite edilenler hakkında, ı) 507 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Kanununun 2 nci maddesinin tarifine uygun üç kişinin çalıştığı işyerlerinde. Şu kadar ki; a) Kıyılarda veya liman ve iskelelerde gemilerden karaya ve karadan gemilere yapılan yükleme ve boşaltma işleri, b) Havacılığın bütün yer tesislerinde yürütülen işler, c) Tarım sanatları ile tarım aletleri, makine ve parçalarının yapıldığı atölye ve fabrikalarda görülen işler, d) Tarım işletmelerinde yapılan yapı işleri, e) Halkın faydalanmasına açık veya işyerinin eklentisi durumunda olan park ve bahçe işleri, f) Deniz İş Kanunu kapsamına girmeyen ve tarım işlerinden sayılmayan, denizlerde çalışan su ürünleri üreticileri ile ilgili işler Bu Kanun hükümlerine tabidir. İş Sözleşmesinin Sınırları Çalıştırma Yasakları 15 yaşından küçük çocukların, kural olarak İş Kanunu na bağlı işyerlerinde çalıştırılması yasaktır. İstisnaen, 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimini tamamlamış çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak nitelikteki hafif işlerde çalıştırılabilir. Yer ve su altında yapılan işlerde 18 yaşından küçüklerin çalıştırılması yasaktır. 18 yaşından küçükler sanayi işlerinde gece çalıştırılamaz. 16 yaşını doldurmamış çocukların, ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılması yasaktır. 18 yaşından küçükler, sağlık raporu alınmadan işe giremezler. Yer ve su altında yapılan işlerde kadın işçilerin çalıştırılması yasaktır. Sanayiye ait işlerde 18 yaşını doldurmamış kadın işçilerin, gece döneminde çalıştırılması yasaktır. Kadın işçilerin, doğumdan önce ve sonra sekizer hafta olmak üzere toplam 16 (çoğul gebelikte 18) haftalık süre çalıştırılması yasaktır. Ancak, sağlık durumu uygun olduğu takdirde, doktorun onayı ile kadın işçi isterse doğumdan önceki üç haftaya kadar işyerinde çalışabilir Yabancıların Türkiye de çalışması da izne bağlanmıştır. Emziren kadın işçinin doğumu izleyen 1 yıl boyunca gece çalıştırılması yasaktır. (+Doktor raporu ile 6 ay)

21 İŞ HİJYENİ Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmeliğinin 7. maddesinde "özellikle işyeri tabanı, duvarlar ve diğer yüzeyler düzenli olarak temizlenecek ve hijyen şartları sağlanacaktır" denilmektedir. 12. maddesinin ana başlığı "hijyen ve kişisel korunma ; 13. maddesinde de "hijyen kuralları" konusunda çalışanlara eğitim verilmesi istenmekte; 16. maddesinde ise; İşyerinde kişisel ve mesleki hijyen önlemlerinin derhal alınabilmesi mümkün olacak şekilde gerekli düzenleme yapılacaktır denilmektedir. İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmeliğin 6. maddesinde ise "İşveren tarafından, iş sağlığı ve güvenliği kurulu üyelerine ve yedeklerine "endüstriyel hijyenin temel ilkeleri" konularında eğitim verilmesi sağlanır" ifadesi yer almaktadır. Yaygın olarak bilindiği gibi ;"sağlığa zarar verecek ortamlardan korunmak için yapılacak uygulamalar ve alınan temizlik önlemlerinin tümü hijyen olarak tanımlanır

22 Kişisel Hijyen Tüm iş kazaları ve meslek hastalıkları önlenebilir. Bunları önleyebilecek en önemli kişi sizsiniz. Sağlığı ve güvenliği korumak için belirtilen kurallara eksiksiz uyunuz. Kurallara isteyerek ve yeterince uyulmadığı takdirde işyeri çalışma ortamında bulunabilecek zararlı ve zehirli, gaz, toz, duman şeklindeki kimyasal maddelerden etkilenebilirsiniz. İyi bir hijyen (temizlik, sağlık bilgisi) daima gereklidir. İşyerindeki lavaboları, duşları, tuvaletleri, soyunma odalarını en iyi şekilde kullanmak her bir çalışanın sorumluluğudur. Zehirli kimyasal maddelerle, sıcakta ve kirli işlerde çalışan işçileri için iyi bir hijyen (temizlik) temel şarttır. İyi bir hijyen uygulaması için, şunları hatırdan çıkarmayın: Daima temiz, içilebilir suyu içme suyu olarak kullanın, Soyunma odasında, tuvaletlerde, veya tehlikeli maddelerin kullanıldığı yerlerde asla bir şey yemeyin Ellerinizi ve vücudunuzun kimyasal maddelere maruz kalan bölümlerini düzenli olarak yıkayın ve günlük duşlarınızı yapın Dişlerinizi ve ağzınızı her gün temizleyin ve düzenli (periyodik) olarak dişlerinizi (dişçiye) kontrol ettirin İyi bir hijyen uygulaması için, şunları hatırdan çıkarmayın: Uygun iş elbisesi ve iş (güvenliği) ayakkabısı giyin İş elbisenizi ve iş dışında giydiğiniz elbiseleri karıştırmayın İş elbiselerini, havluları vb., özellikle zehirli ve/veya zararlı maddelerle kirlenmişse (özel olarak diğer çamaşırlarla karıştırtmadan) temizlettirin, Koruyucu maskeleri, gözlükleri, eldivenleri, kulak koruyucularını, vb., uygun şekilde kullanın Düzenli egzersizlerle fiziksel sağlığınızı koruyun. Tehlikeli tozlarla çalışanlar, işten sonra duş almalı ve saçlarını da yıkamalıdır. Kirli iş elbiseleri düzenli olarak değiştirilmelidir (temizletilmelidir). İşte ve iş dışında farklı elbiseler giyilmelidir. Tuvaletler, lavabolar, duşlar vb. düzenli olarak temizlenmelidir. Bunların temiz bulundurulması elbette tüm çalışanların işbirliği, dikkat ve özenli kullanmasını gerektirir. Grip ve bağırsak şikayetleri bir işçiden diğerine hızla yayılabilir. Grip olanlar, kuvvetli (akut) bağırsak şikayetleri olanlar veya bulaşıcı bir rahatsızlığı olanlar derhal işyeri hekimine durumu bildirmelidir. Çözücüler, tinerler, alkaliler veya makine yağları gibi maddeleri asla cildinizi temizlemek için kullanmayın.

23 Belirtilen bu kurallar uyulduğunda acaba yukarıda belirtilen yönetmeliklerde sözü edilen "mesleki hijyen" ve "endüstriyel hijyenin temel ilkeleri" de karşılanmış oluyor mu? İşyeri uygulamalarında çoğu kez "kişisel hijyen" ile "endüstriyel hijyen", diğer bir ifade ile "iş hijyeni"nin bire bir örtüştüğü, aynı şeyi ifade ettiği sanılmaktadır. Oysa durum çok farklı. Nasıl mı? Genel olarak iş sağlığını tehdit edebilecek tehlikeler, bunların çalışanların vücuduna olası giriş yolları, bunların değerlendirme yöntemleri ve tehlikeyi önleyici kontrol yöntemlerini özet olarak gözden geçirelim, sonra iş (endüstriyel) hijyeninin tanımına bakalım. I. Sağlığı tehdit eden tehlikelerin sınıflandırılması A) Kimyasal Tehlikeler : Bunlar, zehirli veya tahriş edici maddeler olup doğrudan doğruya vücuda girerler. Gazlar, buharlar, sıvılar, katılar, tozlar veya bunların karışımları vb. gibi. B) Biyolojik Tehlikeler : Bunlar, bakteriler, virüsler, mantarlar, küfler ve protista (bir hücreliler) gibi mikrobiyolojik olanlar ve böcekler, parazitler, bitkiler ve hayvanlar gibi makro biyolojik tehlikeler. C) Fiziksel Tehlikelerin (Çevresel Koşulların ) Meydana Getirdiği Tehlikeler : Bunlar aşırı gürültü, titreşim (sarsıntı), ışın saçan enerji, olağan dışı sıcaklık değişimlerine (termal konfor koşullarına) maruz kalma durumlarıdır. D) Ergonomik Tehlikeler : - Fiziksel Stresörler (tekrarlanan hareketler, ağır kaldırma, uygunsuz veya statik (değişmeyen) duruş, yorgunluk, aşırı güç uygulama, doğrudan/direkt basınç veya aşırı güç uygulama gibi). - Psikolojik stresörler (monotonluk, ağır iş yükü gibi). A) Solunum Yolu İle 1- Gazlar 2- Buharlar 3- Sisler (mistler) 4- Tozlar II. Vücuda Giriş Yolları a. Tahriş Edici Tozlar b. Zehirli Tozlar c. Fibrosis Yapan Tozlar d. Sıkıcı - İnert Tozlar e. Allerji Yapan Tozlar 5- Dumanlar

24 II. Vücuda Giriş Yolları B) Deriye Temas Yolu İle 1- Öldürücü zehirlenmeler 2- Tahriş edici maddeler 3- Çözücüler C) Sindirim Yolu İle D) Enjeksiyon yolu ile E) Göz tarafından absorbe edilerek II. Vücuda Giriş Yolları A. Solunum Yolu İle : Çalışanlar sanayide en çok bu yolla etkilenir. 1- Gazlar: Mesleki zehirlenmelerin, çoğu solunum yolu ile alınan havanın içinde bulunan klor, karbon monoksit, hidrojen sülfür, amonyak, azot dioksit, fosgen, brom, ozon gibi gazlardır. (Tüp veya sarnıç gibi gaz taşıma kapları veya gaz boru hatlarındaki sızıntılar, kaynak ve kesme veya motorların egzozundan çıkan gazlar gibi yüksek sıcaklıkta yapılan işlemler sonucu çalışma ortam atmosferine gazlar yayılabilmektedir.) 2- Buharlar: 3- Sisler (mistler): Normal sıcaklıkta ve atmosfer basıncında buharlaşabilen, gaz, sıvı veya katı maddelerin havada bulunan buharlarıdır. Örneğin: Benzol, alkol, toluen vb. Bunlar, çok ince sıvı damlacıklarının havada dağılması sonucu meydana gelirler, elektro metal kaplama tanklarında ve tabanca ile boya yapılması durumlarında olduğu gibi. (Sıvıların karıştırılması veya doldurulması, boyama, tabanca boyacılığı, temizleme işlemleri sonucu zararlı buharlar açığa çıkmakta ve soluk düzeyine erişmektedir.) (Kesme ve taşlama işlemleri sırasında yağ sisleri (mistleri), elektro kaplamada asit sisleri, sprey - tabanca boyacılığında sprey sisleri oluşmaktadır).

25 4- Tozlar: Bunlar, çok ince katı madde parçacıklarının havada dağılması ile meydana gelirler. Organik ve inorganik partiküllerden oluşur. Partikül büyüklüğüne göre solunabilir ya da üst solunum yolları ile atılabilir olmalarına göre sınıflandırılabilir. Çözülebilen tozlar akciğerin neminde çözünürler ve sonra absorbe olurlar. Tahriş edici tozlar, solunum yollarının iç yüzeylerine etki ederler. Özellikle 0,1 ila 5 mikron arasındaki tozlar son derece tehlikelidir. Temizleme, delme, kesme, öğütme, ezme gibi bir çok işlem sonucu tozlar çalışma ortamına yayılmaktadır. a) Tahriş Edici Tozlar: Bir çok toz, başlıca şikayet konusudur. Çünkü bunlar deriyi tahriş ederler. (Sodyum hidroksit, potasyum hidroksit, kireç tozları) Bazı tozlar, kendileri tahriş edici olmadıkları halde cildin gözeneklerini tıkamak suretiyle veya mikropların burada yerleşmelerine sebebiyet vererek, tahrişe yol açarlar. (Hububat, şeker ve un tozları ) b) Zehirli Tozlar: Bunlar, akciğerlerden, deriden veya sindirim yollarından kan dolaşımına girerek zehirlenmelere neden olurlar (kurşun, arsenik, civa, kadmiyum, fosfor ve birçok kimyasal madde tozları) Bu çeşit tozlar tahrişe veya zehirlenmeye birlikte neden olabilirler. c) Fibrosis Yapan Tozlar: Bunlar, akciğerlerin hücrelerinde, fibrozis meydana getiren serbest silika ve asbest tozlarıdır. Kömür madenciliği ve döküm sanayisi gibi sektörler için bu risk özellikle çok önemlidir. d) Sıkıcı - İnert Tozlar: Bunlar, tahriş edebilen fakat zehirlenmeye ve fibrozis'e neden olmayan, rahatsızlık verici tozlardır. e) Alerji Yapan Tozlar: Bunlar, bazı kimselere etki eden, polen, pamuk, yün, kürk, tüy, saç tozları ile bazı cins odunların kesilmesinde meydana gelen tozlardır. 5- Dumanlar: Kimyasal maddelerin ve katı parçacıkların gaz halindeki dumanlarıdır. Örneğin hidroklorik asit ve amonyak buharları havada beyaz dumanlar halinde amonyum klorür meydana getirirler. Özellikle kaynak ve kesme işlemleri sırasında açığa çıkan dumanlar son derece önemlidir. Önlem almayı gerektirir.

26 B) Deriye Temas Yolu İle Deri yolu ile absorbe edilme, doğrudan doğruya deriye temas etme ile meydana gelir. Asitler, alkaliler, solventler, yağlar, formaldehit, krom veya nikel, bazı organik tozlar, epoksi sertleştiriciler, neftyağı cilt için tehlikelidir. 2- Tahriş Edici Maddeler Bunlar, doğrudan doğruya deriye (cilde) etki ederler. Kuvvetli asitler (sülfürik asit, nitrik asit, hidroklorik asit vb.). Bazlar (sodyum hidroksit - kostik, potasyum hidroksit, kireç vb.), klor, flor, brom, fenol vb. 1- Öldürücü zehirlenmeler Nispeten, çok az miktarlardaki zehirli maddeler absorbe edilebilir. Fakat, anilin, kurşun tetra etil veya hidrojen siyanür asidinin deriye kısa süre teması çok büyük tehlikeler meydana getirebilir. 3- Çözücüler Bunlar, doğrudan doğruya deriyi tahriş etmezler ancak, bakterilere karşı derinin direncini azaltırlar. (Dermatosis) Örneğin: Benzin, gazyağı ve alkol vb.) C) Sindirim Yolu İle Atmosferde bulunan ve salya ile karışan zehirli maddeleri yutmak, kimyasal maddeler bulaşmış gıdaları yemek, içmek, çiğnemek ve tüttürmek suretiyle sindirim yolu ile vücuda girerler. D) Enjeksiyon yolu ile E) Göz tarafından absorbe edilerek Fiziksel Etkenlere (Çevresel Zararlara) Maruz Kalma 1- Titreşim - Sarsıntı - Vibrasyon Sarsıntıya katlanma, çalışanı yorar ve sinirli yapar. Parmakların hassasiyetinin kaybolmasına ve iltihaplanmasına neden olabilir. Pnömatik (yüksek hava basınçlı) el aletleriçekiçleri, yüksek hızlı taş tezgahları, dikiş makineleri, forklift vb. kullanmak gibi.

27 2- Gürültü Gürültü arzu edilmeyen sestir. Biz burada sadece gürültünün şiddetini, sürekli veya kesikli oluşunu, işitme organlarını tahriş edici, bu organlara etki ve zarar verici durumlarını ele alacağız. Büküm ve dokumanın yapıldığı tekstil sanayi, dökümhaneler, metal işleri sanayi gibi birçok işyeri ve mesleklerde, yüksek düzeyde gürültüye devamlı maruziyet, şahısların kazalara ve işitme kayıplarına uğramalarına neden olmaktadır. 3- Aydınlatma Yetersiz aydınlatma, farklı, göz kamaştıran titrek ve parlak ışıklar göz yorgunluğuna ve sinir sisteminin bozulmasına neden olurlar. 4- Radyasyon - Işın Saçan Enerji a) Enfraruj Işınları (Kızılötesi ışınlar) Aşırı ısı ışınları sıcak çarpmasına, cilt tahrişine ve gözde katarakt meydana getirir. İzin verilebilen (müsaade edilebilen) en fazla (azami) konsantrasyon saptanmalıdır. Fark edilmeleri ancak ortaya çıkardıkları ısı sonucu olur. b) Gamma Işınları c) Ultraviyole Işınlar Radyum ve radyoaktif maddeler ve X ışınlarına vücudun fazla maruziyeti (etkisinde kalması), canlılığın azalmasına, halsizliğe, baş ağrısına, anemiye, lösemiye neden olabilir. Vücudun bazı kısımlarının bu ışınlara çok fazla maruz kalması, radyum yanıklarını meydana getirir. Gamma Işınlarının Kontrol Önlemleri : Bu gibi maddeleri çok az miktarlarda depolayın, taşıyın ve kullanın. İşçileri, bu ışınlardan olabildiğince uzakta tutun. Koruyucu kurşun malzeme kullanın. Maruz kalma süresini en azda tutun. Bu ışınlar, korunmamış deri bölgelerinde yanıklar meydana getirir ve gözleri etkiler. Bu ışınların ana kaynağı kaynak makineleri dir. Koruyucu önlemler: Özel giyim, başlık, gözlük, eldiven ve koruyucu siper kullanmak.

28 d) Kısa Dalga Işınları Yüksek frekanslı akımın kullanıldığı elektronik cihazlarda, radar sistemlerinde meydana gelebilir. Yüksek enerjili ışınlar çelik talaşlarını kızdırabileceği gibi flaş lambalarını da yakabilir. 300 mc. den daha yüksek frekanslar insan duyarlılığına çok zararlı olabilir. Genellikle büyük ve küçük sabit radar direklerinin çok yakınlarına yaklaşmamalı ve çalışan radar antenlerine özellikle yakın mesafede asla bırakılmamalıdır. e) Isı Sıcaklık Çalışmada Rahat Sıcaklık Bölgesi Bağıl (nispi) nem, rahat çalışmanın devamlı olmasında en önemli etkendir. Çok fazla nem, terlemeye ve terin vücuttan uzaklaşmasına etki eder. Eğer vücut sıcaklığı çok yükselirse sıcak çarpması (bayılma) ile sonuçlanabilir. Rahat bir çalışma sıcaklığı kışın 18 C - 21 C ve % 40 bağıl nem olarak verilebilir. Yazın ise bunun biraz üstü olabilir. Sıcaklıktan Meydana Gelen Kasılmalar (Kramplar) Fazla terlemede, vücuttan çıkan tuzu almak için fazlaca tuz kullanılır. Bu, sıcaklık sebebi ile kramplara neden olabilir. İşçiler tarafından alınacak tuz miktarı işyeri hekiminin kontrolü altında saptanmalıdır. Sağlık Riski Oluşturan Tehlikelerin Değerlendirilmesi 1. Maddenin yapısı veya zararlı etkileri 2. Maruziyet (etkisinde kalma) ağırlığı 3. Maruziyet süresi 4. Personelin duyarlılığı - hassasiyeti hakkında düşünceler 5. Havanın kirliliğinin ölçülmesi 6. Sağlık riski oluşturan tehlikelerin kontrolü Göz Önünde Bulundurulan Faktörler Çeşitli kimyasal maddelerle çalışma sırasında ve bunların olası tehlikeleri hakkında karar verirken dikkat edilmesi gereken bazı durumlar aşağıda kısaca tanımlanmıştır. 1) Madde'nin Yapısı veya Maddenin Zararlı Etkileri Herhangi bir maddenin fiziksel veya kimyasal özelliklerinin sağlık üzerinde yapacağı zararlı etkiler çok önemlidir. Bir işyerinde, iş güvenliği ile sorumlu olan kişi ve onun temsilcileri (İş Güvenliği Uzmanı, İş Sağlığı ve güvenliği Kurul Üyeleri vb.) işyerinde kullanılan her maddenin, sağlık riski oluşturma derecesini, kullanılmasını ve özelliklerini iyice bilmelidir.

29 Bilgi Alma Kaynakları (Özellikle MSDS veya Datasheet) Üretilen her bir kimyasal madenin ambalajına özel etiketler yapıştırılmaktadır. Tehlike uyarı etiketi bulunmayan ambalaj içindeki maddenin, sağlık açısından riskli madde olmadığına işaret etmez. Tehlike işareti etiketi taşıyan ambalaj, sağlık açısından risk oluşturabilecek maddenin varlığı yönünden dikkatle kontrol edilmelidir. Yasal olarak kimyasal maddeyi üreten firmaların, maddenin sağlık açısından oluşturabileceği riskleri gösteren kendi etiketlerini ambalajlara yapıştırmaları ve bu etikete, güvenli taşıma için özel talimatları eklemeleri bir zorunluluktur. Ayrıca her bir kimyasal maddenin «Malzeme Güvenlik Bilgi Formları»nı Türkçe düzenleyerek müşteriye vermeleri gerekmektedir. 2- Maruziyetin Ağırlığı Şiddetli maruziyette zarar görme, kısa sürede meydana gelir. Pratik olarak, zehirli maddelerin az miktarları bile zarara neden olabilir. Zehirli maddeler tarafından hava çokça kirlenmektedir (bulaşmaktadır). Bunlar için yapılan (ortamdaki) kontrol ölçmeleri, o kimyasal maddelerin çalışma ortam atmosferindeki konsantrasyonunun (düzeyinin) güvenlik sınırları içinde olduğuna bizi inandırmalıdır. Not: Bir çok ölüm, tanklarda, kuyularda, silolarda, kapalı olan yerlerde, oksijen azlığından meydana gelmektedir. 3- Maruziyetin Süresi a) Bir kere maruziyet Çok kısa bir süre de olsa, maruziyet zararlı olabilir. Bunun için izin verilen (müsaade edilen) herhangi bir konsantrasyon için güvenliği sağlayacak bir rehber verilmelidir. b) Tekrar eden (sürekli) maruziyet Bazı maddeler, birikerek oluşturacakları etkileri ile sağlığa zararlı olabilirler. Bu tip maddelerin bir kere ve tekrar eden maruziyete meydana getirecekleri toplam zararları, göz önünde tutulmalıdır. 4- Kişisel Duyarlılık (Şahsi Hassasiyet) Her şahsın, çeşitli zararlı maddelere olan dayanıklılığı değişik olmaktadır. Bazı şahıslar, çok fazla alerjiktirler. Diğer şahıslar ise, çok az alerjiktir. Bazen, bir kere olan ağır maruziyet, önceleri yüksek dayanıklılık gösteren şahıslarda bile duyarlılık meydana getirebilir.

30 6 - Sağlık Riski Oluşturan Tehlikelerin Kontrolü 5- Havanın Kirliliğini Ölçme Zararlı maddenin havadaki miktarına ve maruziyet süresine bağlıdır. Havadaki zararlı madde miktarı alınacak numunelerin analizi ile ölçülebilir. Katı madde veya tozlarda, belli bir hava hacminde, taneciklerin büyüklüğü ve adetinin ölçülmesi yöntemi uygulanmaktadır. a) İlk iş risk değerlendirmesi yapmak ve işyerinde kullanılan veya üretilen sağlığa zararlı bütün maddelerin listesini hazırlamaktır (depolarda veya işyeri sahasında bulunan önceden satın alınmış malzemenin kontrolü de yapılmalıdır.) b) İkinci olarak, üretimde uygulanan bütün yöntemlerin sağlığa zararlı olup olmadıkları kontrol edilmelidir. Herhangi bir üretim yönteminde toz, duman veya sisin meydana gelip gelmediği incelenmelidir. Havanın kirliliğini ölçme işi, mutlaka eğitilmiş ve sertifikalı bir eleman yapılmalıdır. 6 - Sağlık Riski Oluşturan Tehlikelerin Kontrolü Tehlikeleri Önleyici Kontrol Yöntemleri Asitlerin, bazların (alkalilerin) duman çıkaran, tahriş edici sıvıların ve katıların, çözücülerin - solventlerin taşınmaları sağlığa zararlılık yönünden kontrol edilmelidir. Sadece ham ve mamul malzemenin, sağlık açısından riskli olup olmadıklarını araştırmakla tam bir kontrol yapılmış olmaz, yan ürünler ve özellikle atıklar genellikle mamul malzemeden daha çok tehlikeli olabilir. Not: Yangın ve patlama tehlikesi ayrıca göz önünde bulundurulmalıdır. Genel Yöntemler Çalışanların sağlığını kontrol etmek için, üç Genel Kontrol Yöntemi uygulanabilmektedir. 1. Havayı kirleten kaynakları gidermek 2. Kirli havanın dağılmasını önlemek 3. İşçileri korumak

31 A- Tehlike Kaynaklarını Giderme 1- Tesisat ve teçhizat değişikliği Hiç kuşku yok ki, hava kirlenmesi konusunu başarı ile ele almak, ilk önce işyerinde veya teçhizatta meydana gelecek değişiklikleri ve havayı kirleten nedenleri saptamakla olasıdır. 2- Zehirli Olmayan veya Daha Az Zehirli Olan Maddelerin Kullanılması Çoğu zaman, üretimin niteliği ve niceliği bakımından bunu başarmak zor olmaktadır. Bu durum, değişiklik yapılmadan önce dikkatle göz önünde bulundurulmalıdır. Teçhizatın, uygulanan üretim yöntemlerinin ve tesisatın sonradan kontrolü, konunun çözümünü daha fazla güçleştirir. 3- Üretim Yöntemini Değiştirme Üretim yöntemlerinin sık sık değiştirilmesi, meslek hastalıklarını meydana getiren tehlikeleri kısmen veya tamamen ortadan kaldırabilir. Genellikle, işyerindeki büyük değişikliklerde maliyet artışları dikkatle göz önünde bulundurulmalıdır. Sis, buhar ve gazlarının meydana geldiği kimyasal reaksiyonlarda sıcaklık, basınç ve reaksiyon hızının kontrolü. Kaynak ve lehim işleri yerine saç kesme ve perçinleme işlerinin yapılması. El ile yapılan işlerin, yükleme makineleri, araç gereçleri ile yapılması. 4- İşyeri Düzeni İşyerinin, toz veya dumanlarla kirlenmesini önleme bakımından hayati önem taşır. Tozların, yeniden yayılmasını önleyecek şekilde etkili vakumlu temizleyicilerin bulunması ve işyerinde çok az işçi bulunduğu sürelerde yapılması gerekir.

32 B) Kirli Havanın Dağılmasını Önleme Meydana gelen toz, gaz, buhar vb.nin işyerine yayılmasını (dağılmasını) önlemek gerekir. Bu amaçla; a. Tehlikeli üretim yapılan işyerini işi diğerlerinden ayırmak (tecrit etmek). b. Tehlikeli üretim yapılan makine ve tesisatı tamamen kapalı duruma getirmek. c. Islak (yaş) yöntem uygulamak. d. Yerel (lokal, mevzii) olarak kirli havanın emilerek çalışma ortamından uzaklaştırılması. e. İşçi eğitimi 1- Ayırmak (Tecrit Etmek) Bütün tehlikeli işlemleri diğerlerinden ayrılmalı veya ayrı bir yerde toplanmalıdır. Böylece tüm çalışanlar yerine, sadece o işde çalışan işçiler bu kirli havaya maruz kalmış olacaklardır. Burada çalışan işçilere de, koruyucu uygun koruyucu donanım verilmiş olmalıdır. Örnekler 1. Dökümhanelerde, dökümlerin temizlenmesi işlemleri, metal kaplama veya metalleri asitlerle temizleme tankları (banyoları) ayrılmış (tecrit edilmiş) yerlerde bulunmalı ve buralara, görevli işçilerden başkaları girmemelidir. 2. Ayırmaya (tecrit etmeye) ek olarak, sınırlayıcı kuralların konulması ve kurşun tetra etil ve diğer benzer maddelerin, seçilmiş ve eğitilmiş kişiler tarafından kullanılması sağlanmalıdır. 2- Kapalı Duruma Getirme Bu, tecrit etmenin daha genel bir uygulama şeklidir. 1. Bu, daha çok parlayıcı ve patlayıcı maddelerin parlama ve patlamalarına karşı korunmada uygulanmaktadır. 2. Taşlama ve parlatma işlemlerinde, çok yararlı olan kapalı bir sistemin uygulanması. 3- Islak (yaş) Yöntem Uygulamak Bu, toz kontrolünde bilinen en eski bir yöntemdir. Delme ve bazı taşlama işlemlerinde, tozlanmanın, büyük ölçüde azaltılmasında etkili bir yöntemdir. Meydana gelen tozun, tamamen ıslanmış olmasına ve daha kuru iken yayılmamış olmasına dikkat edilmelidir. 4-Kirli Havanın Emilerek Çalışma Ortamından Uzaklaştırılması Bu, endüstride işyeri havasını kirletmekten sakınmada kullanılan en önemli yöntemdir. Bunun prensipleri ve uygun bir işyeri dizaynının önemi, genellikle anlaşılmamaktadır. Bu nedenle işyerlerindeki bir çok tesisat verimsiz veya yetersizdir. Yerel (lokal, mevzii) havalandırmada iki büyük faktör etkilidir. 1.Hava akımı kontrolü 2.Uygun davlumbaz yapılması (kirlenen havanın dağılmadan toplanıp emilmesi için), bu konudaki sorunlar yeterli ve teknik havalandırma ile çözümlenebilir. Başlıca, verimli bir kontrol, çalışma sırasında güvenilir bakım ile sağlanabilir.

33 C- İşçileri Tehlikelerden Koruyun Bir çok durumda işçilerin maruziyetini azaltma, sağlık riski oluşturan tehlikeleri ortadan kaldırmak için yeterli değildir. Bu gibi durumlarda kontrol ve geliştirme için (kabul görmüş) iki genel yöntem vardır. 1.Genel havalandırma 2.Solunum yolları koruyucu donanımlarını kullanma. 5- İşçi Eğitimi Bu konuda işçi eğitimi çok önemli olup, işçinin anlayışlı olması ve işbirliği kurması, kontrol programını başarıya ulaştırır. Tehlikeli hareketler, alışkanlıklar ve uygulamalar, planlanmış operasyon kontrol önlemlerini tamamen bozabilir. 1- Genel Havalandırma Yerel (lokal) olarak yapılan, kirli havanın vakum yolu ile dışarı atılmasında, bu durum ikinci derecede önemlidir. Çoğu zaman genel havalandırmada meydana gelen bir hata sonucu, bunun yerine yerel olarak havanın vakum yolu ile çalışma ortam atmosferinden uzaklaştırılması (atılması) uygulanır. Genel havalandırmanın, etkili olmasını sınırlayan bir çok faktör vardır. a. Kirli havanın toplam miktarı. b. İşçilerin yakınında bulunan havayı kirleten kaynaklardaki kirlilik konsantrasyon derecesi. Genel havalandırma, aşağıdaki durumlarda başarılı olarak kullanılabilir. a. Üretimden dolayı hava kirlilik oranının düşük olduğu ve konsantrasyonunun (miktarının), çalışma ortam atmosferi güvenlik sınırı içinde olduğu durumlarda. b. Üretimden dolayı, hava kirlenmelerinin diğer bölgelere yayılmasının istenmediği veya bunun önemsiz olduğu durumlarda. 2-Solunum yolları koruyucu donanımlarını (teçhizatlarını) kullanma. Koruyucu solunum donanımlarını özel kullanım koşulları: Duruma göre solunum yolları koruyucularının kullanılması için işçi ile anlaşma, Dikkatli ve özel bağlantı Donanımın - teçhizatın temizliği ve bakımı için gerekli malzeme ve yer. Donanımın özel kullanılması ve koruyuculuk sınırı hakkında öğretim. Eğitimi, verimli ve akıllıca yapılacak kontrol.

34 Şimdi iş hijyeninin (endüstriyel hijyeninin) tanımını yapabiliriz: "İşyerinde oluşan, hastalığa neden olan, sağlık ve iyilik halini bozan, işçiler ve toplumdaki bireyler arasında önemli ölçüde huzursuzluk ve verimsizlik yaratan çevresel faktörleri (ortam koşullarını) ve stresleri gözlemleyen (tanıyan) TEŞEKKÜRLER değerlendiren ve kontrol altına alan bir teknik ve sosyal bilim ve sanattır."