MİKRO İKTİSAT İKTİSADA GİRİŞ

Transkript

1 MİKRO İKTİSAT İKTİSADA GİRİŞ 1

2 BU DERSTE KURALLAR-YASAKLAR Telefonun Çalması Sakız Çiğnemek Konuşmak Yorgun-Çalışmadan Gelmek Uyumak- Uyuklamak Mesajlaşmak 2

3 Ekonominin Akış Diyagramı Mal Talebi Tüketim Harcaması Hanehalkı Gelir Kaynak Arzı Mal Piyasası Faktör Piyasası Firmaların Geliri Faktör Ödemeleri Mal Arzı Firmalar Kaynak Talebi 3

4 İktisadın Tanımı ve Özellikleri Genel kabul gören bir tanımı olmamakla birlikte iktisat, kıt kaynaklarla sonsuz ihtiyaçları en iyi şekilde karşılamaya çalışır, kıt kaynakların yönetimi ve etkin kullanımıyla ilgilenir. Kıt kaynaklarla ihtiyaçları karşılayan mal ve hizmetlerin üretim, dağıtım, bölüşüm, tüketim faaliyetlerini ve tüketici tercihlerini inceleyen iktisat kıtlık ve tercih bilimidir. İktisatta Model ve Varsayım İktisadi değişkenler arasında kurulan matematiksel ilişkiye model denir. İktisadi sorunla ilgili politikaları belirlemeden önce iktisadi model oluşturulur. İktisadi modelin ilk aşamasında sorun belirlenir, sorunla ilgili gözlemler yapılır, veriler toplanır, hipotezler (önermeler) kurulur. Hipotezler iktisadi bir olayın açıklanması için oluşturulmuş geçici ifadelerdir. Örneğin, bir malın fiyatı ile talep miktarı arasında (veya yaş ile tüketim harcaması arasında) bir ilişki vardır Değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkilerini belirleyen hipotezler teoriye göre daha dar kapsamlı ifadelerdir. 4

5 Hipotezin ispatlanması için deney ve gözlemlerle test edilmesi gerekir. Gözlem ve deneyle doğruluğu desteklenen hipotezler teori olur. İktisadi modellerde yer alan hipotezlerin; 1) Veri ve gözlemlere uygun; 2)İktisadi olayı açıklama, çözüm önerileri sunma ve tahmin yapabilme gücüne sahip; 3) Geçerliliğinin test edilebilir olması gerekir. Hipotezler tekrarlanan gözlem ve deneyle doğrulandığında teoriye dönüşür. Teorilerin gözlem ve tecrübe ile yanlışlama olasılığı vardır. Değişmez nitelik kazanan iktisat teorileri kullanılarak iktisadın kanunları oluşturulur. Gözlem ve tecrübe ile aynı şartlar altında aynı sonucu verdiği kesin olarak bilinen, mantıklı ve yanlışlama olasılığı olmayan gerçek bilgiye kanun denir. Teori kısmen kabul görmüş, geçerliliği tam doğrulanmamış ifadelerken, kanunlar genel kabul görmüş, değişmeyen gerçeklerdir. İktisadi faaliyetler arasındaki ilişkiler kesin değil deterministik olduğundan iktisadi kanunlar kesin değil, genel eğilimi gösterir. 5

6 iktisadi kanunlar Jakob Bernoulli (1713) tarafından tanımlanan Büyük Sayılar Kanununa dayanır. Büyük Sayılar Kanununa göre gözlem sayısı arttıkça sonuçlar rastsal nedenlerin etkisinden kurtulur, geçici-tesadüfi nedenlerin etkileri birbirini yok eder ve en çok tekrarlanan (karşılaşılan) durum ortalama değer olur. Jakob Bernoulli İsviçreli İktisadi modellerde kullanılan varsayımlarla karmaşık neden-sonuç ilişkileri basitleştirilir. İktisadi modellerde iktisadi birimlerin karar alırken; 1) Mevcut koşullar değiştiğinde ne olacağını inceleyen marjinal analize bağlı kalacağı; 2) Tam bilgi altında, iktisadi insanın rasyonel-tutarlı davranarak fayda-maliyet analizi yapacağı; 3) Diğer şartların sabit (ceteris paribus) olduğu; 4) Birey için doğru olanın grup-toplum için de doğru olduğu; 5) İhtiyaçları sonsuz tüketicinin hedonist ve doyumsuz olduğu, çok olanı az olana ve kolay olanı zor olana (en az emek kanunu) tercih ettiği kabul edilir. 6

7 Ancak hedonist insan modeli geleneklere ve ahlaki değerlere önem veren insan davranışlarını açıklamada yetersizdir. Ceteris paribus varsayımının aksine gerçek hayatta herşey değişkendir (mutadis-mutandis). Birey için doğru olan her zaman grup-toplum için doğru olmayabilir (tümleme yanılgısı). İktisatta Yöntem İktisadi araştırmalarda özelden genele (gerçeklerden teoriye) giden tümevarım, genelden özele (teoriden gerçeklere) giden tümdengelim veya bu iki yöntemden birlikte yararlanan sentezci yaklaşım yöntemi kullanılır. Karl Popper ( ) tümevarım yerine tümdengelim yöntemini savunmuştur. Popper (1934) Bilimsel Keşfin Mantığı adlı eserinde bir teorinin bilimsel olabilmesi için teorinin doğrulanabilir değil, yanlışlanabilir olması gerektiğini ileri sürmüştür. Popper a göre ne kadar beyaz kuğu gözlenirse gözlensin tüm kuğuların beyaz olduğu önermesine varılamaz, ancak bir siyah kuğunun görülmesi bazı kuğuların beyaz olmadığı önermesini doğrular. 7

8 İktisadi Okullar Merkantilistler dönemi özellikle Avrupa da etkili olan merkantilizmin önde gelen düşünürleri Jean Baptiste Colbert ( ) ve Richard Cantillion ( ) a göre iktisadi hayat devlet tarafından kontrol edilip yönlendirilmelidir. Devletin gücü-serveti altın ve gümüş gibi değerli madeni paraların miktarına bağlıdır. Merkantilistlere göre güçlü bir ekonomi için ucuz işgücü ve hammaddeyi sağlamak amacıyla sömürgeler kurulmalı, tüketim-ithalat sınırlandırılmalı, nüfus ve üretim artışı teşvik edilmeli, korumacı politikalarla yerli sanayi desteklenmeli, altın ve gümüş para karşılığında ihracat artırılmalıdır. 8

9 Fizyokratlar Francois Quesnay (1758) girdi-çıktı tablolarının öncüsü olan Ekonomik Tablo adlı eserinde merkantilizme tepki olarak iktisadi hayatta doğal düzeni, bırakınız yapsınlar-bırakınız geçsinleri (laissez faire laissez passer) savunmuş, ekonomide net hasılayı sanayi ile ticaretin değil, değerin kaynağı tarımın yarattığını ileri sürmüştür. Servetin kaynağı olarak tarımı kabul eden fizyokratlara göre tek vergi olmalı ve sadece tarımdan alınmalıdır. Fizyokrat düşünür John Locke ( ) iktisatta rasyonel düşünceyi ve doğal düzeni savunmuş, her türlü müdahale ve otoriteye karşı çıkarak, piyasalardaki dengesizliğin müdahaleye gerek olmadan kendiliğinden düzeleceğini savunmuştur. Avrupa da akıl çağı ve aydınlanmanın kurucusu olarak kabul edilen John Locke liberal düşünceye önemli katkılar sağlamıştır. olmuş, 9

10 KPSS 2003 S25: 18. yüzyıldaki iktisatçılar grubu Fizyokratlar ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Zenginlik kaynağı tarımdır B) Önde gelen lideri F.Quesnay dir E) C) Parasal ilişkiler yerine ekonomik kalkınma ve büyüme üzerinde yoğunlaşmıştır D) F.Quesnay nin Ekonomik Tablo su en önemli çalışmadır ve bu çalışma Girdi Çıktı tablolarının öncüsüdür E) Ekonominin,özellikle dış ticaretin kontrolü konusunda Merkantilistlerle aynı görüşleri paylaşmışlardır 10

11 Klasikler İktisat biliminin kurucusu Adam Smith iktisadi faaliyetleri sistematik ve ayrıntılı bir şekilde incelemiş ve günümüzde serbest piyasa olarak adlandırılan klasik kapitalist iktisadi düşüncenin temellerini oluşturmuştur. Sanayi devriminin başlamasıyla birlikte liberal düşünce merkantilist ve fizyokrat düşüncenin yerini almaya başlamıştır. Fizyokratların ileri sürdüğü bırakınız yapsınlar ve bırakınız geçsinler ilkesini benimseyen Smith in klasik ekonomik sisteminde; Sanayi devriminin başlamasıyla birlikte liberal düşünce merkantilist ve fizyokrat düşüncenin yerini almaya başlamıştır. Fizyokratların ileri sürdüğü bırakınız yapsınlar ve bırakınız geçsinler ilkesini benimseyen Smith in klasik ekonomik sisteminde; 1) İşbölümü-uzmanlaşma, özel mülkiyet-serbest girişimcilik esastır; 2) Bir malın fiyatı ve miktarı görülmez el tarafından belirlenir; 3) Servetin ve değerin kaynağı emektir; 4) Devlet serbest rekabeti korumalı, piyasalara müdahalede bulunmamalı, adalet ve güvenlik gibi hizmetleri üstlenmelidir; 5) İktisadi kararlarında özgür olan tüketiciler ve üreticiler kendi çıkarları peşinde koşarken topluma daha fazla katkıda bulunurlar; 6) Bireyci-liberal anlayışa dayanan klasik ekonomik sistemde önemli olan bireydir ve devletin, bireylerin amaçları dışında kendine özgü bir amacı bulunamaz. 11

12 KLASİKLER-KAPİTALİSTLER Özel Mülkiyet Kar Güdüsü Capitalism Kapitalizm Özel Müteşebbis Piyasa Ekonomisi Rekabet Smith Malthus Ricardo 12

13 David Ricardo nun Tunç Kanunu Yüksek Ücret İşçi Ailesinin Çocuk Sayısı Artar İşçi Sayısı Azalır Ücretler Yükselir İşçi Sayısı Artar Ücretler Düşer Düşük Ücret İşçi Ailesinin Çocuk Sayısı Azalır Ricardo Tunç Kanunuyla (iron law of wages) ücret ve nüfus arasında ilişkinin önemini vurgulamıştır. Çok ücret çok çocuk, az ücret az çocuk. Malthus, Ricardo yoksullukla mücadelede en iyi çözüm laissez faire olduğunu kabul etmişlerdir. Devlet müdahalesi zararlıdır. İşçilere sıkı çalışmalarını ve az çocuk yapmalarını tavsiye etmişlerdir. 13

14 ve John Stuart Mill ( ) gibi bir çok düşünür, Adam Smith in öncülüğünü yaptığı klasik iktisadın ve serbest piyasa ekonomisinin gelişmesine katkı sağlamışlardır. Jeremy Bentham ( ) Jean Baptiste Say ( ), David Ricardo ( ) Thomas Robert Malthus ( ) Faydacılık akımının kurucusu Bentham bireyi ve bireyin mutluluğunu, bireysel özgürlüğü savunmuş ve liberal düşüncenin gelişmesine katkı sağlamıştır Say a göre faaliyet alanı genişledikçe talep artar, ekonomik hayat canlanarak gelişir. Say, gümrüklerin kaldırılması gerektiğini belirtmiştir. Say aşırı üretimin tıkanıklıklara yol açmadığını göstermek amacıyla mahreçler kanununu ileri sürmüştür. ( Her arz kendi talebini yaratır ) ( ) John Stuart Mill ( ) gibi bir çok düşünür, Adam Smith in öncülüğünü yaptığı klasik iktisadın ve serbest piyasa ekonomisinin gelişmesine katkı sağlamışlardır. Malthus (1798) Nüfus Üzerine Deneme adlı eserinde nüfusun geometrik, tarımsal ürünlerin aritmetik arttığını, kaynakların kıt olması nedeniyle nüfus artışının kontrol edilmesi gerektiğini savunmuştur. Malthus nüfus artışını hızlandıracağı gerekçesiyle devletin yoksullara yönelik sosyal yardımlar yapmasına 14 karşı çıkmıştır.

15 John Bates Clark ı onurlandırmak amacıyla 1947 den itibaren ABD de çalışan 40 yaşın altında bir iktisatçıya, her yıl John Bates Clark Madalyası verilmektedir. İktisat İlminin İlkeleri adlı eserinde, tam rekabet piyasasının üstünlüğünü savunan ABD li Neo-klasik ve marjiinalist iktisatçı John Bates Clark (1818) Bölüşüm ve Marjinal Verimlilik- FaydaTeorisini geliştirmiştir. Clark a göre Toprağın Rantını Toprağın Marjinal Verimi Belirler. John Bates Clark (

16 İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi (1936) J. M. Keynes Keynesyenler Keynes (1936) İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi (kısaca Genel Teori) adlı kitabındaki radikal düşünceleriyle klasik iktisadi düşünceye karşı Keynesyen akımı başlatmıştır. Klasik iktisadın ekonomik krizleri ve istikrarsızlığı önlemede yetersiz olduğunu ileri süren Keynes, devletin ekonomiye müdahalesini gerekli görmüştür. John Maynard Keynes ( ), ABD ekonomisini sarsan 1929 ekonomik krizi karşısında çözüm üretemeyen klasik iktisat politikalarına, doğal denge kavramına, bırakınız yapsınlar-bırakınız geçsinler anlayışına karşı talep yönlü para ve maliye politikalarını önererek, yeni bir iktisadi düşüncenin başlangıcını yapmıştır. 16

17 Keynesyen iktisatçılara göre; 1) Piyasa ekonomisinde ekonomiyi dengeye getirecek ve tam istihdamı sağlayacak bir mekanizma yoktur; 2) Piyasa ekonomisi durgunluk ve kriz gibi problemlere kendiliğinden çözüm üretemeyeceğinden devletin kendisi üretimi, yatırımı teşvik edecek para ve maliye politikalarını araç olarak kullanmalıdır; 3) Piyasa ekonomisinin dinamikleri eksik rekabet piyasasının oluşmasını engelleyemez; 4) Ekonomideki gelir ve istihdam seviyesi tüketim ve yatırım harcamalarını belirler; 5) Tam istihdamın sağlanması için devlet talep yönlü politikaları uygulamalıdır. Keynesyen düşünce yeni Keynesyen ve post Keynesyen olarak iki farklı gruba ayrılmıştır de Nobel ödülü alan John Richard Hicks ( ), 1970 de Nobel ödülü alan Paul Samuelson ( ), 1985 de Nobel ödülü alan Franco Modigliani ( ) ve 1981 de Nobel ödülü alan James Tobin ( ) Keynesyen ve yeni klasik düşünceyi sentezleyerek yeni Keynesyen düşünceyi oluşturdular. Monetarist, yeni klasik, yeni Keynesyen iktisadi görüşleri kabul etmeyen ve yeni Keynesyenlerin Keynes in orijinal görüşlerini yanlış yorumladığını ileri süren Post Keynesyen iktisatçılar Sydney Weintraub ( ), Paul Davidson (1930), Joan Rabinson ( ) ve Hyman Minsky ( ) piyasa ekonomisinin istikrarsız olduğunu ve ekonomik istikrarın devletin müdahaleci politikaları ile sağlanabileceğini ileri sürmüşlerdir. 17

18 Kurumsal İktisatçılar Thorstein Bunde Veblen ( ) ve John Rogers Commons ( ), piyasa ekonomisinin dayandığı klasik ve yeni klasik iktisat anlayışa tepki göstermişlerdir. Piyasanın görünmez elinin her şeyi düzenleyeceğini ve kaynakları etkin dağıtacağını kabul etmeyen kurumsal iktisatçılara göre, piyasa ekonomisi istikrarsızdır ve istikrarın sağlanması için devletin ekonomiye müdahalesi şarttır. Sosyal politikalara gerek vardır.rasyonel tüketici kavramını kabul etmeyen kurumsal iktisatçılara göre tüketiciler içgüdülerine ve alışkanlıklarına göre davranırlar. Veblen (1899) Aylak Sınıf Teorisi adlı eserinde kurumsal yapının gelir dağılımına etkisini incelemiş, sermayedar ve yönetici sınıfların çalışan sınıflara göre üretimden ve gelir dağılımından daha çok pay almalarını eleştirmiştir. P b D Giffen ve Veblen malların talep doğrusu pozitif eğimlidir. 3 2 a Q 18

19 Wesley Clair Mitchell ( ), John Kenneth Galbraith ( ) ve Nobel ödülü alan Douglass Cecil North (1993) yaptıkları çalışmalarla kurumsal iktisadın gelişmesine önemli katkılar sağlamışlardır. Galbraith Amerikan Kapitalizmi (1952), Yeni Endüstriyel Devlet (1967) ve Kuşku Çağı (1977) adlı eserlerinde devletin ekonomiye doğrudan müdahale etmemesi gerektiğini ileri sürmüş ve liberalizmi savunmuştur. KPSS 2001Genel Teori ve Ekonomik Tablo adlı eserlerin yazarları aşağıdakilerin hangisinde birlikte verilmiştir? A) Keynes, Quesnay B) Ricardo,Smith C) Walras, Say D) Marshall, Leontief E) Petty, Locke A: Genel Teori Keynes, Ekonomik Tablo Quesnay tarafından yazılmıştır. John Kenneth Galbraith ( ) 19

20 Monetaristler ve Rasyonel Beklentiler Teorisi Keynesyen iktisada alternatif olarak temelde klasik iktisadın ilkelerine bağlı, ama bazı yönlerden klasik görüşü eleştiren ve yeni yorumlar getiren monetarist (parasalcı) ve rasyonel beklentilere göre, klasiklerin kabul ettiği gibi ekonominin kendiliğinden ve daima tam istihdamda dengede olacağını kabul eder. Piyasa ekonomisinin savunucularından monetarist iktisatçı Friedman (1962) Kapitalizm ve Özgürlük adlı eserinde ekonomi ile ilgili her türlü devlet müdahalesinin gereksiz ve zararlı olduğunu ileri sürmüştür de Nobel ödülü alan Friedrich August Von Hayek ( ) Köleliğe Giden Yol (1944) adlı eserinde merkezi planlı, müdahaleci devlet anlayışının girişimcilik ruhuna zarar vereceğini, bireylerin çalışma ve tercih yapma özgürlüklerini kısıtlayacağını ileri sürmüştür. Milton Friedman ( ) Von Hayek ( ) 20

21 Temelde klasik iktisadi düşünceye ve kısmen monetarist görüşe dayanan ve Keynesyen görüşe tepki olarak ortaya çıkan rasyonel beklentiler akımı J. F. Muth (1960) ile başlamıştır. Robert Lucas, Thomas J. Sargent, Neil Wallace ve Robert Barro piyasa ekonomisinin müdahaleye gerek olmadan kendiliğinden dengeye geleceğini ileri sürmüş ve iktisadi modellerinde rasyonel beklentileri kullanmışlardır. Makro ekonomi alanında yaptıkları çalışmalarla Nobel iktisat ödülü alan Lucas (1995) ve Sargent (2011), 1) Rasyonel beklentilere sahip bireylerin sistematik hata yapmayacağı; 2) Rasyonel beklentiler karşısında devlet politikalarının etkinsiz olacağı; para ve maliye politikalarının ekonominin reel değişkenleri (üretim, istihdam) üzerinde kalıcı bir etki yapmayacağı kabul edilmiştir. Robert Lucas, Thomas J. Sargent,1943- Robert Barro

22 19. yüzyılın ortalarında liberal-kapitalist sistemi eleştiren Marx bilimsel sosyalizmi (Merkezi Planlı Ekonomileri) savunmuş ve Das Kapital (1848) adlı eserinde; 1) Kapitalist sistemin istikrarsız olduğunu ve iktisadi krizler nedeniyle yıkılacağını; 2) Gelir dağılımında eşitliğin sağlanması için üretim faktörlerinin mülkiyetinin topluma ait olması gerektiğini; 3) İktisadi anlamda değerin tek kaynağının insan emeği olduğunu; 4) Artık değerin üretimin toplam değerinden işgücü maliyetleri çıkarılarak elde edildiğini ileri sürmüştür. Avusturya konjonktür teorisi ile iktisat teorisine önemli katkılar sağlayan Ludwing Von Mises ( ) e göre, merkezi planlı ekonomilerin başarılı ve kalıcı olmaları mümkün değildir. Sadece liberal-serbest piyasa ekonomisinde kaynaklar etkin kullanılabilir ve birey maksimum refaha ulaşabilir Emek-Değer Teorisi Artı Değer Teorisi Kar ve Proleterleşme Teorisi Serbest piyasaya, özel mülkiyete ve serbest girişimciliğe dayanmayan merkezi planlı ekonomilerde rasyonel kaynak dağılımı sağlanamaz; Tüketicileri tatmin edecek üretimi gerçekleştirecek mekanizmalar olmadığından tüketici memnuniyeti sağlanamaz; 22

23 Temel İktisadi Sorun İktisadi birimleri fayda-maliyet analizi ile tercih yapmaya zorlayan kıtlık sorunu, alternatif maliyeti ortaya çıkarır. Kıtlık sorunu iktisadi birimler arasında rekabeti meydana getirir. İktisat tüm toplumların karşılaştığı aşağıdaki temel sorunların çözümüyle ilgilenir: Ne, Ne kadar? Ne zaman? Nerede? Nasıl? ve Kim için? Ne, Ne kadar? Ne zaman? Üretileceğine tüketiciler karar verir Nerede? Nasıl? Üretileceğine üreticiler karar verir Malın nerede üretileceğine karar veren üreticiler için en önemli faktör yine maliyetlerdir. Kim için? Üretileceğine cevap PARASI olan için MONEY TALKS Mal ve hizmetleri kimlerin alacağını gelir dağılımı belirler. Bir ekonomide belirli bir dönemde (genellikle 1 yılda) yaratılan milli gelir üretim faktörleri arasında paylaşılır. Milli gelir, üretim faktörleri (toprak, işgücü, sermaye ve girişimci) arasında rant, ücret, faiz ve kar olarak paylaştırılır. İşveren İşçi (L) Sermaye (K) Toprak (N) Toprak=Doğal Kaynak Q=f(K, L, N, Teknoloji) Kar Ücret Faiz Rant Q=Üretim Üretim Fonksiyonu 23

24 İktisadın Dalları Normatif İktisat Normatif iktisat iktisadı sosyal bir bilim olarak kabul eder ve iktisadi sorunlarda yada ilişkilerde ne olmalı şeklindeki yargılarla ilgilenir. İktisadın bu dalı test edilemeyen görüşler ve değer yargılarıyla ilgilenir. İktisadi faaliyetleri ne, nedir yerine ne, nasıl olmalı şeklinde toplumun değer yargılarına ve geleneklerine göre analiz eder. Pozitif İktisat Neden-sonuç ilişkilerine göre iktisadi faaliyetleri inceleyen pozitif iktisat, analizlerinde gelenekleri ve değer yargılarını değil bilimsel ilkeleri esas alır. İktisadi faaliyetleri ne, nedir ve nasıl meydana gelir şeklinde inceler. Mikro İktisat İktisadın küçük birimlerinin tercihlerini, davranışlarını ve harcamalarını inceleyen mikro iktisadın konusu fayda, değer, arz-talep, üretim-tüketim, maliyetler, piyasalar gibi üreticileri ve tüketicileri ilgilendiren konulardır. Mikro iktisat üreticilerin ve tüketicilerin ihtiyaçlarıyla, tercihleriyle ve harcamalarıyla ilgilenir. Tüketicinin faydasını, üreticinin karını maksimum yapmaya yönelik davranışlarını inceler. Sayıştay 2008 Aşağıdakilerden hangisi iktisatçıları ilgilendiren mikro bir konudur? A) İşsizlik B) Dış ticaret açığı C) Üretim maksimizasyonu D) Bütçe açığı E) Enflasyon C) Üretim maksimizasyonu 24

25 Makro İktisat Makro iktisadın konusu milli gelir, istihdam, enflasyon, işsizlik, bütçe açığı, toplam arz-toplam talep, kamu gelirleri-giderleri, büyüme-kalkınma, gelir dağılımı ve uluslararası iktisat gibi konulardır. İlk olarak ekonometri biliminin kurucusu olarak kabul edilen Ragnar Frisch (1933) tarafından kullanılan makro iktisat ya da makro inceleme kavramı daha sonra Keynes (1936) in İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi adlı kitabı ile önem kazanmıştır. İktisadi Birimler Devlet Tüketici (Hanehalkı, Alıcı)-Tüketim Üretici (Satıcı, Firma) ve Üretim (Çıktı) Üretim Faktörleri (Girdiler) İşgücü ve Ücret Girişimci ve Kar Sermaye ve Faiz Doğal Kaynaklar ve Rant Marx a göre, kar işverenin işgücünün payından haksız olarak aldığı artık değerdir. Risk ve belirsizlik teorisini geliştiren Frank H. Knight (1921) a göre, girişimci belirsizliğe katlanabilen, risk alarak kar güdüsüyle yatırım yapan kişidir. Risk hem zararı hem de belirsizliği içerir. Müteşebbisin hakkı olan kar bu belirsizliğin karşılığıdır. Modern yenilik, büyüme, konjonktür teorilerini geliştiren Schumpeter (1947) e göre, müteşebbis yeni ürünler, yeni üretim teknikleri geliştirir, yenilikleri uygular ve ekonomik büyümeyi sağlar. Schumpeter e göre girişimcilik sürekli yenilik demektir. Girişimcinin hakkı olan kar, yeni ürün üretme veya eski ürünleri yenilemenin 25 karşılığıdır.

26 Sermaye ve Faiz Üretimde doğrudan kullanılan her türlü araç, gereç, bina ve makine sermaye (sabit sermaye) olarak tanımlanır. Sermaye malları mal ve hizmet üretmek amacıyla üretilmiş üretim araçlarıdır. Sermayenin getirisi faizdir. 1) Döner sermaye: Üretimde bir defa kullanılan para, yakıt, su ve hammadde 2) Sabit sermaye: Makine, araç-gereç, patent-lisans hakları gibi maddi ve maddi olmayan ve uzun süreli kullanılabilen sermayedir. Üretim faktörlerinin satın alınmasında kullanılan parasal sermaye doğrudan üretim sürecinde kullanılmadığından üretim faktörü değildir. 3) Beşeri sermaye: Eğitim ve tecrübe ile işgücünün zihinsel-fiziksel yetenek ve becerilerinin gelişmesiyle meydana gelen sermayedir. Doğal Kaynaklar ve Rant Üretimde kullanılan tüm faktörlerin kaynağı doğadır. Doğada bulunan yer altı ve yer üstü zenginliklerin tümü doğal kaynaktır. Doğal kaynakların üretime katılmaları karşılığında aldıkları paya rant denir. Dar anlamda rant kira anlamındadır, ancak iktisadi anlamda rant üretim faktörü olarak kullanılan toprağın veya doğal kaynağın getirisidir. 26

27 Rant Türleri Kıtlık Rantı: Arz esnekliği sıfır olan toprağın talebinde artış fiyatının artmasına ve kıtlık rantının meydana gelmesine neden olur. Diferansiyel Rant ve Mutlak Rant: Ricardo ya göre önce verimli sonra daha az verimli araziler ekilir. Piyasa fiyatı en düşük verimli arazide yetiştirilen ürün için harcanan emek miktarına göre belirlendiğinden verimli arazi az verimli araziye göre rant geliri elde eder. Ricardo ya göre toprağın kalite-verim farkından kaynaklanan rant diferansiyel ranttır. Verimli toprak rant sağlarken marjinal toprak, toprak talebi arttığında rant (mutlak rant) sağlayabilir. Mevki (Thünen) Rantı: Alman iktisatçı Von Thünen ( ) mevki rantını incelemiş, tarımsal arazilerin piyasaya farklı mesafelerde olmasından dolayı piyasaya yakın arazi lehine ulaşım ve taşıma maliyetlerindeki farklılıklar nedeniyle rantın meydana geldiğini ileri sürmüştür. Şehir (Arsa) Rantı: Göç alan ve hızlı büyüyen, gelir seviyesi artan şehirlerde arsa değerlerinde meydana gelen önemli artış şehir rantını meydana getirir Rant Benzeri: Marshall kısa dönemde elde edilen normalüstü karı rant benzeri (quasi rant) olarak tanımlamıştır. Kısa dönemde arzın inelastik olması nedeniyle üreticilerin veya özel yeteneğe sahip kişilerin kazandıkları ranttır. 27

28 Piyasa Alış veriş işleminin gerçekleştiği, tüketicilerin ve satıcıların bir araya geldiği yer piyasa olarak adlandırılır. Para Üzerinde itibari değeri yazılı kağıt ya da madeni, genel kabul gören değişim aracına para denir. Fayda Malların ihtiyaçları karşılama özelliğine fayda denir. Şiddetli ihtiyaç duyulan malın faydası ve değeri yüksektir. Gossen, Dupuit, Bentham, Jevons, Menger, Marshall ve Walras gibi kardinalistlere göre fayda util-utilon ölçü birimiyle ölçülebilir. Faydanın sübjektif olduğunu ileri süren Edgeworth, Antonelli, Fisher, Hicks, Allen, Slutsky ve Pareto gibi ordinalistlere göre malların faydaları mutlak olarak ölçülemez, ancak mallar faydaları yönünden kıyaslanabilir ve sıralanabilir. Marjinal Fayda ve Toplam Fayda Marjinal fayda, belirli bir zamanda bir maldan tüketilen en son birimin toplam faydada meydana getirdiği değişme, toplam fayda ise belirli bir malın farklı birimlerinin tüketiminden sağlanan faydaların toplamıdır. 28

29 Tüketim miktarı arttıkça toplam fayda önce artar, belirli bir tüketim miktarından sonra artış hızı azalır ve marjinal fayda sıfırken toplam fayda maksimum olur. Toplam fayda artarken marjinal fayda azalır, daha sonra sıfır ve negatif olur. Toplam fayda eğrisi önce artan, daha sonra da azalan eğri şeklindedir. Marjinal faydanın sıfır olduğu Q=6 da toplam fayda maksimumdur. U a c Q b Q TU Tüketicinin amacı toplam faydasını (TU) maksimum yapmaktır. U=TU çan eğrisi şeklindedir. 0a arası TU nun eğimi pozitif, ab arası eğim sıfırdır. b den sonra eğim negatiftir. Q=5 de a da fayda maksimum Q=6 da b de fayda maksimum Q=6 da b yi tercih eden tüketicinin toplam faydası maksimumdur. 29

30 U 23 a b b de TU maksimum Doyum noktası TU maksimum iken MU sıfır TU artarken MU azalır MU negatif iken TU azalır Q MU TU Q Talep (D) MU b Doyum noktası b de MU=0 Q MU Alfred Marshall a göre Marjinal Fayda eğrisinin pozitif kısmı aynı zamanda Talep Eğrisidir (D) Fayda Fonksiyonu ve Özellikleri U=f(Q) fayda fonksiyonu, malların tüketilen miktarlarının artan fonksiyonudur. Tüketim miktarı artan malın toplam faydası azalarak artarken, marjinal fayda azalır. 30

31 GUY 2007 S:90Bir birim daha fazla mal tüketimi sonucu, toplam faydada yaratılan değişikliğe ne ad verilir? A) Marjinal fayda B) Ordinal fayda C) Artan fayda D) Kardinal fayda CEVAP:Aİlave bir birim mal tüketilmesi sonucunda toplam fayda da ortaya çıkan değişmeye marjinal fayda denir. Marjinal fayda son birimin sağladığı faydadır. İlave bir birim mal tüketilmesi ile tüketicinin toplam doyumu (faydası) azalarak artarken, marjinal fayda sürekli azalır, ilave malın sağladığı faydanın sürekli azalmasına azalan marjinal fayda ilkesi denir. SAYIŞTAY Aşağıdakilerden hangisi iktisatçıları ilgilendiren mikro bir konudur? A) İşsizlik B) Dış ticaret açığı C) Üretim maksimizasyonu D) Bütçe açığı E) Enflasyon C) Üretim maksimizasyonu 31

32 2 Marjinal Fayda Fonksiyonu: Toplam Fayda Fonksiyonu: U = 40Q 4Q U du du MU = MU = = 40 8Q = 0 Q=5 U= =100 MU=0 Q dq dq Yalnız bir malı tüketen bir tüketicinin toplam fayda fonksiyonu ax-x 2 dir. (X miktar ve a>0 pozitif bir sayıdır) Bu tüketicinin doyum noktası 2 birim olduğuna göre a kaçtır? KPSS 2012 S.13 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 D) 4 Toplam Fayda Fonksiyonu U 2 = ax X a=? 2 U = ax X Marjinal Fayda Fonksiyonu: MU=a-2X=0 X=2 MU=a-2(2)=0 MU=a-4=0 Doyum noktasında X=2 MU=0 a=4 Her bireyin fayda fonksiyonu farklı olduğundan fayda fonksiyonları karşılaştırılamaz. Fayda fonksiyonu süreklidir ve iki kez türevi alınabilir olduğundan mallar küçük birimlere bölünebilir ve birbirleriyle ikame edilebilir. Değer: Mallara verilen nispi öneme değer denir. Kullanım değeri malı kullanan kişinin ihtiyacına göre değiştiğinden sübjektiftir. Değişim değeri ise malın başka bir mal ile değişimi karşılığındaki değeridir.kullanım değeri fayda ile değişim değeri fiyat ile ifade edilir. 1 birim Y karşılığında 2 birim X alınıyorsa Y, X den 2 kat daha değerlidir. Kullanım değeri yüksek malın değişim değeri düşük olabilir veya değişim değeri yüksek malın 32 kullanım değeri düşük olabilir. Bu durum değer çelişkisi (paradoksu) olarak tanımlanır.

33 Bir malın değerini ne belirler? İnsan hayatı için önemi mi? Maliyeti mi? Az veya çok olması mı? Mala harcanan insan emeği mi? (Karl Marx) Mala harcanan zaman mı? Görülmez el mi? (Adam Smith) Marjinal Faydası mı? Yoksa Toplam Faydası mı? ARZ ve TALEP mi?( Alfred Marshall) MUs MUe Değer (Elmas-Su) Paradoksu Avusturya Okulu nun kurucusu Menger (1871) elmas-su paradoksunu azalan marjinal fayda ile açıklamıştır. MUs2 b Suyun Toplam Faydası Çok Değeri (MU) az a ya göre b de az su olduğundan suyun marjinal faydası çok Suya göre miktarı az elmasın toplam faydası da azdır. Dünyamızda su çok ama elmas az olduğundan elmas, su dan daha değerlidir. MUe2 MUs1 d c ve d de miktarları aynı olan elmas ve sudan, su daha değerlidir. a MUe1 c Zümrüt yüzük 2.14 milyon dolar Qs2 Qe1 Qs1 Qe1 Q 33

34 KPSS İngiliz iktisatçı A. Marshall, değer kuramını ve üretim maliyeti kuramını birleştirerek, arz ve talebin eşanlı olarak piyasa denge fiyatını ve miktarını belirlediğini açıklamıştır. Bu bağlamda Marshall ın Elmas-Su paradoksunu çözmesinin altındaki temel mekanizma aşağıdakilerden hangisidir? A) Tüketici artığı ve üretici artığı C) Azalan marjinal fayda ve artan marjinal maliyetler B) İçsel ve dışsal ekonomiler C) Azalan marjinal fayda ve artan marjinal maliyetler Arz ve Talep D) Gelir ve ikame etkilerine dayalı Marshallcı talep eğrisi E) Kısmi denge ve genel denge analizi 34

35 Fiyat: Fiyat bir malın değerinin parayla ifadesidir. Bir malın satın alınması için vazgeçilen paraya parasal fiyat ve alıcı ile satıcının anlaştıkları fiyata efektif-fiili fiyat denir. Serbest piyasa ekonomisinde bir malın arz ve talebinin kesiştiği yerde denge fiyatı (doğal fiyat) meydana gelir. Mal ve Hizmet: İhtiyaçları doğrudan veya dolaylı olarak karşılayan nesnelere mal ve ihtiyaçları karşılayan, ama elle tutulup, gözle görülemeyen nesnelere hizmet denir. Serbest Mal Üretilmesi veya elde edilmesi için hiçbir çaba-bedel ödenmeyen, fırsat maliyeti-kıtlığı olmayan, doğada kendiliğinden hazır bulunan hava, su, güneş ve benzeri mallardır. İktisadi Mal Kıt kaynaklarla üretilen, alternatif maliyeti ve fiyatı olan maldır. İktisadi mallar farklı kriterlere göre aşağıdaki gibi sınıflandırılır: Tüketim Malı (Nihai, Son Mal): Tüketicinin ihtiyaçlarını karşılamak için üretilen maldır. Yatırım (Sermaye) Malı: Başka mal üretmek amacıyla üretim sürecinde kullanılan maldır. Araç-gereçler, iş makineleri, 35

36 Dayanıklı Mal: Uzun süre ve birden fazla kullanılabilen maldır. Örneğin, buzdolabı dayanıklı ama doğal gaz dayanıksız maldır Dayanıksız Mal: Bir kez veya kısa süreli kullanılan ve kullandıktan sonra tükenen maldır. Tamamlayıcı Mal-İkame (Rakip) Mal ve İlişkisiz (Nötr) Mal İki maldan birisinin fiyatı değişirken diğerinin talebi değişiyorsa (değişmiyorsa) iki mal ilişkilidir (ilişkisizdir). Tamamlayıcı mallar: çay-şeker, benzin-otomobil ve oje-aseton; ikame mallar: şebeke suyu-damacana su, beyaz-kahverengi yumurta, çay-kahve, kırmızı et-beyaz et ve portakalmandalina; ilişkisiz mallar: tebeşir-dolma kalem ayakkabı-tükenmez kalem ve çay-benzin. 36

37 Çok Zorunlu Mal-Zorunlu Mal-Zorunlu Olmayan Mal İnsan hayatı için vazgeçilmez olan hava, su ve ilaç gibi mallar çok zorunlu mallardır. Elektrik, doğal gaz, akaryakıt, telefon gibi ikamesi zor mallar zorunlu mallardır Zorunlu Olmayan Mallar (Lüks ve Kültürel Mallar) KPSS-2002 S3. Otomobil ile benzin nasıl mallardır? A) Tamamlayıcı mallar B) kame malları C) Bağımsız mallar D) Zorunlu mallar E) Düşük mallar A) Tamamlayıcı mallar KPSS Ayakkabı ile tükenmez kalem nasıl mallardır? A) İkame malları B) Tamamlayıcı mallar C) Bağımsız mallar D) Düşük mallar E) Lüks mallar C) Bağımsız (ilişkisiz) mallar 37

38 Erdemsiz mallar: sigara, alkol ve uyuşturucu gibi tüketiciye ve topluma zarar veren mallardır ALKOLLÜ İÇECEKLER Erdemli mallar: Kültür-sanat, sağlık, toplu taşıma hizmetleri, kreş-bakımevleri, eğitim-özel eğitim hizmetleri, aşı, süt gibi sağlık ürünleri vb Kamu Malı Altyapı, eğitim, adalet, sağlık, ulaşım, haberleşme ve güvenlik gibi toplumun faydası ve ortak kullanımı için devlet tarafından üretilen mallar kamu mallarıdır. 38

39 Özel mal: Özel malı kamu malından ayıran iki özellik vardır. 1) Rakip olma özelliği: Özel malı kullanan tüketici diğer tüketicilerin kullanacağı miktarı azaltır; 2) Dışlanabilir olma özelliği: Özel malı satın alan tüketici kullanabilir ve özel malı satın alan kişinin izni olmadan başka bir tüketici kullanamaz. Çoğaltılabilen Mal-Çoğaltılamayan Mal Birçok mal tüketildiğinde benzeri tekrar üretilebilir. Örneğin, elbise, giyecek, yiyecek, araba, TV, PC gibi malların benzeri veya daha gelişmiş olanı üretilebilir. Ancak antika eserleri ve tarihi özelliğe sahip binaları çoğaltmak mümkün değildir Güvene Dayanan Mal, İnsan sağlığı ve konforu için önemli, güvene dayalı ilaç, eğitim, tıbbi tedavi gibi mallarda fiyat kalitenin göstergesidir. 39

40 Soyut Mal ve Süper Mal Önceki alıcıların tecrübeleri ve tavsiyeleri de önemlidir. İnternetten indirilen bir resim, müzik ve makale gibi fiziksel özelliği olmayan, özellikle dijital dünyada önem kazanan mal soyut maldır. Süper mal kıttır, pahalıdır ve toplumun çoğunluğu tarafından prestijli-lüks maldır. Bu malın fiyatı düşerse tüketiciler daha az satın alır. Bazı tüketiciler için pahalı ve fiyatı artan mal daha kalitelidir düşüncesi özellikle marka malda fiyat ile talep miktarı arasında pozitif bir ilişkiye neden olur. Bölünebilir Mal-Bölünemez Mal Bazı malların küçük birimlere ayrılması mümkün olmadığından adet, kutu, balya vb. ölçülerde satılırken, bazı mallar gram, kilo, m3, kwh gibi daha küçük veya daha büyük birimlerde satılabilir. Örneğin, ayakkabı, elbise, saat, buzdolabı, kutu salça, sakız gibi malların daha küçük birimlere ayrılması mümkün değilken 40

41 İyi Mal, Kötü Mal ve Nötr Mal Tüketicinin kullanırken memnun olduğu mal iyi maldır. İyi malın marjinal faydası pozitiftir ve iyi maldan çok olanı az olana tercih edilir. Marjinal faydası negatif mal kötü maldır. Kötü mal kullandıkça tüketicinin faydası azalır. Kötü mallardan az olanı çok olana tercih edilir. Hava kirliliği, sigara dumanı, çöp, alerjik mallar, yan etkiye sahip ilaçlar, risk ve gürültü gibi mallar kötü mallardır. Nötr malın tüketim miktarının artması veya azalması tüketicinin faydasını etkilemediğinden tüketiciye faydası ve zararı olmayan nötr malın marjinal faydası-zararı sıfırdır Normal Mal-Normal Olmayan Mal ve Üstün Mal-Aşağı Mal İktisadi açıdan en önemli sınıflandırma normal-normal olmayan mal ile üstün-aşağı maldır. Fiyatı arttığında (azaldığında) talep miktarı azalan (artan) mal normal maldır. İktisadi analizlerde aksi belirtilmedikçe tüm malların talep kanununa uygun, normal olduğu varsayılır. 41

42 GİFFEN (Fakir) MAL (Giffen Paradoksu) İrlanda Tarihi nin en önemli olaylarından biri olanirlanda Açlığı, Büyük Kıtlık veya Patates Kıtlığı ( ) diye de adlandırılan İrlanda patatesinin zehirlenmesi sonucu ortaya çıkan büyük afette yaklaşık 1 milyon İrlandalı hayatını kaybetmiş ve yaklaşık 2 milyon İrlandalı da çoğunlukla Amerika ya göç ederek ülkeyi terk etmiştir Sir Robert Giffen ( ) İskoç İstatistikçi ve iktisatçı Giffen Mallar Giffen paradoksunu 19. yüzyılda ilk defa gözlemleyen İngiliz Robert Giffen ( ) olduğundan bu tür mallar Giffen mal olarak adlandırılır. Giffen mal düşük maldır, ancak her düşük mal Giffen mal değildir. İrlanda da Açlık Müzesi Pirinç 42

43 VEBLEN MAL LÜKS VE GÖSTERİŞLİ MALDIR FİYATI ARTTIKÇA SATIŞI ARTAR Fildişi kollar ve 18 ayar altın çerçeve üzerine oturtulmuş 132 adet pırlantası Porsche1.5 milyon Euro 2 MİLYAR dolar serveti ile Ali Ağaoğlunun 10 milyon 127 bin lira değerinde 14 arabası var 3 milyon $ Yakut Yüzük Cowdray Đnci kolye 3.35 milyon $ $ Zenith saat 2150 $ Clive Christian parfüm 705 $ Clive Christian parfüm 43

44 Fakir (Düşük, Aşağı, Adi) Mal-Üstün (Normal) Mal Gece kondu Villa Çakma Nike Orijinal 44 Nike

45 Veblen mal psikolojik ve sosyal nedenlerle tüketicinin fiyatı artan (azalan) maldan daha çok (az) miktarda aldığı maldır. Talep kanununa aykırı olan bu mal gösteriş tüketimi için satın alınır. P D=talep Doğrusu P2 P1 b Veblen Giffen Mal P Q P Q a Q: Miktar Q P: Fiyat Q1 Q2 D: Demand P Normal Mal Talep P2 P1 b Q2 P Q P Q M: Gelir a M: Money D=talep Doğrusu Income Q I: Money Q1 Income Talep Doğrusu=Fiyat-talep Doğrusu 45

46 Üstün Mal:Tüketicinin geliri arttığında (azaldığında) talebi artan (azalan) mal üstün maldır. Üstün malda gelir ile talep arasında pozitif ilişki vardır. Üstün malın aksine tüketicinin geliri arttığında (azaldığında) talebi azalan (artan) mal aşağı maldır. SAYIŞTAY Tüketicinin geliri artarken bir mala olan talep artıyorsa o mal nasıl bir maldır? A) Normal mal B) Tüketim malı C) İkame D) Serbest mal E) Düşük mal A) Normal mal Üstün Mal aynı zamanda Normal Maldır M M2 M1 Engel Doğrusu b a Q1 Q2 Q Üstün Mal M Q M Q Üstün malın Engel (gelir-talep Doğrusu) pozitif eğimlidir. Aşağı Mal: Tüketicinin geliri arttığında (azaldığında) talebi azalan (artan) mal aşağı maldır.aşağı mal fakir, düşük, bayağı, adi veya inferior mal olarak da adlandırılır. Aşağı malın Engel (gelir-talep Doğrusu) negatif eğimlidir. Aşağı Mal M M2 M1 b Q2 a M Q M Q Engel Doğrusu Q Q1 46

47 İhtiyaçlar ve Özellikleri İktisadi faaliyetlerin temelinde tüketicilerin ihtiyaçları vardır. Karşılandığında haz ve mutluluk veren, karşılanmadığında acı ve üzüntü veren duygular ihtiyaç olarak adlandırılır. İhtiyaçlar toplumun iktisadi ve kültürel gelişmişlik seviyesine göre değişir, lüks veya kültürel ihtiyaç zamanla zorunlu ihtiyaca dönüşebilir İhtiyaçlar sonsuzdur: İhtiyaçlar şiddet yönünden farklıdır ve karşılandıkça şiddeti azalır: Suya, ekmeğe, telefona, müziğe ve internete duyulan ihtiyacın şiddeti farklıdır. İhtiyaçları karşılayan mal ikame edilebilir: Çay-kahve, Döner-kebap, pide-lahmacun Tam Kullanım (İstihdam) ve Etkin Kullanım Bir ekonomide mevcut tüm kaynakların tam istihdam edilerek üretime koşulması tam kullanımdır. Üç çeşit etkinlik vardır: 1) Dağılımda; Üreticilerin ürettiği mallar tüketicilerin almak istediği mallarla aynı olmalıdır. 2) Üretimde: Mevcut kaynaklar ile en yüksek üretim düzeyini gerçekleştirmek. 3) Bölüşümde: Üretilen mallar en çok ihtiyaç duyan bireyler tarafından tüketilmelidir. üretilen mal ve hizmetlerin üretime katılanlar arasında etkili bir şekilde dağılmalıdır. 47

48 X-Etkinsizlik: Harvey Leibenstein (1966) tarafından ileri sürülen X-etkinsizlik, tam rekabetin olmadığı bir ekonomide kaynakların etkin kullanılmadığını ifade eder. X-etkinsizliğin iki nedeni vardır: 1) Olması gerekenden daha çok kaynak ile üretimin gerçekleştirilmesinden kaynaklanan teknik etkinsizlik. 2) Faktörlerin yanlış oranlarda kullanılmasından kaynaklanan kaynak tahsisinde etkinsizlik. Teknik Etkinlik: En az girdiyle maksimum çıktıyı elde etmektir. Alternatif Maliyet Bir maldan bir birim daha elde etmek için başka bir maldan vazgeçilmesi gereken miktardır. Tercih yaparken vazgeçilen ikinci en iyi alternatiftir veya vazgeçilen alternatiften kaynaklanan kayıplardır. Örneğin, Y ve X in üretilebileceği bir firmada Y üretilirse 100 lira, X üretilirse 50 lira kazanma imkanı varsa, Y üretilirse X den 50 lira, X üretilirse Y den 100 lira kaybedilir. Fırsat maliyet örtük maliyet olarak da tanımlanır ve muhasebe kayıtlarında yer almaz. 48

49 İtalyan iktisatçı Vilfredo Pareto (1906) ya göre, bir bireyin durumunu kötüleştirmeden başka bir bireyin durumunu iyileştirmek mümkün değilse bölüşümde; bir malın üretimini azalmadan başka bir malın üretimini artırmak mümkün değilse üretimde ve iktisadi kaynaklar farklı malların üretimine tahsis edildiğinde bir bireyin refahını azaltmaksızın başka bir bireyin refahını artırmak mümkün değilse kaynak dağılımında pareto etkinlik-optimum sağlanmıştır. Pareto optimum yoksa kaynaklar ile mallar yeniden dağıtılarak bir bireye zarar vermeden en az bir bireyin refahı artırılabilir ve pareto optimum sağlanabilir. Vilfredo Pareto ( ) Pareto Kriteri Pareto Optimum Maximum refah = Hiçbir bireyi kötü yapmadan bir başka bireyi iyi yapmak mümkün değilse Pareto Optimum vardır. Hiçbir bireye zarar vermeden en az bir bireyin durumunu iyileştirmek mümkün ise pareto optimum yoktur. 49

50 Üretim Olanakları (Dönüşüm) Eğrisi (PPC) Bir ekonomide kaynaklar tam kullanıldığında belirli bir dönemde (genellikle 1 yılda) iki maldan üretilebilecek maksimum mal bileşimlerini gösteren eğridir. Eğrinin üzerindeki her bir nokta iki mal arasında yapılması gereken ödünleşmeyi gösterir. PPC, bir ekonominin üretim gücünü-kapasitesini gösterir ve aşağıdaki varsayımlara dayanır: 1) Kaynaklar nicelik ve nitelik itibariyle ele alınan dönem için sabittir; 2) Kaynaklarla üretilebilecek iki mal (Y ve X) vardır; 3) Teknoloji ele alınan dönem itibariyle sabittir; 4) Teknolojinin değişmediği durumda üretilebilecek mal miktarını gösterir; 5) Kaynaklar her malın üretiminde aynı verimliliğe sahip değildir; 6) Azalan verimler ve artan maliyetler kanunu geçerlidir; 7) PPC iki maldan ne kadar üretilebileceğini gösterir, ancak ne kadar üretilmesi gerektiğini ve talebi göstermez. Kıt kaynaklar her malın üretiminde aynı ölçüde uygun değildir. Kaynaklardan Y nin üretimine uygun olanlar, X in üretimine koşulursa kaynağın verimi azalır, giderek daha fazla kaynak Y den alınıp X in üretimine tahsis edilir ve Y den fedakarlık edilen miktar da giderek artar. 50

51 Artan Fırsat Maliyet 1 Dönüm patates ekmeye uygun arazide toplam 160 kg ürün yetişir. Patatesin 1 kg=1 TL ise toplam gelir=160 TL -10kg patates= 10 kg soğan -20 kg patates= 10 kg soğan kg patates +30 kg soğan Patatesten 50 TL kayıp Soğandan 150 TL kazanç Net kazanç 100 TL -30 kg patates= 10 kg soğan Patates ekilmesi gereken bu araziye kg fiyatı=5 TL olan soğan ekilirse verim düşer. Daha çok soğan ekilirse daha çok patates üretiminden vazgeçilir. 51

52 Y , a ORİJİNE GÖRE İÇBÜKEY ÜRETİM OLANAKLARI EĞRİSİ b X β α Y α = X Y β = = X β > α 1 = = 0,33 3 3,5 5 β > α Y MRT = X DOĞRUSAL ÜRETİM OLANAKLARI EĞRİSİ α = Y X (SABİT FIRSAT MALİYET) = 2 2 = 1 β = Y X Doğrusal üretim olanakları eğrisinde sol yukarıdan sağ aşağıya (a dan b ye) gittikçe eğim değişmez = β = α 4 4 = 1 = 0,7 Y Orijine göre içbükey üretim olanakları eğrisinde sol yukarıdan sağ aşağıya (a dan b ye) gittikçe eğim artar Marjinal Dönüşüm Oranı MRT Gerçek hayatı en iyi temsil eden orijine göre içbükey PPC eğrisidir. a b X β α

53 Y İÇ BÜKEY ÜRETİM OLANAKLARI (PPC) EĞRİSİ a da Y=80, X= a b c h f de Y=0, X=50 b de Y=75, X=10 c de Y=65, X= Y=35 g d X=20 e g: Eksik (atıl) kapasite h: Mevcut kaynaklarl-üretim kapasitesiyle ulaşılamaz h: Dış ticaret-ihracat ile ulaşılabilir X f PPC üzerindeki tüm noktalar (a, b, c, d, e, f) kaynakların tam kullanıldığını gösterir. Ancak bu noktalardan sadece bir tanesi etkin kullanımdır. g den c ye gitmenin fırsat maliyeti=0, g den e ye gitmenin fırsat maliyeti=0 PPC üzerinde sol yukarıdan sağ aşağıya doğru gittikçe fırsat maliyet artmaktadır. Dışbükey PPC de daima artan fırsat maliyet vardır. 53

54 ARTAN FIRSAT MALİYET VE PPC a b c d e f Y X Y X Y/ X /10=0, /10= /10=1, /10= /10= Y i 75 h g Çeyrek elips şeklinde içbükey üretim olanakları eğrisinde artan fırsat maliyet geçerlidir X a dan b ye giderken Y 5 birim azalırken X in 10 birim artması, 10 birim X in maliyetinin 5 birim Y ye eşit olduğunu ve X in alternatif maliyetinin arttığını gösterir. MRT üretim olanakları eğrisinin eğimini gösterir. MRT, üretilen Y ve X in fırsat maliyetini gösterdiğinden aynı zamanda malların marjinal maliyetlerinin oranına eşittir. MC: Marjinal Maliyet Fırsat (Alternatif) Maliyet= Y MRT xy = = X MC MC x y g: Ekonomi tam kapasiteye yakın h: Ekonomi eksik kapasitede-ekonomik durgunluk i: Ekonomi eksik kapasitede-ekonomik çöküntü-kiriz 54

55 PPC sağa kayarsa ekonominin üretim kapasitesi artar, PPC sola kayarsa ekonominin üretim kapasitesi azalır. PPC nin bütünüyle sağa kayması ekonomik büyümenin olduğunu gösterir. Şekil 1.4a da PPC sağa ve sola paralel kaydığından Y ve X aynı oranda artıp, azalır. Kaynak artışına bağlı olarak PPC sağa kayar Teknolojik gelişme sayesinde kaynaklar daha etkin kullanılır ve ekonominin üretim kapasitesi artar. Üretim kapasitesinde meydana gelen artış az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için iktisadi kalkınma; gelişmiş ülkeler için iktisadi büyüme olarak adlandırılır. Tüketici talebinde meydana gelen değişmeler PPC nin konumunu etkilemez. Y a Y ve X in üretimi arttı (Y malı X malından daha çok arttı) Ekonomik büyüme-kalkınma) Y Y ve X in üretimi azaldı (Y malı X malından daha çok azaldı) Ekonomi küçüldü b Nüfus ve eğitim seviyesinde artış, teknolojik gelişme, iyi iklim koşulları, üretim faktörlerinin sayısında ve kalitesinde artış PPC yi sağa kaydırır. X Ekonomik krizler, savaş, doğal felaketler, salgın hastalıklar vb. Y ve X mallarının üretilmesinde kullanılan tüm kaynaklara (K, L, Toprak, Teknoloji) zarar veren tüm olaylar PPC yi sola-orijine kaydırır. X PPC üzerinde a ve b noktalarından hangisinin tercih edileceğine devlet değil piyasa ekonomisinde tüketiciler karar verir. Tüketiciler a yı tercih ediyorsa tüketicilerin daha çok Y malını, daha az X malını tüketmeyi istiyordur. Tüketiciler b yi tercih ediyorsa tüketicilerin daha çok X malını, daha az Y malını tüketmeyi istiyordur. Tüketiciler istedikleri malları tüketebiliyorsa tüketimde etkinlik sağlanmıştır. 55

56 95.Aşağıdaki şekle göre, başlangıçta A noktasında olan bir ekonomide ortaya çıkacak bir ekonomik krizin sonucunda aşağıdakilerden hangisi gerçekleşir? A) Ekonominin üretim olanakları artacağından D noktasına gelinir. B) Ekonominin üretim olanakları azalacağından C noktasına gelinir. KİK-2009 C) Ekonominin üretim olanaklarında bir değişme olmayacağından B noktasına gelinir. D) Ekonominin üretim olanaklarının artıp azalması hakkında bir şey söylenemeyeceğinden hangi noktaya gelineceği önceden bilinmez. E) Ekonominin üretim olanakları önce azalır, sonra da artar; dolayısıyla önce C noktasına sonra da D noktasına gelinir. Kömür Y 0 1 c 2 3 a d b 4 5 X Giysi Üretim olanakları eğrisi üzerindeki a noktası için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) A) Üretim maksimumdur B) Aşırı istihdam vardır C) Etkin üretim yoktur D) Đşsizlik vardır E) Atıl kapasite vardır B) Üretim olanakları eğrisi üzerinde a noktasına ulaştıktan sonra daha fazla X malı üretmenin yolu aşağıdakilerden hangisidir? A) Y nin üretimine daha fazla kaynak ayırmak B) X in fiyatını ucuzlatmak C) Y nin üretimini arttırmak D) Y nin fiyatını arttırmak E) Y nin üretimini azaltmak E) Üretim olanakları eğrisi üzerinde c noktasından a noktasına gitmenin alternatif maliyeti nedir? A) 2 Y malı B) 0 X malı C) 3 X malı D) 6 Y malı E) 5 X malı B) 0 X malı 56

57 SAYIŞTAY 2012 S1. Üretim imkânları eğrisinin altında kalan bir nokta ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? B) Eksik istihdamı göstermektedir. A) Ulaşılması imkânsızdır. B) Eksik istihdamı göstermektedir. C) Fiyatların çok düşük olduğunu göstermektedir. D) Tasarruf olgusunu göstermektedir. E) Optimum kaynak dağılımına tam istihdam öncesi ulaşıldığını göstermektedir. 57

58 SAYIŞTAY 2012 S.1 Üretim imkânları eğrisinin altında kalan bir nokta ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Ulaşılması imkânsızdır B) Eksik istihdamı göstermektedir. C) Fiyatların çok düşük olduğunu göstermektedir. B) Eksik istihdamı göstermektedir. D) Tasarruf olgusunu göstermektedir. E) Optimum kaynak dağılımına tam istihdam öncesi ulaşıldığını göstermektedir. P 60 SAYIŞTAY 2012 S.4 Bir malın fiyatı P iken talebi Q = 180 3P fonksiyonu göstermektedir. Piyasada malın talebinin fiyat esnekliğinin mutlak değer olarak 1 olduğu noktada, malın fiyatı ne kadar olur? A) 20 B) 30 C) 60 D) 90 E) 180 B) 30 c a da fiyat-talep esnekliği=-1 30 a 90 b 180 Q 58

59 SAYIŞTAY 2012 S.3 U= X α Y β fayda fonksiyonuna sahip bir tüketici,faydasını en yükseğe çıkardığı durumda malları eşit miktarda tüketiyorsa y malının fiyatı x malının fiyatının kaç katıdır? A) α B) β C) α β D) α/β E) β/α E) β/α SAYIŞTAY 2012 S.2 Yukarıdaki şekilde bir tüketiciye ait orijine göre içbükey kayıtsızlık eğrileri ve AC bütçe doğrusu verilmiştir. Tüketici dengesinin gerçekleştiği nokta aşağıdakilerden hangisidir? A) A B) B C) C D) D E) E A) A Y a d Orijine içbükey kayıtsızlık eğrisinde Y ve X malları kötü mallardır. Tüketici kötü mallardan olabildiğince az tüketmeyi tercih eder. Denge noktası kayıtsızlık eğrisinin bütçe doğrusuna teğet olduğu b noktası değil, a noktasıdır. Tüketici 2 kötü maldan sadece 1 tanesini (Y malını) tüketmeyi tercih eder. u 1 b u 2 30 İktisat sorusunda 11 tanesi mikro iktisat sorusu 20 maliye sorusu, 40 hukuk sorusu toplam 90 mesleki soru 34 genel yetenek genel kültür 26 soru e c f X 59

60 SAYIŞTAY 2012 S.3 U= X α Y β fayda fonksiyonuna sahip bir tüketici,faydasını en yükseğe çıkardığı durumda malları eşit miktarda tüketiyorsa y malının fiyatı x malının fiyatının kaç katıdır? A) α B) β C) α β D) α/β E) β/α E) β/α Fayda Fonksiyonu U= X α Y β Bütçe denklemi: M=P x.x+p y.y Tüketici denge koşulu MU x MRS xy = = MUy P P x y αx βy α 1 β 1 Y X β α = P P x y β αy α = βx P P x y Y=X α β = P P x y αp = β y P x P y βp α = x SAYIŞTAY 2012 S.5 Yukarıdaki şekilde orijinden çıkan üç arz eğrisi (S1,S2,S3) verilmiştir. P fiyat düzeyinde A, B, C noktalarında arzın fiyat esnekliği konusunda aşağıdaki karşılaştırmalardan hangisi doğrudur? A) ea=eb=ec A) ea=eb=ec B) ea>eb>ec C) ea<eb<ec D) eb>ea>ec E) ea=ec>eb P P a b c Talep Orijinden çıkan tüm doğruların arz esnekliği e=1 dir. 0 Q 60

61 KPSS 2002 Aşağıdakilerden hangisi üretim olanakları eğrisinin sağa kaymasına yol açar? A) Tüketici talebinin ciddi ölçüde ve aniden artması B) Kaynakların bir malın üretiminden diğerine kaydırılması C) Okuma-yazma oranının yükselmesi D) Toplam nüfusun azalması E) Aktif işgücünün azalması C) Okuma-yazma oranının yükselmesi Üretim olanakları eğrisinin sağa doğru kayması ekonomik büyüme anlamına gelir. Bunun için, aktif nüfusun artması, yeni hammadde kaynaklarının bulunması, vasıflı işgücü sayısının artması, yeni üretim teknoloji ve yöntemlerinin gelişmesi veya keşfi gibi gelişmeler olması gerekir. Bu ne-denle, okuma-yazma oranının yükselmesi vasıflı işgücünün artışını ifade eder ve eğrinin sağa kaymasına yol açar. KAYMAKAMLIK İki mal tüketen bir tüketici için gelir-tüketim eğrisi negatif eğimli ise bu mallarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Her iki mal da düşük maldır. B) Her iki mal da normal maldır. D) C) Her iki mal da Giffen tipi düşük maldır. D) Mallardan biri normal diğeri düşük maldır. E) Malların normal veya düşük mal olup olmadıkları konusunda bir şey söylenemez. 61

62 Ekonomide Mal ve Para Akımı İktisat bilimi ekonomik sistem içinde bir arada, karşılıklı faaliyette bulunan ekonomik birimler arasındaki ilişkileri inceler. Devletin-dış ticaretin olmadığı bir ekonomide üretici ve tüketici arasındaki ilişkiler ile reel ve parasal akım aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. MAL PİYASASI Sağdan sola hareket eden reel akımda mallar üreticiden tüketiciye akar. TÜKETİCİ ÜRETİCİ Faktörler K: Sermaye L: İşçi N: Doğal Kaynaklar T: Teknoloji FAKTÖR E: Enerji PİYASASI Soldan sağa hareket eden parasal akım ise üreticiden tüketiciye doğrudur. Üretici tarafından üretilen malları satın alan tüketici aynı zamanda faktör piyasasında ücret/maaş karşılığında emeğini arz eder. 62