KAZDAĞI MİLLÎ PARKI VE ÇEVRESİ CİĞER OTLARININ TAKSONOMİSİ VE EKOLOJİSİ

Transkript

1 KAZDAĞI MİLLÎ PARKI VE ÇEVRESİ CİĞER OTLARININ TAKSONOMİSİ VE EKOLOJİSİ Doç. Dr. İsa GÖKLER- Hatice ÖZENOĞLU Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eğitim Fakültesi. Biyoloji Bölümü, Buca, İZMİR ÖZET Bu çalışmada Kazdağı Millî Parkı ve çevresinde yayılış gösteren ciğerotlarının"son durumu araştırılmıştır. Bryophyta divizyosunun Marchantiopsida (Hepaticae) sınıfında yer alan bu bitki grubuna ait 22 tür tayin edilmiştir. Bunlardan 5 tanesi araştırma bölgesinden ilk defa rapor edilmektedir. Makalede listelenen tüm bitkilerin dağılım alanlarının yanında, arazi gözlemlerine dayanan ekolojik özellikleri de verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ciğer otları, taksonomi, ekoloji, Kazdağı TAXONOMY AND ECOLOGY OF LIVERWORTS OF KAZDAĞI NATIONAL PARK AND ITS ENVIRONS ABSTRACT in this study, the last position of livervvorts distributed in Kazdağı National Park and its environs are investigated. 22 species have been determined from this plant group belonging to the class Marchantiopsida (Hepaticae) of division Bryophyta. Out of these 5 species are reported for the first time from our study area. in addition to the distributional patterns of ali the plants listed in this article, their ecological characteristics are given too. Keyvvords: Liverworts, taxonomy, ecology, Kazdağı GİRİŞ Bu araştırma Ege Bölgesi'nin kuzeybatı ve Marmara Bölgesi'nin güneybatı sınırlarını oluşturan, deniz seviyesinden 1774 m. yüksekliğe sahip ve diğer dağ silsilelerinden izole durumdaki Kazdağı ve çevresinde gerçekleştirilmiştir. Bu bölge 20 civarı endemik türe sahip olmasının yanında, çok sayıda nadir bulunan ve nesli tükenme tehlikesi altındaki bitki türünün de doğal sığınma alanıdır. Belirtilen botanik önemi nedeniyle 1993 yılında hektarlık bölümü Millî Park olarak ilan edilmiş ve korumaya alınmıştır. Bugüne kadar bazı yabancı araştırıcılar (1-4) ve tarafımızdan yapılan çeşitli çalışmalarda (5-8) sınırlı ola- rak ele alınabilen floristik ve ekolojik yönden önemli bu bölgenin, ciğer otları açısından son durumunun belirlenmesi, taksonomik dağılım ve ekolojik özelliklerinin ortaya konulması araştırmamızın temel amacıdır. MATERYAL VE METOT Araştırma materyali farklı dönemlerde Kazdağı Millî Parkı ve çevresinde bulunan, ciğer otlarının yetişebileceği uygun ekolojik ortamların taranması sonucunda toplanmıştır. Araziden getirilen bitkiler herbaryum zarfları içinde, ışık alan ve hava akımı olmayan bir odada, presleme yapılmadan kurutulmuştur. Bu örnekler üzerinde yapılan mikroskobik incelemelerle de tür tayinleri sonuçlandırılmıştır. Bitkilerin teşhisleri ve dağılım bölgeleri için bazı flora ve makalelerden (9-11) faydalanılmıştır. Türler Grolle (12) sistemine göre isimlendirilmiş ve sıralanmıştır. Belirlenen türlerden çalışma alanı için yeni olanlar sonuç ve tartışma bölümünde (*) işareti ile gösterilmiştir. Şekil 1: Targionia haypophylla'nın genel görünüşü. SONUÇ VE TARTIŞMA BRYOPHYTA MARCHANTİOPSİDA (HEPATİCAE) TARGIONIACEAE 1. Targionia hypophylla L. yazma piknik veri çevresindeki kaya üstleri, Kuzevdoğu. 500 m., Gökler 705/89A, Ö'zenoğlu B6/32. Yayılışı: Türkiye (A2, B6, Cl 1, C12, C13); Güney Avrupa, Akdeniz ülkeleri ve Kanada. Ekolojisi: Nemli orman altları, kaya yarıkları ve u- çurum kenarlarındaki sarp kayalar, mağaralar ile kumlu ve killi topraklarda yaygındır. Sıcağa karşı toleransı oldukça azdır. Sıcaklığın artması nedeniyle toprak nemi- 22 Ocak-Şubat-Mart 1999, Sayı : 30

2 Şekil 2: Kültür ortamında yetiştirilen Conocephalum conicum talluslan. nin azalmaya başladığı dönemlerde, tali us kenarları üste doğru kıvrılıp kurur ve siyaha yakın bir renk kazanır. AYTONIACEAE *2. Plagiochasma rupestre (R. et G. Forst.) Steph. ÇANAKKALE: Bayramiç, Yergönük Çeşme Altı mevkiindeki kaya altları gibi nemli ve gölge bölgeler. Kuzey, 350 m., Özenoğlu B6/33. Yayılışı: Türkiye (B6, Cl 1, C12); Güney Avrupa, Akdeniz ülkeleri ve Rusya. Ekolojisi: Kalkerli yapıdaki nemli kayalar, dere kenarları ve kaya kovukları gibi kuytu ve rutubetli alanlarda bulunurlar. Ilıman ve sıcak iklime sahip bölgelerde çok yaygındır. 3. Reboulia hemisphaerica (L.) Raddi arkası, dere yatağı kenarı, Kuzey, 300 m., Gökler 705/84. Yayılışı: Türkiye (A4, B6, B7, B8, Cl 1, C12, C13); Dünya'nın çeşitli bölgelerinde kozmopolit bir yayılışa sahiptir. Ekolojisi: Dere yatakları çevresindeki ince toprak katmanına sahip kayaların üzerinde ve yarıklarında, uçurum kenarlarında yayılış göstermektedir. Çoğunlukla düşük rakımlı bölgelere adapte olmuştur. CONOCEPHALA CEAE 4. Conocephalum conicum (L.) Undervv. yazma piknik yeri çevresindeki kava üstleri. Kuzeydoğu, 500 m., Gökler 705/87." çevresi, gölgelenmiş dere yatağı, 450 m., Gökler 83/9. Yayılışı: Türkiye (Al, A2, A3, A4, B6.C11, C12); Avrupa, Kuzey Amerika. Ekolojisi: Kaynak ve dere kenarları gibi nemli, serin ve gölgelenmiş alanlar en çok tercih ettiği lokalitelerdir. Genellikle saf topluluklar oluşturmaktadır. Diğer ciğerotlanna göre tolerans aralığı geniş bir tür olup dağların yüksek kısımlarına kadar tırmanabilir. LUNULARIACEAE 5. Lunularia cruciata (L.) Lindb. yazma piknik yeri çevresindeki kava üstleri. Kuzeydoğu, 500 m., Gökler 705/ 89'. ÇANAKKALE: Bayramiç, Yergönük, Çeşme Altı mevkii, hızlı akan dere içinden. 420 m., Ö- zenoğlu B6/30. Yayılışı: Türkiye (Al. A2, A3, A4, A5, B6, B9, Cl 1, C12); Avrupa, Akdeniz ülkeleri ve Avustralya. Ekolojisi: Dere yatağı kenarları, gölgelenmiş ılıman bölgeler ve amfibi zonunda yer alan kumlu alanlar sık olarak bulunduğu habitatlarıdır. Vejetatif tipte çoğalmayı sağlayan gemmalar, bu cinse isim olan yarım ay şeklindeki tipik gemma çanakları içinde bulunmaktadır. Deniz seviyesinden orman üst sınırına kadar geniş bir yelpazede yayılış göstermektedir. METZGERIA CEAE 6. Metzgeria conjugata Lindb. ÇANAKKALE: Karaköy, Dalak Suyu mevkii, kaynak kenarı ve Platanus kökleri arası, Kuzev, 1325 m., Gökler 705/127. Yayılışı: Türkiye (A3, A4, B6, C13); Tüm Avrupa, Japonya, Kore, Güney Afrika, Kuzey Amerika, Brezilya ve Yeni Zelanda. Ekolojisi: Çoğunlukla kaynak kenarlarındaki nemli kayaların üzerinde ve uçurum kenarlarında, çok nadir olarak da ağaçların kök ve gövdeleri üzerinde gelişim gösteren bir bitkidir. Bazı lokalitelerde Metzgeria furcata türüyle beraber bulunur. 7. Metzgeria furcata (L.) Dum. BALIKESİR: Edremit, Kazdağı, Alt yoldan Elif Kaçan deresi içindeki ve kenarındaki kaya alt ve yarık- Şekil 3: Lunularia eruciata örnekleri ve yarını ay şeklindeki tipik gemma çanakları. Ocak-Şubat-Mart 1999, Sayı : 30

3 lan, Kuzey, 750 m., Gökler 84/38. ÇANAKKALE: Çan, Kızılelma Köyü ile Bayramiç, Karaköv arası. Orman yolu kenarındaki dere yatağı çevresi, Güneydoğu, 400 m., Gökler 84/71. mevkii, gölgelenmiş dere yatağı çevresi, Kuzeydoğu m., Gökler 705/125. Yayılışı: Türkiye (Al. A2, A3, A4, B6, Cl 1, C12, C13); Avrupa, Kuzey Asya, Kuzey Amerika, Japonya, Avustralya ve Yeni Zelanda. Ekolojisi: Çoğunlukla gölgelenmiş nemli kaya ü- zerleri ve yarıklarında, nadir olarak da ağaç kök ve gövdeleriyle kireç taşları üzerinde bulunur. Gölgelenmiş ve hafif nemli topraklar bunların yetişmesi için ideal ortamı oluşturmaktadır. Yükseklerde yaygın değildir. Metzgeria conjugata ile birlikte bulunabilir. PELLIACEAE *8. Pellia endiviifolia (Dicks.) Dum. BALIKESİR: Edremit. Kazdağı, Ayı Deresi mevkii. Yol kenarına inen su sızıntılarının çevresi, Güney, 700 m., Gökler 84/41. BALIKESİR: Edremit-Kalkım arası. Kalkım'a 10 km., Dere yatağı çevresi, Kuzey, 950 m., Gökler 705/129. ÇANAKKALE: Bayramiç, Yergönük Çeşme Altı mevkii. Dere içinden, 420 m., Ozenoğlu B6/31. Yayılışı: Türkiye (Al, A2, A3. A4, B6, B7, B9, Cl 1, C12); Avrupa, Kafkasya, Japonya, Kore, Çin, Hindistan, Fas, Tunus, Cezayir ve Kuzey Amerika. Ekolojisi: Toprak neminin korunduğu bölgelerde sık rastlanan, ekolojik toleransı geniş olan bir ciğer otu türüdür. Kalkerli habitatları daha çok tercih eder. Kış mevsiminde tallus uçlarında görülen kısa çatallanmış sürgünleri ile aynı cinsin diğer türlerinden rahatça ayrılmaktadır. Şekil 4: Pellia endiviifolia lallusları ve furkat dallanan tipik kış sürgünleri. CODONIACEAE *9. Fossombronia pus i İla (L.) Nees BALIKESİR: Edremit, Kazdağı, Ayı Deresi mevkii. Yol kenarına inen sızıntıların çevresi. Güney 700 m., Gökler 84/39. Yayılışı: Türkiye (A4, B6, Çil, C12); Kuzey ve Güney Afrika, Avrupa, Akdeniz Ülkeleri, Şili ve Kuzey Amerika. Ekolojisi: Nemli durumdaki killi, kumlu ve kırmızı orman altı topraklarında, dere kenarları ve gölgelenmiş orman altlarında çoğunlukla kümeler halinde bulunur. PLAGIOCHİLACEAE 10. Plagiochila porelloides (Torex ex Nees) Lindenb. Kaçara mevkii. Dere yatağı kenarındaki nemli kayaların üzeri ve çevresi, Batı, m., Gökler 84/32. mevkii. Gölgelenmiş dere yatağı çevresi, Kuzeydoğu, m., Gökler 705/120. BALIKESİR: Kalkım Kazdağı yolu, Gariban Çeşmesi çevresi, dere kenarı. Kuzev, 450 m., Gökler 705/179. Yayılışı: Türkiye (A2, A3, A4, B6, Cl 1); Avrupa, Rusya, Kafkasya ve Kuzey Amerika. Ekolojisi: Genellikle kapalı havzalardaki asidik ve kalkerli kayaların üzerinde görülen ve rakımı düşük a- lanlardan alpinik zona kadar tırmanabilen bir bitkidir. GEOCALYCACEAE 11. Lophocolea bidentata (L.) Dum. BALIKESİR: Edremit'e 5 km. kala. Kazdağı silsilesi, Çeyizderesi, m., Gökler 83/20. üzeri ve çevresi. Batı, m., Gökler 84/33. BALIKESİR: Edremit, Kazdağı, Alt yoldan Elif Kaçan deresi içindeki ve kenarındaki kaya alt ve yarıkları, Kuzey, 750 m., Gökler 84/36. Yayılışı: Türkiye (Al, A2, A3, A4, B6); Avrupa, Çin, Japonya. Afrika, Kuzey Amerika, Küba ve Yeni Zelanda. Ekolojisi: Çoğunlukla killi topraklar üzerinde, bazen de ağaç gövdelerinde gelişme göstermektedir. Tolerans aralığı dar olan yapraksı yapıdaki türlerden biridir. 12. Lophocolea heterophylla (Schrad.) Dum. ÇANAKKALE: Bayramiç, Karaköy Polis Oluğu mevkii. Gölgelenmiş dere vatağı çevresi, Kuzeydoğu, m., Gökler 705/126. Yayılışı: Türkiye (A2. A3, A4, B6); Avrupa, Rusya, Japonya, Hindistan, Tunus ve Kuzey Amerika. Ekolojisi: En yaygın olarak çürümekte olan ağaç gövdeleri ile diğer odunsu atıklar üzerinde yetişmekte olduğu gözlenmiştir. Brachythecium rutabulum, Hypnum cupressiforme ve Bryum capittare genellikle birlik oluşturduğu Bryophyia türleridir. *13. Chiloscyphus polyanthos (L.) Çorda BALIKESİR: Edremit,Kazdağı, Alt yoldan Elifka- 24 Ocak-Şubat-Marl 1999, Sayı : 30

4 çan deresi içindeki ve kenarındaki kaya alt ve vankları. Kuzey, 750 m., Gökler 84/36A. Yayılışı: Türkiye (Al, A2, A4, A5, B6): Avrupa, Hindistan, Japonya, Fas, Tunus ve Kuzey Amerika. Ekolojisi: Göllerin kenarları, kaynakların çevresi, dere içindeki kayalar ve çiirümekte olan ağaç parçaları bu türün en sık habitat olarak seçtiği yerlerdir. Bitkinin bazı formları yavaş akan derelerde kayalara tutunmuş o- larak tamamen su altında yaşayabilmektedir. SCAPANIACEAE *14. Scapania undulata (L.)Dum. ÇANAKKALE: Karaköy, Dalak Suyu mevkii, kaynak kenarı ve Platanus kökleri arası, Kuzey, 1325 m., Gökler 705/128. Yayılışı: Türkiye (Al, A4, B6, Cll); Avrupa ve Kuzey Amerika. Ekolojisi: Dere yataklarında yer alan kayalar ve kaynak çevreleri bu türün habitat olarak seçtiği yerlerdir. Bitkinin boyu kayalık alanlarda 24 cm. olmasına rağmen, kaynak ve sızıntı içlerinde 15 cm.'ye kadar uzayabilmektedir. CALYPOGEIACEAE 15. Calypogeia fissa (L.) Raddi üzeri ve çevresi, Batı, m., Gökler 84/33A. Yayılışı: Türkiye (A4, B6); Avrupa, Rusya, Hindistan, Fas, Tunus ve Kuzey Amerika. Ekolojisi: Gölgelenmiş ve nemli durumdaki kumlu dere yatakları ve yosunlarla kaplı bölümlerde sık rastlanır. Çürümekte olan odunsu artıklar gelişme gösterdiği bir başka substrat şeklidir. Deniz seviyesinden 1000 m. yüksekliğe kadar yayılış gösterir. PORELLACEAE 16. Porella arborisvitae (With.) Grolle BALIKESİR: Kalkım-Kazdağı yolu, Gariban Çeşmesi civarı, dere kenarı. Kuzey, 450m., Gökler 705/177. Yayılışı: Türkiye (A2, B6, Cll); Fransa, İngiltere, İtalya, İspanya, Kuzey Afrika, Çin ve Kafkasya. Ekolojisi: Gölgelenmiş nemli kireçtaşları ve silisli kayalar en çok tercih ettiği lokalitelerdir. Bu türün nadiren ağaç kök ve gövdeleri üzerinde gelişebildiği rapor e- dilmiştir. 17. Porella baueri (Schiffn.) C. Jens. Kocara mevkii, dere yatağı kenarındaki ağaç kökleri üzerinde, Batı, m., Gökler 84/34A. Yayılışı: Türkiye (B6, Cl 1); Orta ve Kuzey Avrupa. Ekolojisi: Çoğunlukla yaprak döken ağaçların kök ve gövdeleri üzerinde, seyrek olarak da uçurum kenarlarında yayılış gösterdiği belirlenmiştir. 18. Porella cordaeana (Hüb.) Moore BALIKESİR: Edremit, Kazdağı, Dalak Suyu mevkii. EaçiiS orientalis üzerinde epifitik. Batı, 1250 m., Gökler 83/1. Şekil 5: Porella plai vph vlla türünün genel görünüşü. üzeri ve çevresi. Batı, m., Gökler 84/34. BALIKESİR: Edremit, Kazdağı, Ayı Deresi mevkii, yol kenarına inen su sızıntılarının çevresi. Güney, 700 m., Gökler 84/40. mevkii, gölgelenmiş dere yatağı çevresi, Kuzeydoğu, m., Gökler 705/124. Yayılışı: Türkiye (Al, A2, B6, B7, C13); Avrupa, İskandinav ülkeleri, Kuzey Afrika, Asya ve Kuzey Amerika'nın batı kesimi. Ekolojisi: Nemli silisli kayalar üzerinde, dere kenarlarında, seyrek olarak da ağaç gövde ve kökleri üzerinde bulunurlar. Diğer türlere nazaran daha yükseklerde bulunabilir fakat asla orman üst sınırını geçmez. 19. Porella platyphylla (L.) Pfeiff. mevkii, gölgelenmiş dere yatağı çevresi. Kuzeydoğu, m., Gökler 705/119. Yayılışı: Türkiye (Al, A2, A3, A4, A5, B6, B7, Cl 1, C12, C13); Avrupa, Akdeniz ülkeleri, Kuzey Afrika, Kuzey Amerika, Faroe, Azor ve Kanarya Adaları. Ekolojisi: Büyük boylu ağaçların kök ve gövdeleri üzerinde, dere kenarlarında bulunan kalkerli ve silisli kayaların çevresinde yaygın olarak bulunur. Diğer Porella türlerine oranla toleransının fazla olması nedeniyle ülkemiz genelinde dağılım alanı çok geniştir. 20. Frullania dilatata (L.) Dum. arkası, dere yatağı kenarındaki Quercus'\av üzerinde epifitik. Kuzey, 300 m., Gökler 705/85. mevkii, gölgelenmiş dere yatağı çevresi. Kuzeydoğu, m., Gökler 705/Î23. ÇANAKKALE: Bayramiç. Evciler Kasabası, Ayaz- Ocak-Şubat-Mart, Sayı : 30 25

5 Şekil 6: Lejeunea lamacerina topluluğu. ma piknik yeri çevresindeki iğne yapraklı ağaçlar üzerinden, 460 m., Özenoğîu B6/34. Yayılışı: Türkiye (Al, A2, A3, A4, A5, B6, Cll, C12); Avrupa, Kuzey Afrika, Madeira. Azor ve Kanarya Adaları. Ekolojisi: Dere ve kaynakların çevresindeki kayalar ve genellikle çeşitli yaprak döken ağaçların {Fra.ximts sp., Ulmus sp. ve Platanus sp.) üzerinde epifit olarak yetişir. Toprak zemin üzerinde hiç belirlenememiştir. 21. Lejeunea cavifolia (Ehrh.) Lindb. BALIKESİR: Edremit-Kalkım arası, Kalkım'a 10 km. kala. dere yatağı çevresi, Kuzev, 950 m., Gökler 705/130. BALIKESİR: Kalkım-Kazdağı yolu, Gariban Çeşmesi çevresi, dere kenarı, Kuzey, 450 m., Gökler 705/178. Yayılışı: Türkiye (A3, A4, B6, Cll); Avrupa, Kuzey Afrika, Kuzey Amerika, Japonya ve Sibirya. Ekolojisi: Nemli ve gölgelenmiş uçurumlar ile silisli kayalar üzerinde gelişmektedir. Doğrudan toprak ü- zerinde veya ağaç gövdeleri üzerinde seyrek olarak rastlanır. 22. Lejeunea lamacerina (Steph.) Schiffn. ÇANAKKALE: Çan, Kızılelma Köyü ile Bayramiç, Karaköy arası, orman yolu kenarındaki dere yatağı çevresi, Güneydoğu, 400 m., Gökler 84/70. ÇANAKKALE: Bayramiç, Evciler Kasabası, Ayazma piknik yeri çevresindeki kava üstleri, Kuzeydoğu, 500 m., Gökler 705/88". Yayılışı: Türkiye (A3, B6); İngiltere, İspanya, Faroe, Madeira, Azor ve Kanarya Adaları. Ekolojisi: Nemli ve gölgelenmiş uçurumlar ile silisli kayalar üzerinde gelişmektedir. Daha açık yeşil rengi ve uçları yuvarlanmış dorsal yapraklan ayırıcı karakteridir. Araştırma sonucunda Kazdağı Milli Parkı ve çevresinde 14 familya ve 16 cinse ait toplam 22 türün yayılış gösterdiği belirlenmiştir. Bunlardan 5 tanesi (Plagiochasma rupestre. Pellia endiviifolia, Fossombronia pusula, Chiloscyphus polyanthos, Scapania undulata) çalışma bölgesinden ilk defa rapor edilmektedirler. Belirlenen cinsler tür yoğunlukları yönünden incelendiğinde, Porella cinsinin 4 tür ile araştırma alanında en fazla yayılış gösteren takson olduğu göze çarpmaktadır. Bu sıralamayı 2'şer türe sahip Metzgeria, Lophocolea ve Lejeunea cinsleri izlemektedir. Diğer cinsler ise bu bölgede tek türle temsil edilmektedir. Yurdumuzda ciğer otları üzerinde yapılan çalışmaların, diğer bitki gruplarına göre daha az olması nedeniyle, araştırma alanı ile diğer bölgeler arasında sağlıklı bir karşılaştırma yapmak şimdilik mümkün görülmemektedir. Ülkemizin az araştırılmış veya hiç araştırılamamış bölgelerinde yapılacak yeni çalışmalarla belirtilen eksikliğin kapatılacağına ve bu biyolojik zenginliğimizin gerçek potansiyelinin ortaya çıkarılabileceğine inanmaktayız. KAYNAKLAR 1) VValther, K., Beitrage zur Moosflora Vv'estanatoliens I. Mitt. Staatsinst. Allg.Bot. Hamburg. 12: , ) Henderson, D. M., Prentice, H., Contributions to the bryophyte flora of Turkey, VIII. Not. Roy. Bot. Gard. Edinburgh. 29: , i VValther. K., Beitrage zur Moosflora Westanatoliens II. Mitt. Staatsinst. Allg.Bot. Hamburg, 13: , ) Crundvvell, C. C, Nyholm, E., Some additions to the bryophyte flora of Turkey I. Hepaticae. J. Bryol., 10: , ) Gökler, İ., Öztürk, M., Türkiye'de Yayılış Gösteren Bazı Ciğerotları (Hepaticae) Üzerinde Taksonomik Araştırmalar I.. Doğa Tr. Bot. D.. 10 (2): ' 6) Gökler, İ., Türkiye Ciğerotu Florasına Yeni Bir Kayıt: Lejeunea lamacerina (Steph.) Schiffn., Doğa Tr. Bot. D. 13 (3): , ) Gökler, İ., Öztürk. M., Liverworts of Turkey and their position in South vvest Asia, Candollea. 46: , ) Gökler. İ., Batı Anadolu Ciğerotları Üzerine Bir Araştırma. Doğa Tr. Bot. D., 16(1): ) ArnelfS., Illustrated Moss Flora of Fennoscandia I. Hepaticae. Bot. Soc. of Lund ) Vv'atson, E. V., British Mosses and Liverworts. Cambridge Univ. Press, ) Smith, A. J. E., The Livervvorts of Britain and Ireland, Cambridge University Press, ) Grolle, R., Hepatics of Europe Including the Azores: An Annotated List of Species, with Synonyms from Recent Literatüre, J. Bryol., 12: , Ocak-Şubat-Mart 1999, Sayı : 30