CEKTE MUHATAP VE MUHATABIN HUKUKI SORUMLULUGU

Transkript

1 CEKTE MUHATAP VE MUHATABIN HUKUKI SORUMLULUGU Av. Kaan.$AHINALP Giiniimiizde kredi kartlarl ve diger kaydi odeme sistemleri gittikqe artan bir 9ekilde kullanil~r hale gelmektedir. Bir odeme aracl olan ve nakdi odemenin guqliiklerini gidermek amac~yla geli~tirilmig buiunan qek, tuketiciler nezdinde yerini buyiik olqiide kredi kartlarlna kaptlrmlg olmaslna ragmen, ozellikle esnaf ve tacir kesiminde en qok kullanllan odeme aracl olma niteligini korumaktaci~r. Cek kullan~min~n pratik olugu, nakit para taymadaki parayl dii~urme ve qaldlrma risklerinin bulunmamas~ qek kullanlrnln~ yayglnlagtlran nedenlerin baglnda gelir. Y ine bankaya hesap aqmak hesap sahibi bak~mlndan mevduat bulundurma anlamma gelir. Bu cia hesap sahibine kredi kolayl~gl gibi mevduattan kaynaklanan yararlar~ saglar. Cek kullanlrnlndaki olumsuzluklar~n baginda qekin odeme aracl olarak degil de kredi aracl olarak kullanllmas~ gelir. Cekin damga vergisine tabi olmamas~, uygulamada qekleri bono gibi kredi aracl ile kullanllan senetler haline doniigtiinniigtiir. Her ne kadar TTK m qeklerde vadenin geqersiz olacaglnl belirtmigse de kegideci ve hamilin anla~rnasl sonucu. diizenleme tarihini daha ileriki bir tarih olarak gostermekle gek ileride odenecek bir borca teminat olarak al~nabilmektedir. Cek kullanlmlndaki diger bir olumsuzlukta vadeli qek al~~kanllgl nedeniyle, karglllksiz ~ e kullanlmin~n k artm~g olmasld~r. Uygulamada karglliks~z qek olaylarln~n yogunluk gosterrnesi, para yerine gekle yapilan odemelerin kabuliinu biiyiik olqiide engellemig ve boylece qek kullan~rnlnl hedeflenen yayglnllga ulagarnaml?t~r. Bu durum muhatabln degigik 2ekillerde (teyitli qek, garantlli qek) hamillere odeme guvencesi verme yoluna gitmesine sebep olmugtur. Karglllkslz qek kegidesi tehlikesine karg~, kanun koyucumuz hamilleri korumak iqin 1985 ylllnda "3167 say111 Cekle ~demelerin Diizenlenmesi ve Cek Hamillerinin Korunmasl Hakklnda KanunMu yiirurliige koymugtur. Bu kanun incelendiginde goze qarpan en onemli ozellik, 18 maddelik bu diizenlemenin 11 maddesinln muhatap bankanln yiikiimluliiklerine ayr~lm~g olmasldlr. Uygulamada bankalar ile kegideci ve hamiller araslndaki uyugmazl~k- Iar yogun bigimde mahkemelerin oniine gelmeye devam etmektedir. Kaldl ki, son donemde dikkati qeken husus, muhatap banka Ile hamiller aras~ndaki uyugmazliklar~n ve buna bag11 olarak bankalarm sorumluluguna yonelik kararlarln artig gostermi? olmasld~r. Bunun nedeni muhatap bankanln iglevine

2 yeni bir boyut getiren 3167 say111 Cekle Odemelerin Diizenlenmesi ve Cek Hamillerinin Korunmasl Hakklndaki Kanun'un duzenlemeleridir. Bize gore qekle odemelerin sagllga kavu~turulmas~ ve gerek kegidecinin gerekse hamillerin zarara ugramaslnln onlenmesi apslndan muhatap bankanln hukuki sorumlulugunun incelenmesi, cezai sorumlulugunun incelenmesine gore onceliklidir. Ayrlca bugun degi~tirilmek istenen bu kanuna yonelik yeni diigunceler araslnda muhatap bankanin belirli ko~ullar~n gerqeklegmesi halinde, kegideci yanlnda qek bedelinin tamamlndan sorumlu tutulmasl Gnerileri dahi yer almaktadrr ('1. Bu durum da bizi, ~ e hukukuna k ilislun olarak yapacaglrnlz bir qallgmayl muhatap bankanln hukuki sorumluluklarl uzerine yapmaya yoneltmigtir. 1gte bu nedenlerle bu qallgmam~zda muhatap bankanln cezai sorumlulu~u iizerinde durulmamlg ve sadece hukuki sorumluluk halleri incelenmigtir. Bu qallgma bir girig ve iiq boliim olarak ele allnmlgtlr. Girig boliimunde gene1 olarak qek kavraml, Birinci boliimde, muhatap ve muhatabin ehliyeti, Ikinci boliimde, muhatabln qek bedelini odeme mukellefiyeti ve hukuki sorumlulugu, Uqiincii bolumde ise sahte ve tahrif edilmig qekin odenmesinden dogan muhatabln sorumlulu~u incelenmigtir. 11- CEK KAVRAMI VE ONEMI Hukuki niteligi itibariyle bir odeme aracl olan qek; TTK (m ) ve say111 Cekle Odemelerin Diizenlenmesi ve Cek Hamillerinin KOrunmasl Hakklndaki Kanunda duzenlenmig bir ticari senettir. Cekte tlpk~ poliqede oldugu gibi kegideci, muhatap ve hamil olmak uzere iiq kigi vardlr ve qekte poliqe gibi qifte yetki veren bir havaledir. Hukukumuzda qek qegitli gekillerde tan~mlanmlgt~r. Bir tanlma gore qek; "MiinhasIran bir bankaya hitaben yazllabilen, kanuni gekil gartlarlna tabi, luymetli evraktan madut (sayllan) ve sadece nakde taalluk edebilen hususi bir havale senedidir (2)." Bir bagka tan~ma gore qek; "Bir qek anlagmasma binaen kendi emrine bulundurulmasl gerekli vadesiz hesaptan hamil yararlna bir odeme temini iqin banka iizerine kegide edilen klymetli evraktlr (3)." (I) TEKIL. Muge. s. V. (2) DOMANiC. S (3) TEKIL. Fehiman, s. 169.

3 Bu tan~mlardan da anla$ilacacj iizere, Cek bir banka iizerine ~ekilmekte ve bir nakdin odenmesini temin etmektedir. Bu durumda bir kimsenin qek kegide edebilmesi i~in, bankada hesab~nln bulunmas~, kendisine qek anlagmaslna binaen bir qek karnesinin verilmig olmas~ gerekir. Kegideci, qek hesablnln bulundugu banka iizerine qek kegide etmek suretiyle hamile odeme yap~lmas~ni saglamaktad~r. Hamilin qeki ibraz ederek, karg~l~glnrn odenmesinin talep yetkisi. banka ile kegideci araslndaki qek anlagmasma dayanmaktadlr (4). Hukuki niteligi itibariyle havale mahiyetinde olan qekin, belli'sekil gartlar~na tabi yaz111 biqimde yapllan, miicerret ve kay~ts~z gartslz bir odeme emri niteliginde olrnasl gerekir (j). Cekte ibraz siiresi. TTK m.708'de cibzenlenrnigtii. Buna gore ~ ekegi- k de edildigi yerde odenecekse on giin, kegide edildigi yerden bagka bir yercle odenecekse bir ay ve k~talar aras~nda ise, iiq ay i~inde muhataba ibraz edilmesi gerekmektedir. Cekin ibraz siiresi icerisinde muhataba ibrazlna ragmen kargrl~g~ olmamas1 nedeniyle odenmemesi dururnunda hamil, kegideci ile rniiracaat borqlular~na ba~vuruda bulunabilir. Cekin odenmemesi halinde protestoya gerek yoktur. Odememe halinin muhatap banka veya takas odasl taraf~ndan qekin arkas~na veya alonja yazllmlg olmas~ yeterlidir (@. TTK m.696 geregi qekte kabul yasagl olup, qekin iizerine yazllmng bir ~erhi, yazllmam~~ say~l~r. Diger taraftan TTK m.707 uyarlnca ~ ek, goriildiigiinde odeneceginden buna aykm bir kay~t varsa yaz~lmam~g say~l~r CEKIN UNSURLARI TTK M.692'de qeklerde aranan unsurlar hiikiim alt~nallnrn~gtir. Buna gore ~ekte mecburi ve alternatif unsurlar olmak iki tiir unsur bulunmaktadir. 1. CEKIN MECBURI UNSURLARI Ceklerde bulunmas~ gereken mecburi unsurlar~n. bulunmamasi halinde senet qek niteligini kay~p eder; bu takdirde senet havale hiikmiinde saylllr(7). (3) ERTEKIN-KARATAS, S (5) OZTAN, s (6) ERTEKIN-KARATAS, s (7) BOZER-GOLE, S. 144.

4 A. cek Kelimesi (TTK rn.69211) Bir senedin qek vasfinda sayllabilmesi i~in ilk unsur qekte qek kelimesi ve eger senet Tiirkqe'den ba~ka bir dilde yazllm12 ise o dilde qek kar~~llg~ olarak k~~llan~lan kelime bulunmalldrr. Gerqi kanunda qek kelimesinin sene1 ~netninde bulunmasin~n zorunlu oldugu konusunda bir apkllk yoktur. Ancak doktrinde ve uygulamada bask~n goriig, qek kelimesinin senet metninde yes alrnas~?eklindedir('). R. Muayyen Meblag (TTK m ) Bir senedin gek vasfin~ kazanabilmesi iqin muayyen bir bedelin odenmesi konusunda kayltsiz gartslz bir havaleyi iqermesi gerekmektedir. Bur;; dalti muayyen bir bedelin mutlaka paraya iligkin olmast gerekrnektedir. Sr zu edilen havale para d~glnda bir Sey ise, bu takdirde qek soz konusu olma: : adi havale siiz konusu olur (9). C. Muhatabln Ad1 Soyadl (TTK m ) TTK m.694 hiikmiine gore; 'Fiirkiye'de odenecek qeklerde muhatap olarak ancak bir banka giister~lebilir. Ba,ska bir kimse uzerine qekilen ~ ek, sadece havale hiikmiindedir. Bu durumda da havale sayllan bu qek damga resmine tabi ofacakt~r. Bankalar Kanunu uyarlnca (m.5) iilkemizde ancak tuzel kigilerin bankaclllk yapabilecegi ve gergek kigilerin bankaclllk yapmasl yasaklandlilndan muhatabin soyad~n~n yazllmaslna bu durumda gerek bulunmamaktad~r (10). D. Kegide Giinii (TTK m.692lv) Cekte kegide giiniiniin gosterilmesi zorunludur. Aksi halde senet qek sayllmaz. Kegide giinu ibraz siiresjnin hesaplanmasl ve kegidecinin ehliyetinin saptanmasl baklmlndan onem taglmaktadlr. Kegide giiniinun qekte herhangi bir tereddiite imkan vermeyecek gekilde aq~k olarak gun, ay ve yll belirtilmek suretiyle yazllrn~g olmasl gereklidir. (8) TEKIL, Fehirnan. s. 180; OZTAN, s. 632; ERTEKIN-KARATAS, s Doktrinde ileri surulen bir fikre gore bu gibi qekleri (gek kelirnesini igermeyen ~ekleri) ernre ya- ~111 havale sayrnak gerekir. KARAYALCIN, s (9) TTK rn.714 hukrnune giire; fcktcki rnuayyen bir bcdelin yabanc~ bir para ile de gosterilrnesi mumkundur. Ekcr aynen oderne liayd~ yoba, o zarnan ~ekin ibraz gunundeki rayice gore o rnernleket paras1 ile odenebilir. (10)?TK rn.730 bent I'dcki yollama nedeniyle aynl ~asanln 585. rnaddesine $re. ke~ideci poliqelerde oldugu gibi kendi emrine vep kendisi uzerine ~ ek ke~idedebilir. ER- TEKIN-KARATAS. s. 224.

5 Yar~rtayr~nrz senette sadece kegide y~l~nrn yazrl~ olmasrn~n yeterli olmadrglnr belirtrni~tir (I1). TTK 1n.707 hiik~niine gore, qek ibrazrnda odenecegi iqin, qeke kegide giinii olar-ak ileri bir tarihin yazrlrnrg olmas~ geqerlili$irie etkili degildir. Yani $eke yaz~lan gun ile tanzi~n edildigi tarili farklr olabrlir. Ceke kegrde giiniinden sonraki bir tarih yaz~larak ibraz siiresi uzat~labilir. Yine ke~ide giinii olarak _~iisterilen ziinclen evvel Bdenrnek iqin ibraz edilen qek, ibraz giinii ode- (12). Ceke perqekte olmayan bir tarihin yazrlml~ olrnas~ durumunda, senedin qek vasf~n~ kaybedecegini kabul etmenin ag11-i bir gekilcilik olacagl ciirgiincesi ileri siir~ilmiigtur. Fakat kegide giinii olarak tnantrga aqrkqa aykrr~ Sekiide 32 May~s 1998 gibi bir tarihin gosterilmesi durumunda ise, o senedi qek olarak kabul etmemek gerektigi ifade edilmigtir (I3). E. Kegidecinin Imzasr (TTK m. VI) Cekte bulunmas~ zorunlu unsurlardan birisi de, kegidecinin imzasrdrr. 2. CEKIN ALTERNAT~F UNSURLARI Ceklerde bazl ~~nsurlar~n b~~lunulrnamasr dirrurn~rnda, senet qek niteligini kaybetmez. Bu i~nsurlar~n yerine geqecek bagka i~nsurlar~n mevcut olup olmad~gr dikkate al~nrr. Bu unsurlar~n da mevcut olmamasr halinde senet, ~ e niteligini k kaybeder ve havale sayrllr. A. Odeme Yeri TTK m hiikmiine giire, qekte odeme yeri gosterilmelidir. Odeme yeri gosterilmemigse muhatabrn ad ve soyad~ yan~ndaki yer odeme yeri sayrllr. Muhatab~n adr yanlnda birden fazla yer gosterilmi~se qek ilk gosterilen yerde odenir. Bu hiikiim nedeniyle doktrinde bu konu tartrgrnalrdrr. Cekte birden fazla odeme yerinin gosterilebilecegi de savunulmugtur. Ancak bunun isabetli bir goriig oldugunu soylemek rniimkiin degildir. Eger biiyle olsaydl kanun odemenin ilk gosterilen yerde yaprlacag~nr hiikme baglamazd~ (14). (1 1) Bkz. Yargltay 12. HD tarih ve saj 111 karar~. EKTE- KIN-KARATAS, s. 225 ten naklen. (12) KINACIOGLU, s. 315.

6 Sayi~tuy Dergisi Say1 : 39 B. Kegide Yeri (TTK m.69315) Cekte kegide yeri gosterilmig olmal~dlr. Ke~ide yerinin senette yazlp~ olmamas~ halinde, qek kegidecinin ad ve soyadlnln yanlnda yazll~ yerde qekilmig saytllr. Kegidecinin ad ve soyad~ da yazllmam~gsa senet ~ ek niteligi ni kaybeder, havale mahiyetinde saylllr (I5). Ote yandan uygulamada qekin kegide yeri yazll~rken gehir adn tam yaz~lmamakta ve kisa olarak "Ist", "Ank", "Ant" gibi ibareler konulrnaktad~r. Bunlarln ke~ide yeri olarak kabul ediiip edilrneyecegi Y argltay daireleri arasinda iqtihat ayklrilngl yaratm~g ve bu durum giin ve E , K say111 Iqtihad~ Birlegtirrne Buyuk Gene1 Kurulullun kararl ile ~oziimlenmigtir. Buna gore ~eklerde kegide yerinin hiqbir duraksamaya yer brrakmayacak gekilde anlag~labilir olmas1 kogulu ile klsaltllmlg olarak yaz~lmasr halinde, qekin sadece kegide yerinin k~saltllrnlg olarak yazllrn~g olmasrn~n geqersiz say~lmaslnl gerektim1,:- yecegi iqtihat edilmigtir (I6). IV. KANUN~ UWURLARI DISINDA CEKE YAPLEAN ILAVELER VE HUKUKI SONUCEARI 1. CEKE YAZILMASI MUMK~N VE GECERLI ILAVELER Cek karlunen emre yazlll bir senettir. Bu ozelliginden dolayi qekte sa-- dece lehtarin ismi yaz111 olsa bile qek ciro yolu ile devredilebilir ve kegideci temel borq iligkisine dayanarak lehtara karg! ileri siiriilebilecegi defileri cirantalara kargl ileri siiremez. Kegideci qekin ciro yolu ile devrine mani olmak isterse lehtarln ismini yazdlktan sonra ~ekin herhangi bir yerine "emre yazll~ degildir", "ciro edilemez" gibi bir ifadeyi yazmasi yeterlidir (I7). "Emre yaz111 degildir" kaydlnl tag~yan bir qek ancak alacagln temliki yolu ile devredebilir. Bu devir alacagln temlikinin hukuki sonuqlar~nl do@- rur (TTK. m ). B. "Hamiline" ilavesi TTK. m.697/111 hiikmii geregi kegideci lehtarln ismi yanlslra "hamiline" kaydl ile qeki hamiline yaz111 qek haline getirebilir (I8).

7 C. Cekin Bir Rankaya Odenecegi Kayd~ Bir qekin kegidecisi veya hamili qekin i~ yuzune birbirine paralel iki qizgi ~ekmek suretiyle qeki ~izgili qek haline getirebilir. Paralel Fizgiler araslna hiqbir gey yaz~lmamlgsa veya sadece "banka" kelimesi yaz~lmlgsa umumi qizgili qekten soz edilir. Umumi qizgili qek muhatap banka tarafindan ancak bir bankaya veya muhatabln bir mugt~risine odenebilir (TTK. m.716). Iki qizgi araslna belli bir bankanln ad1 yazllmlg ise qek hususi qizgiti qek halini al~r. Hususi qizgili qek muhatap banka tarafindan ancak ad1 yazl- Ian bankaya veya bu banka muhatap ise onun miigterisine odenebilir (I9). D. Hesaben 0deme Kaydl Bir qekin kegidecisi veya hamili qekin yiiz tarafina enine dogru "hesaba ge~irilecektir" kaydln~ veya buna benzer bir tabiri yazarak gekin odenmesini men edebilir. Bu takdirde qek muhatap banka tarafindan ancak hesaba, alacak kaydl, hesap nakli, takas suretiyle kayden odenebilir. Bu kay~tlar odeme yerine geqer. "Hesaba ge~irilecektir" kayd~nln qizilmesi hukiimsuzdur i20). Bu hukumlere ayklrl hareket eden muhatap banka qekin bedelini agmamak iizere meydana gelen zarardan sorumludur (TTK. m. 7 14) E. Protestodan Muafiyet Kaydl Protestodan muafiyet kaydl qeklerde konabilir (TTK. m. 734). Bu kaydln bulunmasl halinde hamil odenmeyen qeki protesto etmese veya onun yerini alan kaydl koydurmasa bile kegideciye bagvurabilir. Ancak protestosuz kaydl hamili odeme i~in ibraz suresi iqinde muhatap bankaya bagvurma mukellefiyetinden kurtarmadlglndan suresinde ibrazl tespit ettirecek hamil ve kargll~ksiz kaydinl da koyduracaktlr. Bu sebepten uygulamada qeklerde protestodan muafiyet kaydlna pek rastlanmarnaktad~r(~~). Ceklerde cirantan~n odememeden sorumlu olmayacagi, qekten dogan ihtilaflarda belli mahkemenin yetkili bulunacagl veya bu ihtilaflar~n tahkim yolu ile halledecegi geklinde kayltlar konabilecegi gibi qekin gorulmiig ve tasdik edilmig oldugunu gosteren kayltlarda konulabilir. (19) OZTAN, s (20) REISOGLU, s. 24, OZTAN, s (21) OZTAN, s. 648.

8 Sapr~tuy Dergisi SCL~I : CEKE YAZILMASI HALINDE GECERSIZ SAY ILAN ILAVELER A. Kabul Serhi Bilindigi gibi qeklerde kabul yasagl vardlr. Nitekim TTK. m. 696 hukmune gore, "qek hakklnda kabul muamelesi cari degildir. Cek uzerine yazllmlg bir kabul gerhi yazllmamlg saylllr. B. Faiz Kaydl TTK. m. 698 hukmune gore qekte yazllmlg herhangi bir faiz gartl yazllmam~g saylllr. Cekin bir odeme vasltasl olmas~ nedeniyle bir borq belgesi olarak kabuliine imkan bulunmamasl nedeniyle qeke faiz gartl konulama^(^^). C. Mesuliyetten Kurtulma $art1 Kegidecinin senedin odenmemesi halinde sorumlu olmayacaglnl belirten kayltlar~ qeke koymas~ caiz degildir. Bu yasaga ragmen konan sorumluluktan kurtulma gartl ~ekin ge~erliligini etkilemez. Fakat bu kay~tta hukum ifade etmez (TTK. m.73013). Buna karpllk cirantalar~n odenmemeden dolay~ sorumlu olmayacaklarlna dair kaylt koymalarl mumkundur (TTK. m.597). D. Vade $art1 TTK. m. 707 hiikmiine gore qekte bir tek vade vard~r ve o da goriildiigunde odenir. Buna ayklrl herhangi bir kaylt yazllmamlg saylllr. Buradan yola qlkarak gekte asllnda teknik anlamda vadenin bulundugu soylenemez (23) 3. SENEDIN CEK OLMA- NITELI~INI ORTADAN KALDIRAN ILAVELER TTK.'da sayllanlar dlg~nda qeke yapllan ilavelerin qekin kayltslz gartslz havale niteligi ile bagdagmamasl halinde senedin qek olma niteligi ortadan kalkacaktlr. 0rnegin qek bedelinin odenmesinin belli bir malln teslimi, bir hizmetin ifas1 belli belgelerin ibrazl gibi gartlara baglanmasl ve bunlarln qek iizerine yazllmasl halinde bu senet qek olarak geqersiz sayllacaktlr (24). (22) REISOGLU, s. 24. (23) OZTAN, s (24) RE~SOGLU, s. 25.

9 Srz~lamy Drrgisi Sax/ : 39 CEKTE MUHATAP VE MUHATAP OLMA EHLIYETI I. MUHATAP ILE LEHTAR ARASINDAK~ ILISKI Cekte lehtar olarak herhangi bir ii~iincii gah~s gosterilebilece$ji gibi TTK. m. 730/11in, TTK. m. 585'e yaptlgl atlf dolay~styla kegideci bizzat kendi emrine de qek kegide etme imkanlna sahiptir. Bununla birlikte muhatap bankanln ~ekte lehtar olarak gosterilmesi konusunda kanunda bir aqlkllk bulunmamaktad~r. Yargltay verdigi ban kararlarda bu meseleye olumlu bir yaklag~m gostermig ve bir qekin tedavuliine son vererek ve onu odeyerek muhatap banka lehine qek diizenlenmesini onleyen bir yasa hukmu bulunmad~g~ndan bahisle muhatabtn aynl zamanda lehtar olabilece;5' 01 sonucuna varmlgtlr. Muhatap bankanln qek hesablnln bulundugu gubesi lehtar olarak gosterilebilecegi gibi bagka bir gubesi de lehtar olarak gosterilebilir. Ancak muhatap banka lehtar durumunda olsa bile qeki devredemez. Muhatap bankanln ciro gerhine dayanarak ~ekin zilyedi olacak ki~inin yetkili hamil ve alacakll slfatlnl kazanmasl mumkun degildir. Cunku TTK. m. 701 muhatap bankanln cirosunu geqersiz saymaktadlr. TTK. m. 701 son cumlede yer alan ve muhatap bankanln bagka bir gubesine yapllan ciroyu geqerli sayan hukmii bu gubenin qeki tekrar ciro etmesine izin vermez. Aksi halde muhatap banka iqin TTK ile getirilen kabul yasaglna uymama sonucu dogar (25). TTK. m. 701/IV hiikmune gore muhatabln birden fazla gubesi olupta ciro qekin uzerine qekildigi gubeden bagka bir gube uzerine yazllmlg ise bu ciro geqerlidir. Onun dlglnda muhatap banka lehindeki ciro makbuz hukmiindedlr. Muhataba cironun makbuz hiikmiinde say~lmasln~n sonucu ise, bu ciro ile muhatabln kambiyo hukukuna gore hamil say~lmamas~ ve senette yazlll haklarln kendisine intikal etmemesidir. Bagka bir ifadeyle qek borqlularlnln muhataba kargl TKK. m. 597'den dolayl bir sorumluluklar~ olmayacaktlr. Muhatap banka qek bedelini hamile oderse sonradan karg~ilg~n~n olmad@ anlagllsa bile kendisine yapllan bu ciro nedeniyle ne daha onceki cirantalara ne de kegideciye kargl kambiyo senetlerine dayanan bir rucu hakklna sahip olmayacaktir. Karglliksiz qeki odeyen banka kegideciye, kredi sozlegmesi vekaletsiz ig gorme, sebepsiz zenginlegme veya havale hiikiimlerine gore riicu edebilir.

10 ppp- Say~~tay Dergiri Say1 : MUHATAP ILE KESIDECI ARASINDAKI IL~SK~ 1. CEK ANLASMASI Cekin geqerliligi kegideci ile banka araslndaki qek anlagmasma bag11 degildir. Banka ile hesap sahibi araslndaki anlagma, bankan~n kegideciye ve qek hamiline karg~ sorumlulugu aq~s~ndan onemlidir (26). Buna karg~l~k qek anlagmas~nln bulunmamas~ halinde, iizerine qek kegide edilen hesapta para bulunsa bile, qeki odememeden oturii muhatap bankan~n kegideciye kargl sorumlulu~u ortaya qlkmaz ve qek yasasina gore de hamile karg~ odeme miikellefiyetleri dogmaz. Ancak 3167 say111 qek yasaslna gore, banka qek karnesini verirken qekle qal~gan hesap numaraslnl qeke yazmak zorunda oldugundan bu durum banka ile hesap sahibi araslnda bir qek anlagmasln~n aqrk delilini olugturur (27). Bu durum karg~slnda TTK. m maddesinde yer alan "Bir ~ekin kegide edilebilmesi iqin muhatab~n elinde kegidecinin emrine tahsis edilmig bir karg~l~k bulunmas~ ve kegidecinin bu karglllk iizerinde qek kegide etmek suretiyle tasarruf hakklnl haiz bulunacagina dair, muhatapla kegideci arasln-- da aq~k veya z~mni bir anla9manln bulunmas~ garttlr. $u kadar ki, bu hiikiimlere riayetsizlik senedin ~ eolarak k muteber olmaslna helal getirmez." hiikmunun taraflar aras~nda z~mni qek anlagmas1 yap~labiiecegine dair klsmlnln uygulama bakimlndan bir anlam1 kalmadlgin~ soylemek miimkundur. Goruldugii uzere TTK. m. 695 de belirtildigi gibi qek anlagmas1 qekin ge~erliligile ilgili degildir. Cek anlagmas] muhatabln kegideciye ve hamile kargl sorumlulu~u baklm~ndan gereklidir. Kanun koyucu'nun iizerinde onemle durdugu konular~n bag~nda kegidecinin muhatap banka nezdinde iizerinde tasarrufa yetkili oldugu bir kargl- 11gin bulunmasld~r. Karg~l~g~n qekin odenmek uzere ibraz edildigi gunde hazlr bulunmasl yeterlidir. Ibraz siiresi iqinde ibraz an~nda bankada qekin karg111g1 bulunmad~g~ takdirde qek kargll~ks~z qek halini allr. Ancak bu durum qekin geqerliligini etkilemez (28). (26) REISOGLU, s. 33 (27) REISOGLU, s. 34. (28) OZTAN, s. 653.

11 Bankalar, hesap sahipleri ile qek anlaymas1 yaparken, kendilerini sorumluluktan kurtarrnak amac~yla qek karnesi verdikleri rniigterilerine taalihiitname imzalat~rlar. Bankalarl tiim sorumluluklar~ndan kurtaran bu taahhiitna~neler-, baz~ durumlarda BK. m. 99 qerqevesinde ele allnmal~d~r. Yani bu taahhilt~lamede bankalar mesela, sahte ve tahrif edilmig qekten sorumlu olrnayacaklann~ yaz111 olarak belirtseler bile, a& kusur hallerinde BK. m. 99 geregince sorumlu olacaklard~r (29) CEKLERDE MUHATAP OLMA EHLIYETI Turk hukukunda qeklerde, muhatap olarak ancak bir bankanln gosterebilecegi kabul edilmigtir. Cekin, sadece bir banka uzerine ke~ided~lecegini kabul eden TTK'da bankanln ne oldugu da belirtilmigtir. TTK. m. 727 hukrnune gore banka, bankalar kanununa tabi muesseseler olarak kabul edilmigtir. Cekte odeyecek kimsenin yani muhatab~n ad1 ve soyad~n~n beli~tilmesi gerekmektedir (TTK. m ). Bu husus, qeklerde bulunmas~ gereken zorunlu unsurlardan biridir. Muhatab~n ad1 ve soyad~ geklindeki ifade, gerqek ki~ilerinde qeklerde muhatap olabilecegi izlenimi verdiginden, Tiirk Hukuku aqlsindan yanllgt~r. Zira, Turkiye'de odenecek qeklerde TTK. m ve m. 727 uyarlnca muhatap ancak Bankalar Kanununa tabi bir banka olabilir. Bu baklmdan, TTK. m de yer alan ifadenin, muhatab~n ticaret unvanl geklinde anlag~lmasl gerekir. TTK. m. 18'e gore bankalar tacir saylllrlar (30). Goriiluyor ki, Turkiye'de odenecek qeklerde muhatap olarak TTK'na gore sadece Bankalar Kanununa tabi bir banka gosterilebilir say111 Bankalar Kanununa Turkiye'de kurulmug ve kurulacak bankalar ile yabancl ulkelerde kurulmug olupta Turkiye'de gube aqmak suretiyle faaliyete ge~ecek olan bankalar tabidir. Bu kapsam dlg~nda bir muessesenin ya da bir klginin muhatap olarak gosterildigi senetler qek hiikmiinde saydamaz, havale hiikmiindedir (31).

12 ~ ~. 1. BANKALAR - X i t i D r. i 1 : Tiirkiye'de kurulan bankalar, ticari bankalar, yatlrlm ve kalk~nrna bankalarl gi bi gruplara ayr~lm~~t~r. A. Mevduat Kabul Eden Bankalar Bu bankalarm ama~lar~ gerqek ve tiizel kigilere kredi saglamak, mevduat toplamak, belirli bankac~lrk iglemlerini yapmakt~r. Ulkem~zde, ozel kanunlarla kurulmug olan bankalar kendi kanunlarl ilyarlnca yaptiklar~ i~leri 6zei kanunlardaki hiikiimlere aygun olarak yerille getirmektedir. Ozel amallarl yanlnda, diger bankac~llk iglemlerini de yiiriitrnektedirler (32). Bir klsim bankalar ise bankaclllk iglernleri yan~s~ra sanayi igletmeciligi gdrevini de yuklenmiglerdir (33). Kalklnma ve yatlrim bankalarl uzun vadeli yat~rlm kredisi saglamak amaclyla kuruimug bankalardlr. Kaynaklarl uluslararas~ mali kuruluglar ve sermaye piyasasldlr. Bankalar Kanununun m. 95/11 hukmii geregince sagladlklarl paralar mevduat say~lmaz. Y ine ayni kanunun 13IIV maddesinde de sermaye piyasaslndan saglad~gl kaynaklarln mevduat kabul edilemeyecegi de belirtilmi~tir. ~zellikleri nedeniyle bu gruba giren bankalar, mevduat kabul etmedikleri siirece Bankalar Kanununun m de sayllan hiikumlere baglldlr. Mevduat kabul ettiklerinde, an~lan kanunun diger maddeleri de uygulanacakt~r. Bunun i~in, Kalklnma ve Yatlrlm Bankalar~ mevduat kabul etmemeleri nedeniyle Turk Hukuku'nda qeklerde muhatap olma ehliyetleri yoktur (341, 2. OZEL FINANS KURUMLARI A. Gene1 Olarak Bankalar dlgindaki mali kurulu~lar~n 3182 say111 Bankalar Kanununa bag11 olrnayacagl, sozu edilen Kanunun m maddesinde belirtilmektedir. Bu kurumlarln baglanacagl esaslar TTK.'nun ve diger mevzuatln $eke (32) Ornegin T.C. Ziraat bank as^. Tiirkije Emlak Bankas), Tiirkiye Halk bank as^. Tiirkiye Vakiflar Bankas1 gibi bankalar~ bu ajrlma drnek olarak gosterebiliriz. (33) ERTUNA, s. 40. (34) EREM-ALTINOK-TANDOGAN. S. 373.

13 iligkin hiikiimleri konusundaki diizenlernelerin Bankalar Kurulunca yaprlacag~ ikinci flkrada belil-tilrnigtir. Duzenlerne dl51 hususlarda TTK ve ilgili diger mevzuat hiikiimleri ilygulanacakt~r. Bakanlar Kurulunca, Kanirnun tanld~g~ bu yetkiye dayanrlarak Ozel Finans Kurumlar~ Kurulnias~ Hakk~nda ve say111 kararname ve eki karar yiiriirliige konmugtur (35). BLI kararln 6. maddesi daha sonra degigtirilerek ozel finans kurumlarrna "Kurum Tiirk Ticaret Kanunu ile diger rnevzuat~n. fekle ilgili hiikiirnlerine tabidir" denilmek suretiyle "muhatap" olma ehliyeti tanlnmlgtlr (36) Bu aqrklamalar rglg~nda, Turkiye'de odenecek ~eklerde muhatap olarak, bugiin iqin Bankalar Kanununa tabi olan bankalar ile ozel finans kururnlarrnrn gosterilmesi miimkiindiir. B. Bankalardan Ayr~rnr Ozel finans kurumlar~n~n bankalar kanununa tabi olmamalarr, biiylece kanun guvencesinden uzak olarak kararname ve tebliglerle getirilen diizenlemelerle qalr~malar~ hukuk sistemi a~lslndan sak~ncal~d~r (37). Ozel finans kurumlarl hakkrndaki cezai kogu~turmanrn Bankalar kanunun 13. maddesindeki ceza hiikiimleri yerine 1567 say111 Turk Parasln~n K~ymetini Koruma Kanu~lunun 3. maddesine (ve fiilin istisnaen Turk Ceza Kanununa) gore, suf olugturmasl halinde bu kanuna gore farkl~ cezai yaptlr~mlar uygulanmaktadlr. Ayn~ igi yaptlklarl halde, Bankalar Kanununa ayk:- rl eylemleri sonunda bankalara, aglr para cezasr veya hapis gibi daha agrr bir ceza uyguland~g~ halde ozel finans kurumlar~na Turk Paras~n~n K~ymetini Koruma Kanununun 3. maddesindeki ag~r para cezasl uy,pulanacaktrr. Bankalar Kanununun 28 ve 29. maddelerinde, banka yonetic~leri ve denetqileri i~in getirilen yemin etme ve ma1 beyan~nda bulunma miikellefiyeti ve 3 1. maddesinde belirtilen bankalarda qallimalar~ yasaklanm~g kigilere ait hususlar, &el finans kurumlarl iqin getirilmemigtir (38). (35) R.G , Sa (Miiherrer) (36) Bakanlar Kurulu Karar~ Sa , R.G Sa (37) MOROGLU, s. 29. (38) MORO~~LU, s. 21.

14 3. BANKA VE OZEL FINANS KURUMLARI D~SINDAKI DIGER TUZEL KIsILERIN MUHATAP OLARAK GOSTERILMESI Bankalar Kanunu hukiimlerine tabi olmayan Tasarruf Sand~klar~, Amortisman, Kredi Sandlgl, Halk Sandlklarl ve benzeri kredi muesseseleri iizerine qek kegide edilemez. Y ine bunun gibi, kalklnma yatlrlm bankalarl mevduat kabul etmedikleri surece, Bankalar Kanununun bazl hukumlerine tabi tutulmadlg~ndan bunlar uzerine qekilen qekler hakklnda belirli gartlar altlnda adi havale hukumleri uygulanlr. Ancak T.C. Posta Telgraf ve Telefon Igletmesi uzerine ~ekilen posta ~ekleri, bu prensibe istisna tegkil eder (39). IV- CEKLERDE MUH-ATABIN CEK BEDELINI ODEME MUKELLEFIYETI 1. TURK TICARET KANUNUNA GORE Turk Ticaret Kanunu hukumleri qerqevesinde, qek bir havale hukmunde oldugundan ve muhatap bankanln ~ ek hamili ile herhangi bir hukuki iligkisi bulunmadlglndan muhatap banka qekin siiresi iqinde ibrazl halinde, karpllgl bulunsa blle, qeki odemeyi reddedebilir ve hamilin bankaya kargl herhangi bir talep hakkl dogmaz. TTK. m de "Kegideci muhatap nezdinde qekin ancak bir luslm kargillginl hazir bulundurdugu takdirde, muhatap bu k~smi karglligin tutarlni odemekle mukelleftir." Bu hukumden yola qlkarak, bu yiikiimlulugun kegideciye kargl oldugu diger bir deyigle muhatap banka karglligl oldugu halde, bu Ceki odemezse bundan dolayl hamilin bagvurusu uzerine kegidecinin ugradlgl zarardan sorumlu olacagl geklinde yorumlanmaktad~r (40) Say111 cek Kanunu ile karglligl bulunmak kaydl ile suresi iqinde ibraz edilen qekin muhatap banka taraflndan odenmesi mukellefiyeti getirilmigtir (m.4). Muhatap banka, yasadan oturu borqlu duruma getirildiginden, hamille araslnda herhangi bir akdi iligki bulunmad~g~ 11alde hamil qeki suresinde ibraz ederse odememe halinde diger cirantalar ve kegidecinin yanlslra, muhatap bankayl da dava edebilecektir (41). (39) KARAYALCIN, s. 276 (40) REISOGLU. s. 149 (41) KEISOCLU. 5.88

15 Ancak hamil kegideciyi veya diger cirantalar~ kambiyo senetlerine ili~kin ozel takip yolu ile takip edebildig~ halde, niuhatap bankayl gene1 hiikiimlere gore takip ve dava edebilecekt~r. Cek Kanunu, ibraz edilen ~eki odemeyen muhatap banka i~in hukuki sorumlulugun yanlslra para cezas~nl da ongormektedir. Ayr~ca Cek Kanunu ile muhatap bankanln her karglllks~z qek yaprag] i~in azami TL odeme miikellefiyeti kabul edilmigtir (42). CEKTE MUHATABIN HUKUKI SORUMLULUGU I. GENEL OLARAK say111 Cekle ~demelerin Diizenlenmesi ve Cek Hamillerinin Korunmas~ Hakklndaki Kanun gerek bankalara ve gerekse kegidecilere qek konusunda onemli bazl mukellefiyetler getirmigtir. Bu miikellefiyetler bir yandan bankalarm qek hesabl aqtlgl mugterilerini titizlikle seqmelerini amaqlamlg diger yandan da kargll~kslz qek kegidesini onlemeyi ongormiigtiir. 1. BANKALARIN CEKLE ISLEY ECEK HESAP ACMA MUKELLEFIY ETLERI Sozlegme ozgiirliigii ilkesi qerqevesinde bankalar da diger tiim gerqek ve tiizel kigiler gib~ diledikleri kimselerle, diledikleri kogullarda sozlegme akdetmek hakklna sahiptirler. Bu baglamda, kural olarak bankalarm uygun gordiikleri kimselerle gek anlagmas] yaparak, bu kigilere gek karnesi verebileceklerine de giiphe yoktur (43). Ancak Cek Kanunu m.2 hiikmiine gore, bankalar qekle igleyecek hesap agarken gerekli dikkat ve ozeni gostermek mecburiyetindedirler. Bir bagka deyigle bankalar ancak giivendikleri miigterilerine qekle igleyecek cari hesap aqabilirler. Bu hiikiim ile kanun koyucu karglllks~z qek kegidesi olgusunu baglanolqta engellemeyi amaqlam~g ve muhatap bankaya getirdig.i Gzen yiikiimii P ile onun gek karnesi verecegi miigterilerini belirlemede sepci davranmaya yoneltmigtir. A. Muhatap Bankanln 0zen OISusii 3167 say111 Cek Kanununun 2. maddesine gore; Bankalar qekle igleyecek hesap aqarken qek karnesi verirken bu kanunla kendilerine verilen gorev ve mukellefiyetleri yerine getirirken bu iglemlerin gerektirdigi basiret ve i tinay1 gostermeye mecburdurlar (42) REISOGLU, s. 89 (43) TEKIL, Miige, s. 46

16 Sayrjtay Dergrsi Say : 39 Banka TTK'na gore tuzel kigilige sahip bir tacirdir. TTK. m hiikmiine gore her tacirin ticaretine ait biitun faaliyetlerinde "basiretli bir ig adaml gibi" hareket etmesini gerektirmektedir. Ticaret Kanunundaki gene1 hukum, bankalar~n qek hesab~ aqarken ve qek karnesi verirken tlpkl diger bankac111k iglemleri gibi basiretli bir ig adam1 gibi hareket etmesini gerektirir (44). Normal hesap aqma iglemlerinde gerqek kigiler hakklnda resmi bir makamdan onayl~ kimlik kontrolii ve imza ornegi almak, ticaret girketleri i~in kuruluglarln~n ve imza yetkisine sahip olanlar~n ilan edildigi Turkiye Ticaret Sicili Gazetesi saylsl ve noter tasdikli niifus cuzdanl suretlerini istemekle yetinen bankalar, qek hesab~ aqarken veya mevcut bir hesaba qek karnesi verirken miigteri hakklnda, ehliyet, meslegi, mali durumu, bu baglamda diizenli bir geliri bulunup bulunmad~g~ gibi hususlar~ da i~eren detayll bir aragtlrma yapmak zorundad~rlar. Cek Kanunu m. 7,9 ve 16 uyarlnca qekleri kargll~kslz qlkan veya qek kegide etmesi yasaklanan kigiler hakhndaki bilgilerin Merkez BankasInca ilan edilerek diger bankalara ula~t~r~lmas~nln ongoriilme amacl da (Cek K, m. 11) aynl kiginin bir bagka bankaya ~ ehesabl k aqtlrmak uzere bagvuruda bulunmas~ halinde, bu bankan~n soz konusu kigi hakklnda bilgi sahibi olmas~nl saglamakt~r (45) Cek Kanununda bankalar~n her qek yaprag1 iqin liraya kadar sorumlu olmalar~ ~ e hesab~ k aqarken ve qek karnesi verirken daha titiz hareket etmelerini gerekli k~lmaktad~r. B. Kimlik Bildirme Bankalarm qek karnesi verdikleri mii~terilerinin kimliklerini tam ve dogru olarak tespit etmeleri gerekir. Bir yandan tebligatlar~n geqerli olarak ve zaman~nda yapllmas~n~ saglayacak diger yandan ise ceza kovugturmaslnln soz konusu olmasl halinde, ~ vc~lar~n iglerini kolaylagt~racakt~r. Hesap sahibinin kimlik tespiti konusunda, Merkez Bankaslnda gerqek kisi tacirlerin sadece ticaret unvanlar~n~n belirtilmesini yetersiz bulmakta, ad ve soyadlar~nin da yaz~lmas~n~ istemektedir. Boylece herhangi bir kimlik yanl~gllg~n~n yap~lmamas~ istenmektedir (46). Cek karnesi verilen mugterilerin kimliginin bu derece ayr1nt111 tutulmaslnln nedeni daha sonra onun hakk~nda uygulanabilecek yaptlr~mlarln hatasu olarak sadece o ki~i hakk~nda uygulanmas~n~ saglamakt~r (47). iu) DONAY, s. 7. (45) TEKIL. Muge. s. 48. (46) DONAY, s. 8. (47) REISOGLU, S. 35.

17 C. Sorumlulugun Hukuki Niteligi Muhatap bankanln qekle igleyen hesap aqarken ve qek karnesi verirken gerekli ozeni gostermemesi nedeniyle zarar goren qek hamillerine kargl sorumlulugu haks~z fiil hiikiimlerine (BK. m. 41 vd) dayall olacaktir. Boylece qek hamili muhatap bankanln Cek K. m. 2'ye ayklr~ davrandrg~ gerekgesiyle, bankan~n kusurunu ve kendi nezdinde olugan uygun illiyet bag1 iqindeki zararlar~ ispatlayarak bir tazminat davas~ aqma olanaglna sahiptir (48). Burada onemli olan ve uygulamada tartlgmall bulunan husus hamilin zararlna hangi anda olugmug say~lmas~ gerektigidir. Cekin karglllg~ bulunmadig1 gerekqesi ile bankaca odeme yapllmad~gl anda ml, yoksa kegideci ve diger qek borqlular~ hakklnda kambiyo senetlerine dayall takibin semeresiz kalmas~ durumunda ml? Uygulamada Yarg~tay bu hususta degigik iqtihatlar geligtirmigtir. Yarg~tay 11. Hukuk dairesi bir karar~nda (49), "bagkaslnln adma sahte imza ile qek taahhiitnamesi imzalanmasl ve qek karnesi alinarak kargrl~kslz gek ke~idedilmesi durumunda muhatap bankanln Cek K. m. 2 uyarlnca as11 fail ile birlikte sorumlu oldugunu" belirtmigtir. 19. Hukuk Dairesi ise hamilin banka hakk~nd ancak kegideci ve diger qek borglularln~ kambiyo senetlerine dayall haciz veya iflas yolu ile taklp etmesine ragmen alacagin~ elde edememesi durumunda dava edebilecegi goriigiindedir. 19. Hukuk Dairesine gore, hamilin zararlnl kan~tlamak iizere bir aciz vesikasl almas~ da gereklidir (50). Burada 19. Hukuk Dairesinin bu qoziime var~rken duydugu endige, kegidecinin karg~ligi olmadlginl bilerek qek diizenlemek yoluna gitmig olmas~ndan kaynaklanmaktadir. Hamile kegideciye bir kenara b~rak~p dogrudan bankayl dava etrnek olanagl tanm~rsa, karglllksiz gek kegide eden kigi yaptlrlmslz kalmlg olacaktlr (51). Bizim de katrldlglmlz bir goriige,bore, qek karnesi vermekte ijzensiz davrandlgl ve bu konuda kusurlu bulundugu ortaya konabilen bankanln dogrudan dava edilebilmesine bir engel olmamak gerekir (52). len) len) (43) TEKIL, Muge, s. 52. (49) Yargltay 11. HD tarih E. 3408lK.785 (TEKIL, Muge, s. 53'ten nak- (50) Yargltay 19. HD tarih E. 6584K.2158 (TEKIL, Muge, s. 53'ten nak- (51) TEKIL, Muge, s. 53. (52) TEKIL, Muge, s. 53.

18 2. BANKALARIN CEKIN SEKLI UNSUKLARI KONUSUNDAKI MUKELLEFIY ETLERI Cek K. m. 3 ve TTK m. 692 qek karnelerinin her yapraglnda bulunma- SI gerekli esaslar~ belirtmigtir. Buna gore, banka her ~ ek yapragln~n iizerine hesabln bulundugu gubenin ad1 ve kegidecinin hesap numaraslnl yazmak zorundad~r. Ayn~ maddenin 3. flkraslnda qek karnelerinin bask1 geklinin T.C. Merkez Bankaslnca sabit olarak tespit edilecegi ongorulmiigtiir. Bir yazar, 3167 say111 Cek Kanunundaki duzenleme ile hesabln bulundugu gubenin adlnln, qeklerde bulunmasln~~a zorunlu unsur haline geldigi, bu unsurun yer almad~g~ senetlerin TTK'nun fikras~ geregince, qek say llmayacag~ fikrindedir (53). B. Kegidecinin Hesap Numaras~ Cek yaprag1 uzerinde bankaca kegidecinin hesap numaraslnln yazilmas1 mecburi olmakla beraber, bu hususun yazrlmamas~ veya yanl~g yazllmas1 halinde senet qek niteligini kaybetmez. Cek uzerinde kegidecinin hesap nurnaraslnln bulunmas~ da TTK'nun 692 ve maddesi anlamlnda zorunlu bir unsur niteliginde degildir (54). Hesap numaraslnln yaz~lmas~ dogrudan dogruya, qekin hamiline suratle odenebilmesini saglayacak ozellikle muhatap bankanin herhangi bir gubesine qekin ibraz~ halinde ~ e an k lag mas^ bulunan pbeden kolayca provizyon allnabilmesine imkan saglayan yard~mcl bir unsurdur (55). 1. CEKIN BANKAYA IB~ZINDAK~ MUKELLEFIY ETLER 3167 say111 (;ek K. m. 4 banka gubesinin ibraz edildigi anda kara~llg~ bulunan qeki odemek zorunda oldugunu belirterek TTK m. 707 hukmiinu tekrarlamaktadlr. Bu kuralla qekte vadenin kabul edilmedigi goriilmektedir. Yani kegide tarihi ileriki bir tarih olarak belirlenen ~ ek, ibraz edildigi anda odenmelidir. Bu hukum ile TTK hiikiimlerine ters diigen uygulamalara son verilmig olunmaktad~r (56). (53) REISOGLU, s. 52 (51) GOLE, s. 35. (55) GOL,E. s. 35. (56) DONAY, s. 35.

19 ~ - Scyr2tq Drrgisi SCLFI : 39 --A Cek, qek hesablnln aqlldlg~ gubeye degil de, bagka bir gubeye ibraz edilrni~ ise qekin ibraz edildigi gube, provizyon istemek suretiyle, qekin karg~l~gl varsa tamamlnl, kismen karglllgl varsa olan miktarl odeyecektir (57). Bankalarm bu mukellefiyetlere uymamasl halinde, cek K. m. 15 hukmundeki yaptlrimlar uygulan~r. Supn faili ya hesabln aqildlgl muhatap banka, ya da qekin ibraz edildigi banka ~ubesidir. Suq qekin karglllglnln ya tamamen ya da kismen odememek ya da provizyon istememekle meydana gelir. 2. MUHATABIN ODEMEME DOLAY ISIYLA M~JKELLEFIY ETLERI Muhatap bankan~n suresi iginde ibraz edilen bir qeki hamile odeyebilmesi iqin, oncelikle TTK'nun ongordugii butun unsurlar~n ~ekte bulunmasl gerekir. Odeme iqin ibraz edilen qekin yetkili hamil olmadlg~, qekin sahte veya tahrif edilmig oldugunun anlaglldlg~ veya konuda gupheye diigiildiigu kegidecinin qek uzerindeki imzaslyla hesap kartonundaki imzanin farkll 01- dugu, qekin odeme iqin ibraz siiresi geqtikten sonra muhataba ibraz~ halinde, muhatap qekten cayllmadlg! surece qeki odemeye yetkilidir. Boyle bir qeki odemeyen muhatap kegideclye kargl herhangi bir mukellefiyet altlna girmez (58) Ibraz suresinde qekten cayllmas~nln mumkun olmadlg~ kanunla diizenlenmemigtir (TTK m ). Aynl maddenin 3. flkraslnda "kegideci qekin kendisinin veya 3. bir kiginin elinden rlzasl olmakslzln pkrnig oldugu iddias~nda ise muhatabi qeki odemekten men edebilir" hukmu yer almaktadlr. Kegideci kanunun kendisine tanldlg~ bu haktan ancak TTK m de belirtilen gartlarda istifade edip gekten cayabilecek ve qekin odenmemesini muhatap bankadan talep edebilecektir. Ayrlca kegideci veya cirantalarln muhatap bankanin yapacagi odemeyi mahkemenin verdigi bir ihtiyati tedbir kararlna dayanarak durdurmalar~ nedeniyle de qekin muhatap tarafindan Gdenmemesi miimkiindiir (59). A. Odenmemigtir Kayd~ TTK. m. 720 maddesinde vaktinde ibraz edilmig olan eekin odenmemig oldugu ve odemeden imtina keyfiyetinin muhatap taraflndan ibraz gunu de gosterilmek suretiyle qekin uzerine yazllmlg olan tarihli bir beyanla tespit edilecegi hiikmu ongorulmu~tiir. (57) DONAY, s. 18. (58) GOLE, s. 20. (59) REISOBLU, s

20 - Sayr~tay Dergisi Snyr : 39- Cek Kanununun 5. maddesinde ise "qekin iizerinde yaz~ll tutarln kismen veya tamamen odememe sebebi qekin iizerine yaz~lmak suretiyle hamile geri verilir" gekli nde bir diizenleme mevcuttur. Muhatap bankanln bu iglemi gun ve saat olarak tespit etmesi karg~llgin ayni gun hesaba yatlrllmasl halinde kargll~ksizllk aninln tespit edilmesi aglslndan onemlidir (60). Cekin iizerine yazilan odememe sebebi, qekin karg~likslz olmasinln yanls~ra cayma, tedbir veya odeme yasagl olabilir. Bundan dolayl muhatap bankanln odememe nedenini aqlkqa qekin iizerine yazmasi gerekir (61). Muhatap banka bu yiikumliiliigunii yerine getirmedigi takdirde Cek K. m. 15 hiikmiine gore agir para cezaslyla cezalandlrlllr. Bir qekin kargiliksiz qek olarak nitelendirilebilmesi igin her ~eyden once senedin gek niteligine sahip olmasi gerekir. Ayrica qekin ibrazlnda, karg~llg~n belirtilmig olan hesapta bulunmasl gerekir. Aksi halde qek kargl- Iikslzdlr. Kegidecinin ayni bankanln bagka gubelerinde veya ayni gubenin degigik hesaplarlnda parasinin bulunmasl halinde de qek karg~llkslzdir. Y ine yetkisiz temsilci tarafindan kegide edilen qek ve gerekse kapatilml~ hesap iizerine gekilen qekte kargiliksiz qek hiikmiindedir (62). Siiresinde odeme iqin ibraz edilen qekin, muhatap bankada klsmen karglllgl bulunabilir. Cek Kanunu m. 4 hiikmiine gore, muhatap banka, hamile bu miktarl odemekle yiikiimiiidiir. bsmen odememe nedeninin, qekin iizerine yazlldiktan sonra hamile iadesi bir taklm sorunlar yaratrnaktadlr. Ayn~ gekilde, qekin bankada kalmasi da hamil bak~mindan sorun qlkarmaktadlr. Muhatap banka tarafindan, gek bedelinin lusmen veya tamamen odenmeyeceginin kararlagtlrllmasi halinde, qek bedelinin klsmen ve tamamen odememe nedeni ile ibraz tarihi qekin iizerine yaz~larak, hamile iade edilir (Cek K. m. 5). Ceki iade eden muhatap banka, odedigi kls~m iqin hamilden bir makbuz alabilir. Ceki iade ettigi hamil veya bir bagka kiginin qek bedeli uzerinde tahrifat yaparak, bankayi sorumluluk altlna sokmaslni ise engelleyemez. Bu durumda, hamilin muhatap bankanln istegi iizerine iade zorunlulugu olmadi~l gibi, aqlklamada bulunma zorunlulugu da yoktur (63).

21 Hamil aqls~ndan ise, qekin bankada kalmasl saklncalar yaratlr. Hamilin. qekin asl~nl takip talebine ekleyememesi nedeniyle bor~lu kambiyo senedine dayanan takip yoluyla icra takibi miimkun olmaz. Bu nedenle hukuki ve cezai bagvurma hakkl da klsltlanmlg saylllr (64). Klsmi kargll~gln odenmemesi halinde, qekin bankada veya hamilde kalmasln~n her iki taraf iqin yarattlgl sorunlar goz onune allndlglnda, k~smi karglllk mutlaka odenmek isteniyorsa, ortalama bir qozum olarak, gekin as- 11n1 hamiline iade etmeden once, bir fotokopisini qkartmak ve fotokopisinin qekin asl~na uygun oldugunu notere tastik ettirerek bankada fotokopiyi muhafaza etmek geklinde dugunulebilir. Sadece fotokopiyi delil kabul etmeyen mahkemelerin noterin fotokopisinin asllna uygunlugunun tastikini yeterli gormesi ve muhatap banka ile kegideci aras~nda qekin odenmesi konusunda bir dava halinde delil niteliginde saymas] mumkun goriilmektedir. Banka, kegideciyi kambiyo senedine dayanan ozel takip yolu 11e takip etmeyeceginden icrada qekin aslln~ ibraz etmesi de gerekmeyecektir (65) KARSILIKSIZ CEKLERDE MUHATABIN SORUMLULUGU 3167 say111 Cek Kanunu ile, ~ eibraz k edildiginde yeterli kargll~gln bulunmamas~ halinde bankalara bazl mukellefiyetler getirilmigtir. 1. HESAP SAHIBINE IHTAR GONDERILMESI Karg111g1 olmadlg~ iqin qeki k~smen veya tamamen odemeyen muhatap banka hesap sahibin~n kendisinin veya vekil ve temsilcilerinin elinde bulunan butun qek karnelerini ald~g~ bankalara geri vermesini, m.8 hukmu geregince duzeltme iglemlerini yerine getirmeden bir yll sure ile qek keg~de edemeyecegini ve aksine davran~glarln cezai mueyyideyi gerektirecegini ibraz tarihini izleyen 10 gun iginde iadeli taahhiitlu mektupla bildirir (Cek K. m.7). Cekin odenmemesinin diger nedenlerden kaynakland~gl durumlarda (rehin, haciz, tedbir, odeme yasag~) qek karg~l~ks~z olmad~g~ndan muhatap bankan~n T.C. Merkez Bankasl'na bildirim miikellefiyetinden soz edilemez. Hamil, odememe nedenini tespit ettirdikten sonra muracaat haklar~n~ kullanabilir (66). 1htar siiresinde ibraz edilen kargll~ksiz qek hakklnda soz konusudur. Karg~l~ks~z qekin bedelinin kiiqiikliigu hata sonucu veya kasten kargll~kslz

22 ~ Saqtay Dergisi Say1 : 39 qekilmesinin bir onemi yoktur. Muhatap bankanln karg~llkslz qeki hata sonucu veya kredi iligkisi nedeniyle odedigi durumlarda ise, ortada karglllkslz qek bulunmadlglndan hesap sahibine ihtar yapllmaslna da gerek yoktur (67). Ihtarln iadeli taahhutlii mektupla yapllacag~ kanunla diizenlenmigtir. Kanunun gene1 gerekqesinde banka gorevlileri eliyle de yapllabilecegi belirtilmigse de TBMM'deki goriigmelerde bu k~s~m yasa metninden qlkarllarak sadece iadeli taahhiitlii mektupla yap~lmas~ kabul edilmigtir (68). Ihtar, ibraz tarihini izleyen 10 ig gunii iqinde yaplllr. ibraz giinu 10 ig guniiniin hesablnda goz oniine allnmaz. Cek muhatap bankanln hesabinln bulundugu gubesine ibraz edilebilecegi gibi, provizyon istemek iizere bir bagka gubesine de ibraz edilebilir. Hamilin sadece ibrazln tespitini istedigi durumlarda karglllk belirlenmedigi iqin, 10 giinliik siirenin ibraz tarihi yenne, provizyon allnarak karg~llkslzllgln tespit edildigi giinden baglamasi zorunludur (69). Kanun koyucu Cek Kanununda bazi maddelerinde (ornegin m.8,9,10,) kegideci yerine hesap sahibi demeyi tercih etmigtir. Bazl maddelerde ise (omegin, m.3/1,16) TTK'nda oldugu gibi sadece kegideci kelimesine itibar ettigi goriilmektedir. Hesap sahiblnin temsilci veya vekilinin bulunmadlii;~ ve qeki bizzat diizenledigi durumlarda kegideci ile hesap sahibi aynl kigidir. Buna karglllk hesap sahibinin temsilcisi veya vekilinin qeki kegide ettigi durumlarda, hesap sahibi ile qeki fiilen kegide farkll lugiler olmaktad~r. Bu gibi durumlarda vekil veya temsilci kendi nam ve hesablna dekil de yetkisini agmadan hesap sahibi nam ve hesabina qeki imzalayacak olursa hesap sahibinin kegideci olarak kabul edilmesi gerekir (70). Ancak vekil veya temsilcinin hesap sahibi (gerqek veya tiizel kigi) nam ve hesablna karglllkslz qek kegide ettigi durumlarda 16. maddedelu cezai yaptlrlm hesap sahibi hakklnda degil o qeki fiilen kegide edenler hakhnda uygulanlr. Bu durumda ihtar, hesap sahibine yapllacak ve 8. maddede soz konusu olan hukuki diizeltme hakk~ndan hesap sahibi, 16. maddedeki cezai ddzeltme hakk~ndan ise hesap sahibi kadar karglllkslz qek fiilini igleyenlerin de yararlanmasl soz konusu olacaktlr (71).

23 Snyi~tay Dergisi Say1 : Muhatap banka, kendisine yapllan ihtara ragmen 7 ig gunu iqinde uea" gerli bir sebebe dayanrnakslzln, gek karnelerini geri vermeyenleri savc~l~ga ihbar edecektir. Hesap sahibi, diizeltme hakk~ bulunsa ve bu hakkl kullansa bile Cek K. m.13 hiikmii geregince mutlaka gek karnelerini iade etmek zorundad~r. Ancak banka kegideci taraflndan ileri siiriilen geqerli nedeni (gek karnesini kaybetme, qekleri kullanrlm~g olma gibi) gergek olup olmad~g~nl aragt~rma zorunda degildir. Bu konuda hesap sahibinln yazrll beyan~ yeterlidir. Ihbar iqin belli bir sure ongoriilmemig olmakla birlikte ihbar~n gecikmesi bankan~n sorumlulu~unu dogurabilir. Ancak bu konuda bankanrn qok aceleci davranmamasl, en az~ndan iadeli taahhutlu mektubun Cek K. m.12'deki adrese teblig edildigini belgeleyen postahane kart~n~n gubeye geri donii~iinii beklemesi ve buna gore 7 rg guniiniin hesaplanmas~ gerekecek. Aksi halde savclllga ihbardan dolayl hesap sahibinin manevi tazminat talebinde bulunmasi miimkiin olabilir (72). Ceklerin kullanma yasaglna ragmen kullan~lmasl veya qeklerin kargll~kslz q~krnasl hallerinde bankalar~n ihbar miikellefiyetleri yoktur. Bankalarln savclllga ihbar miikellefiyetleri sadece gek karnelerinin iade edilmemesi haliyle slnlrlldlr (73). Bu sorumlulu~a uymayarak qek karnesi veren veya ~ekle igleyen hesap aqan bankalara 3167 say111 kanunun m. 15 hiikmii geregince ceaai miieyyideler uygulanlr ('4. 3. T.C.MERKEZ BANKASINA BILDiKIM ZORUNLULU~U Muhatap banka, yeterli karglllgl ~lmadlgiqin hamiline denm me yen bir qekin hesap sahibi hakk~nda gereken bilgileri T.C. Merkez Bankasl'na bildirmekle miikelleftir. Bu bildirim, hesap sahibinin hukuki diizeltme hak- 1 kalmam~gsa, qekin ibraz tarihinden itibaren 10 ig giinii i~inde yaplimal~d~r. Bildirimi alan T.C. Merkez Bankas1 da durumu en fazla giinii iqinde diger biitiin bankalara duyurmalldir (Cek K. m.9/1). T.C. Merkez Bankas] bu duyuruyu, bankalar~n genel miidiirluklerine yapmall ve genel miidiirlukler de bunu gubelerine intikal ettirmelidirler. T.C. Merkez Bankasi'nrn gubelerce ogre nil dig^ ya da duyum tarihini izleyen 15. giiniin bitiminden itibaren 1 y11 sure ile duzeltme hakkl kalmayan kesideciye hesap ag~lamayaca$ji gibi, onceden aqllmlg olan hesap varsa, bunlarln qek karneleri de kegideciden geri istenmelidir (Cek K. m.9111). (72) REISOGLU, S (73) REIS&LU, s (74) DONAY, s. 50.

24 3 167 say111 Cek Kanununun 9. Maddesi karglllkslz qek kegide edenler hakklnda merkezilegtirmeyi saglamak iqin, T.C. Merkez Bankaslnl gorevlendirmigtir. Cer~ekten karglllksiz qek kegide edenler hakklnda etkin bir mucadele, tum bilgi ve belgelerin tek bir merkezde toplanmasl ile ancak mumkun olabilir. Bu konuda bankalar arasl ig birligi de son derece onemlid i r(75). 4. KARSILIKSIZ GEKLERDE BANKALARIN MALI SORUMLULUGU A. Sorumlulugun Kaynagi ve Hukuki Niteligi say111 Cek Kanununun m hukmune gore, muhatap banka karglllg~ bulunmasa veya yetersiz kalsa bile, suresi iqinde kendisine ibraz edilen 500 bin liraya kadar olan qekler ile, bu miktar uzerindeki her qekin 500 bin lirasln~ kegidecinin dlglndaki hamile odemeye mecburdur. Bu husus, hesap sahibi ile muhatap banka araslndaki qek karnesinin teslimi slraslnda yapllmig olan,.geri donulmeyecek bir kredi sozlegmesi hukmundedir. Bu kredi sozlegmesi kanunen geri donulmeyecek bir nitelik tag~dlglndan, muhatap banka veya hesap sahibi feshini isteyemez (76). Muhatap banka, say111 Cek Kanununda belirtilen 3artlarda soz konusu miktan, kegideci dlglndaki hamile odemeye mecbur oldugu gibi, hamilde muhatap bankanin yapacagl bu odemeyi red edemez. Zira, muhatap bankanln yapacagi bu odeme k~smi odeme niteligindedir ve bu odemenin hamilce kabul edilmemesi mumkun degildir (TTK m atfi dolayls~yla 62112). Hamil her geye ragmen, muhatap bankanln yapacag~ bu odemeyi kabul etmeyecek olursa, kabul etmedigi bu miktar iqin miiracaat borqlular~na bagvuramaz. Dolaylslyla bu miktara isabet eden temerriit faizi, komisyon vs. gibi hususlar~ (TTK m.722) bu kigilerden isteyememelidir (77). Muhatap bankan~n sagladlgi bu kredi geri donulmeyecek nitelikte oldugundan kanunda ongorulmemig olmakla birlikte karglllglnda bankanln, hesap sahibinden teminat istemesini dogal kargllamak gerekir. Bu teminat, hesap sahibinin saglanan krediyi karg~layacak miktardaki paraslnln muhatap banka lehine, bagka bir hesapta bloke edilmesi ~eklinde olabilecegi gibi, hesap sahibinin muhatap banka nezdinde borqlu cari hesab~ varsa, bu hesap iqin verdigi teminatlar~n qek hesabi iqin, gosterilmesi geklinde de olabi-