Genel Dilbilime Giriş

Transkript

1 Kuram ve Uygulamalarla D lb l m Göstergeb l m ve Türkoloj Genel Dilbilime Giriş Caner Kerimoğlu 2. Baskı

2 Doç. Dr. Caner KERİMOĞLU GENEL DİLBİLİME GİRİŞ ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat 2014, Ankara 2. Baskı: Ekim 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ankamat Matbaacılık San. Ltd. Şti 30. Cadde Sokak No: 60 İvedik Organize Sanayi Bölgesi/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Oğlum Can a

4 Doç. Dr. Caner KERİMOĞLU 1978 yılında İzmir Bornova da doğdu. Lisans öncesi eğitimini İzmir in çeşitli okullarında tamamladıktan sonra 1994 yılında Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümüne kaydoldu. Bu bölümden 1998 de mezun oldu. Aynı yıl Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Lehçeleri Anabilim Dalı nda lisansüstü çalışmalarına başladı de yüksek lisansını, 2006 da doktorasını tamamladı de doçent olan Caner Kerimoğlu Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi bölümü öğretim üyesidir.

5 SUNUŞ İnsan oluşumuzun tüm sırlarını taşıyan dille ilgili öteden beri anlaşılması zor bir mucize yakıştırması yapılır. Gerçekten de dilin doğuşu, insanın dili edinmesi/öğrenmesi, dil kullanımlarının çeşitliliği gibi olgulara baktığımızda cevap bekleyen pek çok soru olduğunu görürüz. Dil, insanın kaderidir. Bir dil geliştirmemiş insan topluluğu yoktur. Yalnızca buna bakarak bile dilin insana ait bir içgüdü olduğu, araştırmacılarca ileri sürülebilmektedir. Bugün dillerin dinlerle, kimliklerle, eğitimle, beyinle, iletişim biçimleriyle, edebiyatla, diğer kültür olgularıyla içli dışlı olduğunu gözlemleriz. İnsanın olduğu her yerde dil de vardır. İnsanın var oluşuyla bu kadar yakından ilgili olan dil, tarihten tıpa kadar pek çok bilimin de inceleme alanındadır. Dilbilim, günümüz dil incelemelerinin kalbinin attığı alandır. Farklı kuramlar ve geliştirilen yöntemlerle dilin farklı açılardan ele alındığı görülür. Dilbilim Türkiye de özellikle Batı dil ve edebiyatları bölümlerinde daha çok önem verilen bir alan olagelmiştir. Ancak son yıllarda edebiyat ve eğitim fakültelerinin Türkçe ile ilgili bölümlerinde de dilbilime olan ilginin arttığını sevindirici bir gelişme olarak dile getirmeliyim. Bu kitap üzerinde çalışırken, son derece geniş bir alanı içeren dilbilimi ana hatlarıyla özellikle filoloji öğrencilerine sunmayı hedefledim. Türkiye de Türkoloji ve dilbilim arasındaki kopukluk, her iki alanda eğitim gören öğrencilerin tam donanımlı yetişmemesi sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle, konuları Türkolojiyle ilişkilendirerek vermeye çalıştım. Kitabın yeniliklerinden biri dilbilimden doğan alanlara da yer vermesidir. Özellikle dilbilgisi kuramları, Türkiye deki yayınlarda ilk kez bu kitapta bir bölüm olarak yer almaktadır. Türkoloji kökenli biri olarak dilbilimle maalesef üniversite sonrasında ilgilenmeye başladım. Yukarıda ve kitabın son bölümünde bahsettiğim nedenlerle bizim kuşağımızın dilbilimle tanışması biraz da kişisel ilgiler sayesinde gerçekleşebilmiştir. Lisans sıralarında böyle bir dersimiz yoktu. Ancak Ege Türkolojinin yeniliklere açık isimlerinin öğrencisi olmanın yararını gördüğümü belirtmeliyim. Prof. Dr. Rıza Filizok, Prof. Dr. Günay Karaağaç, Prof. Dr. Mustafa Öner, Prof. Dr. Gürer Gülsevin ve hocam Prof. Dr. Zeki Kaymaz, dil ile ilgili farklı okumalara yönelmemde etkili isimler olmuşlardır. Hepsine teşekkür borçluyum. Bu çalışma kişisel bir merakın sonucunda doğdu. Yaptıklarında, okuduklarında bir şeylerin eksik olduğu hissiyle yıllar önce yola koyulan genç bir öğretmenin el kitabı gibi de okunabilir. Umarım, bir şeylerin eksikliğini hissedenlere biraz olsun yardımcı olur. Caner Kerimoğlu İzmir-2014

6 Ç NDEK LER Sunuş...vii G R GİRİŞ...1 Dil Nedir?...1 Dilbilgisi ve Dilbilim BÖLÜM D L NCELEMELER TAR HÇES 1. DİL İNCELEMELERİ TARİHÇESİ yy. öncesi dil incelemeleri Yunan geleneği Roma (Latin) geleneği Hint geleneği Arap geleneği Türk geleneği yy. sonrası dil incelemeleri Avrupa geleneğine toplu bir bakış Port Royal Okulu (1660) Tarihsel ve karşılaştırmalı dil incelemeleri Dilbilimin doğuşu...22

7 x Genel Dilbilime Giri 2. BÖLÜM D LB L M KURAMLARI 2. DİLBİLİM KURAMLARI Yapısalcılık Ferdinand de Saussure ( ) ve temel kavramlar Gösterge Dizge Dil ve söz Art zamanlılık ve eş zamanlılık Konuşma dili ve ölçünlü yazı dili Töz ve biçim Dizim ve çağrışım Karşıtlık, değer ve anlam Antoine Meillet ( ) ve Cenevre Dilbilim Okulu İşlevselcilik Prag Okulu (1926) ve temel kavramlar Fransız İşlevselciliği André Martinet ( ) Lucien Tesnière ( ) ve Bağımlılık Dilbilgisi Londra Okulu Gustave Guillaume ( ) ve Psikomekanik Kopenhag Okulu (1931) ve Glosematik Amerikan Yapısalcılığı Franz Boas ( ) Edward Sapir ( ) Leonard Bloomfield ( ) Zellig Sabbetai Harris ( ) ve Dağılımcılık Üretken Dönüşümsel Dilbilgisi ( Evrensel Dilbilgisi) Noam Chomsky (1928- ) ve temel kavramlar Edinç ve edim Dilbilgisel olan ve dilbilgisel olmayan Derin yapı ve yüzey yapı Kurallar: Öbek yapı, dönüşüm vb Üretken Dönüşümsel Dilbilgisi kuramının sonraki gelişimi Standart Kuram (1965) Genişletilmiş Standart Kuram (1970)...79

8 çindekiler xi İlkeler ve Değiştirgenler çerçevesinde gelişen kuramlar ve alt kuramları Yönetme ve Bağlama Kuramı (1981) Yetinmeci Program (1995) Dilbilim Kökenli Dilbilgisi Kuramları Öbek Yapı Dilbilgisi Genelleştirilmiş Öbek Yapı Dilbilgisi Baş Sürümlü Öbek Yapı Dilbilgisi Bağıntısal Dilbilgisi Eş Bağ Dilbilgisi Durum Dilbilgisi Belirli Cümle Dilbilgisi Kuruluş Dilbilgisi Bilişsel Dilbilgisi Kategorik (Ulamsal) Dilbilgisi Montague Dilbilgisi Olasılık Dilbilgisi Bağımlılık Dilbilgisi kuramları Bağ Dilbilgisi Sözcük Dilbilgisi İşlemci Dilbilgisi İşlevci Dilbilgisi kuramları Dizgeci İşlevsel Dilbilgisi İşlevsel Dilbilgisi (İşlevsel Söylem Dilbilgisi) Sözcüksel İşlevsel Dilbilgisi Rol ve Gönderim Dilbilgisi Danimarka İşlevsel Dilbilgisi Ağaç Birleşimli Dilbilgisi Dilbilimden Doğan Alanlar Göstergebilim ve Kuramları Charles Sanders Peirce ( ) Roman Jakobson ( ) Vladimir Propp ( ), Rus Biçimciliği ve Moskova Dilbilim Okulu Roland Barthes ( ) Algirdas Julien Greimas ( ) ve Paris Göstergebilim Okulu...132

9 xii Genel Dilbilime Giri Mihail Mihailoviç Bahtin ( ) Jacques Derrida ( ) Umberto Eco (1932- ) Edimbilim ( Sözedimi) ve Sözceleme Kuramları Temel Kavramlar: Sözce, söylem, sözedimi, sözceleme, bilgi yapısı Émile Benveniste ( ) ve sözceleme kuramı John Austin ( ) ve sözedimleri John Searle (1932- ) BÖLÜM SES VE D LB L M 3. SES VE DİLBİLİM Sesbilgisi ve sesbilim Temel kavramlar: Sesbirim, alt sesbirim vb Ses sınıflandırmaları Türkolojideki sesle ilgili bazı tartışmalar ve dilbilim BÖLÜM B Ç M VE D LB L M 4. BİÇİM VE DİLBİLİM Temel kavramlar: Biçimbirim, alt biçimbirim, sözcükbirim vb Sözcük, sözcük türleri, yapım, çekim, dilbilgiselleşme İsim kategorileri: Sayı, cinsiyet, durum, iyelik, belirlilik Fiil kategorileri: Zaman, kip/kiplik, görünüş, kişi, çatı Türkolojideki biçimbilgisiyle ilgili bazı tartışmalar ve dilbilim...187

10 çindekiler xiii 5. BÖLÜM CÜMLE VE D LB L M 5. CÜMLE VE DİLBİLİM Temel kavramlar: Öbek, cümle Öbek sınıflandırmaları Cümle ve ögeleri Cümle türleri Türkolojideki cümleyle ilgili bazı tartışmalar ve dilbilim BÖLÜM ANLAM VE D LB L M 6. ANLAM VE DİLBİLİM Temel kavramlar: Gönderim, kavram, kaplam, içlem, anlambirimcik vb Anlam açıklamaları: Frege, Ogden-Richards, Carnap, Grice, Leech, Wittgenstein vb Anlamla ilgili dönüşümler: Genişleme, daralma, iyileşme, kötüleşme, başka anlama geçiş Anlam bulanıklığı: Eş seslilik, eş yazılılık, çok anlamlılık Anlam ilişkileri: Eş anlam, karşıt anlam, alt anlam Anlam türleri: Gerçek anlam, yan anlam, mecaz BÖLÜM D LB L M DALLARI 7. DİLBİLİM DALLARI Beyin dilbilim Dil yitimi (aphasia) ve konuşma bozuklukları Toplum dilbilim Ruh dilbilim Dil edinimi Uygulamalı dilbilim Dil öğretimi Metin dilbilim Bilgisayar dilbilim Sözcükbilim ve sözlükbilim...242

11 xiv Genel Dilbilime Giri 8. BÖLÜM DÜNYA D LLER 8. DÜNYA DİLLERİ Dil ve tarih İnsan dilinin doğuşu Dil tarihlendirmesi (glottochronology) Biçimlerin tarihi: Kökenbilim Dil sınıflandırmaları Yapı bakımından dil sınıflandırmaları Köken bakımından dil sınıflandırmaları Çok kökenli kuramlar: Dil aileleri Tek kökenli kuramlar: Nostratik, Avrasyatik Dil ve standart: Lehçe, aksan, birey dili- grup dili vb Lehçebilim Evrensellik ve tipoloji çalışmaları Dil ilişkileri: Ödünçleme, kod değiştirimi, kırma, kırma dil, çok dillilik vb Dil ölümü Yazı, yazı dili ve konuşma dili BÖLÜM TÜRK YE'DE D LB L M ÇALI MALARI 9. TÜRKİYE DE DİLBİLİM ÇALIŞMALARI Türkoloji ve dilbilim Ekler Kaynaklar Dizin

12 G R Dil Nedir? Dil çok farklı biçimlerde tanımlanabilir. En basit tanımlarında bir iletişim aracı olduğuna vurgu yapmakla yetinilir. Elbette dil yalnızca bir iletişim aracı değildir. Çok daha fazlasıdır. İnsanlığın milyonlarca yıllık gelişimine bakıldığında, Dilden daha büyük bir buluş var mıdır? sorusuna evet cevabı vermek kolay değildir. İnsanlığın bugünkü ilerlemelerinin temelinde dil vardır. İlerleme bilgiyle mümkündür. Bilgiyi üretmek ve paylaşmak dil olmadan olanaksızdır. Peki dil nedir ve onu farklı kılan özellikleri nelerdir? Hayvanların da kendi aralarında iletişim kurdukları bilinmektedir. Arılar, yunuslar iletişim sistemlerine sahip canlılar olarak bilinirler. İnsan dilini bir iletişim aracı olarak farklılaştıran bazı özellikler vardır. İnsan dilinin çift eklemli olması en önemli ayırıcılardan biridir. Bizler dili kullanırken önce iletiyi bir bütün olarak alırız, ancak iletiyi oluşturan ögeleri parçalayıp başka iletiler için kullanabiliriz. Ali geldi gibi bir cümleyi duyduğumuzda birinci eklemlilik düzeyini aşmış oluruz. İletiyi ses olarak alırız ve zihinsel süreçler sonucunda anlama gerçekleşir. Bu iletide yer alan ögeler başka iletiler için de kullanılabilir. Örneğin {-DI} ekini Ahmet uyudu gibi başka bir cümlede de kullanabiliriz. Aynı şeyi Ali ve gel- sözcükleri için de yapabiliriz. Sesler için de bu geçerlidir. /a/, /l/, /i/ seslerini başka sözcüklerde de kullanabiliriz: al, ilan vb. İşte bunu yapabilmemiz ikinci eklemlilik sayesindedir. Hayvanların iletişim biçimleri tek eklemlidir. Köpekler havlar, kediler miyavlar ancak iletilerini oluşturan ses yapısını bölerek farklı iletiler için kullanamazlar. İnsan dilini farklı kılan özelliklerinden biri bu çift eklemli yapısıdır.

13 2 Genel Dilbilime Giri İnsan dili çift eklemliliğin sağladığı bir sözdizimine sahiptir. Sözdizimi ögelerin birlikte bir dizge oluşturmasını sağlar. Ali kitap aldı gibi bir cümlede iletinin sağlıklı olarak anlaşılmasını sağlayan sözdizimsel özellikler vardır. Bunlar sözlük ögeleri olan sözcükler ve sözcüklerin bir araya gelmesini sağlayan dizge ögeleridir (zaman, kip, kişi kategorileri, cümle ögelerinin dizilişi vb.). Kitap sözcüğünün al- fiiliyle sözdiziminde yan yana gelebilmesi, al- fiilinin geçmiş zamanda çekimlenmesi iletiyi doğru olarak algılamamızı sağlar. Soyutluk insan dilinin temel özelliklerindendir. Kalemden söz etmek için mutlaka bir kalemin yanımızda olması gerekmez. Burada ve şimdi olmayanlardan bahsedebilmemiz dilin bize soyutlama olanağı tanımasından kaynaklanır. Aksi takdirde yalnızca somut bir dünyayla sınırlanırdık. Dil canlı bir varlıktır yargısı 19. yüzyılda kalmış bir yargı olmasına rağmen bugün hâlâ sevilen bir tekrar ögesidir. Dilbilim bu yargıyı çürütmüştür. Dilin canlı bir varlık olmadığı, insanın bir aracı olduğu, soğuk ve belki de kabul edilmesi zor bir gerçekliktir. Dile biyolojik bir varlık gibi yaklaşmak, dilde insana ait doğma, büyüme, ölme gibi özellikleri görmek ancak bir mecazla mümkündür. Gerçeklikte dil böyle bir mecazı doğrulayacak niteliğe sahip bir olgu değildir. Dil, insanın yapay bir kurgusudur. Ancak biz dünya gerçekliğini çoğu zaman bu kurgusal araçtan anlamaya çalışırız. Dilbilgisi ve Dilbilim Dil pek çok bilim dalının inceleme nesnesidir. Ancak tarihe baktığımızda dilbilgisinin (grammar) öncü olarak öne çıktığını görürüz. Felsefeyle ilişkili olarak ortaya çıkmıştır ancak daha sonra başlı başına, felsefeden farklı bir alana dönüşmüştür. Eski Yunancadaki yazı, harf anlamındaki gramma sözcüğünden türeyen gramer, uzun süre yalnızca yazılı dilin incelenmesini merkeze almıştır. Dilbilgisinden beklenen de yazılı dilin kurallarının belirlenmesi ve kural dışı kullanımların önlenmesinde bir ölçü olmasıydı. Zamanla dilbilgisinin yalnızca yazılı dilin kurallarıyla ilgilenmemesi gerektiği, dili bir bütün olarak ele almasının zorunlu olduğu kabulü yaygınlaşmıştır. Ancak hâlâ dilbilgisine bu eski bakışla yaklaşanların olduğunu görmek mümkündür. Dilbilgisinin pek çok kurama göre geliştirilmiş farklı biçimleri vardır. Ancak dilbilgisi tarihine bakıldığında iki büyük dilbilgisi anlayışı olduğu görülür. Kuralcı dilbilgisi (Normative grammar) doğru-yanlış biçiminde yargılar koyan, klasik veya geleneksel dilbilgisi de denen bir dilbilgisi anlayışıdır. Kuralcı dilbilgisi anlayışı gelmeye de bilirim gibi bir kullanımla karşılaştığında belirlediği

14 Giri 3 kurallara göre doğru-yanlış değerlendirmesi yapar. Kuralcı bir dilbilgisi yaklaşımı bu kullanımı yanlış bulur. Yeterlilik birleşik fiili bitişik yazılır ve iki öge arasına bağlaç girmez. diyerek kendi kurallarına uygun bir doğru biçimi önerir: gelmeyebilirim de. Kuralcı dilbilgisi, konuşurların kendi belirlediği kurallara uymasını bekler. Betimleyici dilbilgisi (Descriptive grammar) ise kural koyma ve doğru-yanlış yargısında bulunmayı hedeflemez. Asıl amaç, dilin en doğru biçimde betimlenmesidir. Konuşurların kurallara uyması beklenmez, kurallar kullanımlardan yola çıkarak belirlenir. Bu yanlıştır, bunu kullanın gibi bir yaptırımda bulunmaz. Gelmeyebilirim de ile gelmeye de bilirim dizilişlerinin kullanıldığını saptarsa her ikisini de doğru-yanlış ayrımı yapmaksızın ele alır. Dilbilimin dilbilgisi anlayışı betimleyici dilbilgisidir diyebiliriz. Bir de öğretim dilbilgisi vardır ki bu dilbilgisi okullarda verilecek dilbilgisi eğitimi için hazırlanmış çalışmaları içerir. Tarihe bakıldığında kuralcı dilbilgisi kitaplarının öğretim dilbilgisi için de kullanıldığı görülür. Dilbilim ve dilbilgisi yan yana çok kullanılan, kimi zaman karıştırılan kavramlardır. Dilbilim Saussure sonrası dil incelemelerindeki tarihsel yaklaşımların terk edilerek eş zamanlı bakışla dil olgularının ele alınmasını öneren bir alandır. Tarihsel metinlerin incelenmesi ve yayımlanmasıyla ilgilenen filolojiden ayrılır. 16. yüzyıldan kalma bir divanın yayımlanması filolojinin konusudur. Dilbilim metin incelemeleri yapsa da kendine özgü yöntemlerle metinlere yaklaşır. Dilbilimin en önemli özelliklerinden biri evrensel olmasıdır. İnsanın dil kullanımının bütün boyutlarını araştırır. Bunu bütün dünya dillerini ele alarak yapar. Türkçenin dilbilgisi olabilir ancak Türkçenin dilbilimi olmaz. Dilbilimci kural koymayı değil, dilin doğasını, işleyişini doğru betimlemeyi hedefler. Dil olgusunu bütün yönleriyle anlamaya çalışır. Dilbilim ve dilbilgisi birbirlerini besleyen alanlar gibi görülebilir. Ancak dilbilim dilbilgisine göre daha geniş bir alanı kapsar.

15 1. BÖLÜM D L NCELEMELER TAR HÇES 1. DİL İNCELEMELERİ TARİHÇESİ Dil insanlığın meraklarından biri olmuştur ve dilbilim de bilimsel bir disiplin olarak doğuşunda insanlığın dille ilgili önceki birikimlerinden yararlanmıştır. Farklı kültürler tarihte dille ilgili sorulara cevap aramış, bu arayışların bazıları mitoloji düzeyinde kalırken, bazıları geçerliliğini bugün bile koruyan bakış açılarına dönüşmüştür. Başkan (2003: 21-22) de sunulan şu inanışlar kültürlerin dile olan ilgisini göstermektedir: Çinlilerde, bir su kaplumbağası, sırtındaki çizgili şekillerde yazının sırrını taşıyarak imparatorun önüne gelip yazıyı öğretmiştir. Babillilerde, yarı balık yarı insan bir deniz canavarı, sudan karaya çıkarak kendilerine yazıyı öğretmiştir Hintlilerde, baş-tanrı Brahma, kendi görünüşlerinden birisi olan ve insan dilinin tanrısı sayılan Vâk aracılığı ile dünyayı ve içindeki varlıkları yaratmıştır. Mısırlılarda, baş-tanrı Ra, isteklerini, kendi dili ve habercisi saydığı tanrı Tôt aracılığı ile yerine getirmiştir İbranilerde, tanrı yarattığı canlılara isim vermesi için Adem i görevlendirir. Adem in bütün canlıları çağırış şekillerine göre her birisinin ayrı bir ismi olur Tufan dan sonra, dünyada tek bir dil vardı. İnsanlar, Tanrı katına erişmek için Babil de göğe doğru bir kule yapmaya başladılar. Tanrı o zaman insanların dilini karıştırıp hepsini dünyanın dört bucağına dağıttı. Modern dilbilim Saussure ile başlatılır ancak bu disiplinin gelişimi açıklanırken mutlaka geleneksel dilbilgisine (traditional grammar) atıf yapıldığı görülür (Robins 1967: 9; Lyons 1983: 13; Strazny 2005: 395). Dilbilgisinin doğuşu ve gelişmesinde öteki dillerle tanışılması ve öteki dillerin öğrenilmeye çalışılması, güzel konuşma ve yazma ilkelerinin belirlenmesi, edebî ve özellikle de dinî metinlerin

16 6 Genel Dilbilime Giri yorumlanması gibi değişik etkenler rol oynamıştır (Perek 1961: 1-3). Yukarıda anılan inanışlar bir tarafa bırakılacak olursa, dil incelemelerinin daha ciddi bir hâl alması Eski Yunan a dayanır ve dilbilgisi de bu dönemin ürünüdür denebilir. İkinci önemli dönüm noktası Avrupalıların diğer kıtalardaki keşiflerinin arttığı ve matbaanın bulunduğu 15. yüzyıldır. Seyyahların, misyonerlerin öteki kültürleri tanımak için yazdıkları gramerler, sözlükler ve bunların kolaylıkla basılıp yayılması dil incelemeleri için yeni bir dönemin başlaması anlamına gelir. Burada dil incelemelerini bu iki dönüm noktasına göre ele alacağız yy. öncesi dil incelemeleri Yunan geleneği Eski Yunan pek çok bilim gibi dilbilim için de ilk duraklardan biridir. Felsefe tartışmalarında dil ile ilgili görüşlere de yer verildiği görülmektedir. Retorik, gramer gibi dilin kullanımı ve sınıflandırılmasıyla ilgili yaklaşımların temelleri Eski Yunan a dayanmaktadır. Ayrıca bugün kullanılan pek çok dilbilim terimi de Eski Yunan kökenlidir (Dinneen 1995: 113). Gramer kelimesi (İlk biçimleri: grammatikós harflerin kullanımını bilen kişi, grámmata okuyup yazabilen kişi, téchnē grammatiké okuma ve yazma becerisi ) Eski Yunancadır (Robins 1967: 13). Dilin güzel ve etkili kullanılmasıyla ilgili olan retorik, Eski Yunan geleneğinde önemli bir tartışma alanı olmuştur. Retorikçiler içinde dilin etkili kullanımıyla ilgili görüşleriyle öne çıkanlar vardır. Pericles (MÖ ) doğaçlama konuşmada önemli bir isimdir. Socrates (MÖ ) ise ilk kez retoriğin tekniklerini (ses seçimi, ritmik periyodik cümleler vb.) sıralamıştır. Retorik konusunun asıl uzmanları Sofistlerdi. Gramer yazmakla ilgilenmemişlerse Socrates (MÖ ) de dili iyi kullanmak için kurallarını iyi bilmek düşüncesinden hareket etmişlerdir. Bunun sonucunda da gramerin doğuşuna katkıda bulunacak birtakım çalışmalar yapmışlardır. Örneğin ilk Sofist Abderalı Protogoras (MÖ ) çeşitli cümle tiplerinin ayrılmasıyla ilgilenmiştir (Dinneen 1995: ). Bu okulun eğilimi dili belli bir ölçüye göre ele almaktı. Kural odaklı yaklaşımları önemlidir.

17 Dil ncelemeleri Tarihçesi 7 Eski Yunan ın dile dair iki büyük tartışması olduğunu belirtmek gerekir. Bunlardan ilki dilin doğal mı yoksa uzlaşımsal mı olduğu, ikincisi ise dilin düzenliliğiyle ilgili olan örnekseme ve aykırılık tartışmasıdır (Lyons 1983: 13-15). Doğa-uzlaşım tartışması Platon un (MÖ ) Kratilos (Heraklitos) ve Hermogenes (Demokritos) in karşılıklı konuşmalarına dayanan ünlü eseri Kratilos Diyalogu nda özetlenir. Buna göre, doğacılar (Kratilos) varlıklar ile adları arasında doğal Platon (MÖ ) bir uyuşma olduğu düşüncesindeydiler. Bugünkü yansıma sözcüklerde görülen bu uyuşma (miyavla- fiili kedi gerçek hayatta ona benzer bir ses çıkardığı için bu biçimdedir.) onlara göre tüm dil için geçerliydi. Uzlaşımcılar (Hermogenes) ise sözcükler ve anlamları arasında bağ olmadığını, insanlar arasındaki uzlaşım sonucu sözcüklerin kullanıldığını savunuyordu (Perek 1961: 4-5; Lyons 1983: 14-15). Örnekseme (analogia)-aykırılık (anomalia) tartışması ise dilin düzenli olup olmadığı tartışmasıydı. Örneksemeciler dilin düzenli olduğunu, belli kuralları olduğunu ve buna göre örneksemeli akıl yürütmeyle olası biçim ve kuralların belirlenebileceğini (kitap+lar örneğinde +lar çokluk yapıyorsa başka bir sözcükte de çokluk yapar: kalem+ler vb.) savunuyordu. Aykırılıkçılar ise dilde pek çok düzensizlik olduğunu, örneksemeyle ancak belli yapıların betimlenebileceğini ifade ediyorlardı (Lyons 1983: 16-18; Dinneen 1995: ). İskenderiye Okulu (MÖ. 2. yy) örneksemeciyken, Bergama Okulu aykırılıkçıydı. İskenderiye Okulu kuralcılığa o kadar inanmıştı ki Homer metinlerindeki dil gelişmesiyle doğal olarak ortaya çıkan bazı ifadeleri kurallara uymadığı gerekçesiyle atmaya çalışmıştı (Başkan 2003: 27). Zeno tarafından MÖ. 300 civarında kurulan Stoa Okulu bu tartışmada genellikle aykırılıkçılardan yana görülür. Aykırılıkçı olarak değerlendirilseler de köken (etymon) ile ilgili çalışmalarıyla bugünkü köken bilgisinin (etymology) temelini atarak gramerin yani dilin kurallarının belirlenmesinin öncüsü olmuşlardır. Ayrıca bu okul dilde anlam ve biçim karşıtlığını koymuş, modern dilbilimin kurucusu Saussure nin gösteren ve gösterilen arasında kurduğu karşıtlığı andıran bir bakış açısıyla dile bakmıştır (Robins 1967: 16). Doğauzlaşım tartışmasında ise iki görüşün de bazı yönlerini kabullenmişlerdir. Bu okulun mensupları sözcükler ve anlamları arasında doğrudan bir ilişki olduğunu düşünmeseler de sözcüklerin kökenleri araştırıldığında böyle bir ilişkinin bulunabileceğini savunmuşlardır. Düzenlilik-aykırılık tartışması - Philadelphos (MÖ ) ile başladığı kabul edilirse- dil incelemelerinde tarihi en eski tartışmalardan biridir ve bugün hâlâ geçerliliğini çeşitli biçimlerde korumaktadır. Düzenciler kurallara odaklandıkları için yapı ve sistemi merkeze alan bugünkü yapısalcılığa yakın görünürler ancak düzen dışı gördükleri her türlü doğal değişmeyi yadsırlar. Bu değişimlerin de ele alınmasını savunan aykırılıkçılar modern dilbilime daha yakındır.

18 8 Genel Dilbilime Giri Bugünkü dilbilgisi ve dilbilim çalışmalarının önemli bir alanı olan sözcük türleri ve kategorileriyle ilgili tartışmalar da Eski Yunan geleneğinde önemli yer tutar. Yukarıda da değinildiği üzere gramer Eski Yunan da yazıyla ilgili bir disiplindir ve yazılı Yunancanın bilgisi üzerine tartışmalar sürdürülmüştür. Gerçek anlamda gramer incelemelerinin retorik temelinde Sofistlerle başladığı bilinmektedir (Perek 1961: 5). Sofistlerden Protogoras cinsiyet ayrımını ilk yapan kişidir, ayrıca cümleleri emir, dilek, Aristo (MÖ ) soru, cevap olarak yapısal özelliklerine göre sınıflandırmıştır (Robins 1967: 25). Kesin olmamakla birlikte fiillerin zamanlarıyla ilgili sınıflamayı da onun yaptığı çeşitli kaynaklarda belirtilir (Perek 1961: 7). İsim (ónoma) ve fiil (rhēma) olarak iki sözcük türü belirleyen Platon ise dünya dilbilgisi tarihinde bu ayrımı yapan ilk kişi olarak gösterilir. Platon un isim ve fiil ile kastettiği bugünkü gramerin isim ve fiil dediklerinden farklıdır ve felsefi çıkarımlara dayalıdır (Lyons 1983: 19). Uzlaşımcıların güçlü temsilcilerinden olan Aristo (MÖ ) Platon un ikili sınıflamasına isim ve fiil sınıfına girmeyen sözcükler için de terimler önermiştir. Sekizli ayrımı şu şekildedir: harf, hece, bağlaç (sundesmos), tanımlık (arthron- bugünkü ing. article), isim (onoma), fiil (rhēma), durum (ptosis-sözcüklerin çekimli biçimleri), söz (logos) ( Harris-Taylor 2002: 28). Bu ayrımda kullanılan bazı türler bugünkü sözcük türü anlayışına uymaz, öte yandan Aristo nun isim, fiil ve diğer görevli ögeler biçiminde özetleyebileceğimiz bir ayrımı söz konusudur. Aristo nun bir diğer katkısı zaman kategorisinin fiillerin biçimleriyle belirlenebileceği görüşüydü. Zaman kategorisi açıklaması açık değilse de ilk olması bakımından önemlidir. Sözcüklerin çekimle kazandığı ve saf biçimlerini kaybettiği yan biçimlerine Aristo ptosis düşme demiştir ki bu, bugün Batı dillerinde kullanılan durum (case) teriminin de atasıdır. Stoa Okulu, Sofistler- Platon- Aristo çizgisinin birikimlerini de kullanarak gramer yazımı için önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Hatta bazı araştırmacılar bugünkü anlamda modern gramerin onlarla başladığını savunurlar (Robins 1967: 27). Bu okul sözcük türlerinin sayısını artırmıştır. Tanımlık ve zamirler için ayrı bir sözcük türü (arthra) belirlemiş, isimleri de özel isim (ónoma) ve cins ismi (prosēgoriā) olarak ikiye ayırmıştır. Bu şekilde beş sözcük türü üzerine çalışmalarını yürütmüştür (Robins 1967: 28, Dinneen 1995: ). Stoa Okulu bugünkü gramerin durum, çatı (etken, edilgen vb.) gibi temel kategorilerini de ilk belirleyen okuldur (Strazny 2005: 308). Ancak geleneksel gramerin kesin biçimi İskenderiye Okulu nda verilmiştir. Bu okula mensup Trakyalı (Thraks) Dionysios (MÖ ?) dilin kurallarını belir-

19 Dil ncelemeleri Tarihçesi 9 leme arayışında bugünkü gramerin atası sayılan eseriyle öne çıkmıştır: Téchnē Grammatiké Gramer Sanatı. Bu eser ilk geleneksel gramer kabul edilir. Eserde Stoa Okulu nun belirlediği dört sözcük türüne zarf, ortaç, zamir ve ilgeci de eklemiştir. Böylece sekizli sözcük türü sınıflaması ortaya çıkar: isim (ónoma), fiil (rhēmo), ortaç (metochē), tanımlık (arthron), zamir (antonymiā), edat (próthesis), zarf (epirrhēma), bağlaç (syndesmos) (Dionysios Thraks 2006: 31-63). Dionysios fiilleri durum, cinsiyet, çatı, kip vb. kategorilere göre sınıflar ve zamanı şimdi, geçmiş ve gelecek olarak üçe ayırır (Dionysios Thraks 2006: 47). Bu sınıflamalarında da fiilleri biçimlerine göre değerlendirir ki bu yaklaşım modern yapısalcılığın da ana ilkelerindendir. Gramer tarihinin Eski Yunan daki bir sonraki önemli ismi Apollonius Dyscolus (MS. 2. yy), Dionysios un ilgilenmediği cümle konusuna da eğilmiştir. Ayrıca biçim (schēma) ve anlam (énnoia) arasında kesin bir çizgi koymuş, gramer yapılarını daha çok anlama göre ele almıştır. Bu yönüyle günümüz üretici gramer (generative grammar) anlayışına yakın bir anlayışa sahiptir (Robins 1967: 37). Eski Yunan gramerciliği büyük oranda anlam bilim ölçütünü kullanır. Felsefe kökenli isimler -mantık ve dil arasında tam bir uyuşmanın varlığına inandıkları için- anlamı ön planda tutar (Bayrav 1998a: 111). Eski Yunan geleneğinin önemli eksiklerinden biri olarak diğer dillerden uzak durması gösterilir. Gerçekten de Eski Yunan filozofları öteki halkların konuştuğu dilleri barbarca olarak nitelemiş ve öğrenmeye değer bulmamışlardır. Ayrıca konuşma Yunancasını çoğunlukla gözardı etmiş, doğal değişmeleri de bozulma olarak değerlendirerek dönemin dil kullanımlarının bazılarını incelememişlerdir Roma (Latin) geleneği Roma geleneği Eski Yunan daki birikimlerden yararlanmıştır, ancak Eski Yunan geleneği kadar büyük izler bırakamamıştır. Bu geleneğin en önemli temsilcisi Varro (MÖ ) dur. Varro örnekseme (düzenlilik)-aykırılık (düzensizlik) tartışmasında, sözcüklerin türemesinde ve çekimde düzen vardır ancak kullanılışta bu sözcükler değişir, düzenden uzaklaşır görüşünü savunur (Perek 1961: 68). Dilin kurallılığa eğilimli olduğunu, düzesizlikler olsa da insanların sözcüklerdeki kurallılığa uyması gerektiğini ifade eder ( Harris-Taylor 2002: 52). Aristo nun durum için kullandığı ptosis terimini casus olarak Latinceye çeviren ve terimin bugünkü Batı dillerindeki biçimlerini bu şekilde belirlemiş olan Varro, yapım ve çekim olarak adlandırılan ayrımın ilk belirleyicilerindendir: yaratma (impositio) ve çekim (declinato). Eski Yunan da yapılmayan bu ayrımı yapan Varro, Latince ve Grekçe arasında bir ilişki olabileceğini fark eden ilk dilci olmuştur (Başkan 2003: 30; Strazny 2005: 308). Varro nun Eski Yunan gramercilerinin fiille ilgili yaptığı

20 10 Genel Dilbilime Giri kategori sınıflamalarına bugünkü görünüş (aspect) kategorisini de eklediği görülür. Fiilin bitmişlik ve bitmemişlik özelliklerine dayanan bu ayrım Varro nun önemli katkılarından biridir (Robins 1967: 51). Roma geleneğinin sözcük türleri sınıflamaları Trakyalı Dionysios unki gibidir. Remmius Paleamon (MS. 1. yy) tanımlığı zarflardan ayırıp farklı bir sözcük türü olarak değerlendiren ilk Roma dilcilerindendir. Palaemon un öğrencisi Quintilian (MS. 1. yy) ise ünlemi (interiectio) yeni bir tür olarak kabul eder. Quintilian Latincede bulunan ayrılma durumunun araç-birliktelik anlamını ayrı bir başlıkta ele almış ve ayrılma durumu yedinci bir durum olarak geleneksel gramerlerde işlenmeye başlamıştır. Dilde örneksemenin de aykırılığın da bulunduğunu örneklerle Donatus - Ars Grammatica dan sıralayan Quintilian dil eğitimine özel önem vermesiyle de tanınır. Ona göre dil eğitiminde şu aşamalar vardı: Konuşma sanatı > dilbilgisi, doğru ifade / şairlerin yorumu > yazma ile okuma ( Harris-Taylor 2002: 62). Donatus (MS. 4. yy.) un Ars Grammatica Dilbilgisine Giriş ve Priscianus (MS. 5. yy.) un Institutionesrerum Grammaticarum Dilbilgisi İncelemeleri adlı eserleri Latince gramer yazma geleneğinin diğer önemli dönüm noktalarıdır. Ancak bu yazarların gramerleri kendi dönemlerinin dilini değil, daha önceki dönemlerin eserlerini esas aldıkları için bazı konuların aktarılmasında yanılmışlardır (Robins 1967: 53; Lyons 1983: 22) Hint geleneği Bilimin pek çok dalında başlangıç olarak Eski Yunan alınır ancak dil incelemelerinde en eski geleneğe Hindistan sahiptir (Robins 1967: 136). Yunan geleneği felsefeye dayanırken Hint geleneği doğrudan dil üzerine kurulmuştur. Bunda din metinlerinin (Vedalar) doğru okunup anlaşılması düşüncesi de etkili olmuştur. Hint geleneğinde Yāska (MÖ 6-7.yy?) ilk önemli isimdir. Yaşamı hakkında çok veri yoktur. Panini öncesi dönemin en önemli ismi olarak öne çıkar. Özellikle sözcük türlerini Nirukta adlı eserinde dört grupta ele alması dikkate değerdir: İsim (nāma), fiil (ākhyāta), önek (upasarga), edat (nipāta). Geleneksel dilbilgisi yazımı tarihinde Panini nin Sanskrit grameri önemli bir yere sahiptir. Panini nin

21 Dil ncelemeleri Tarihçesi 11 yaşamı kesin olarak bilinmemektedir. MÖ. 6 ve 3. yy. arasında Hindistan da yaşadığı ve Ast dhy yi Öğretiler (MÖ ?) adlı gramerin sahibi olduğu tahmin edilmektedir. Panini nin 8 ana bölümden oluşan gramerin yazarı mı, yoksa bu bölümleri bir araya getiren kişi mi olduğu bilinmemektedir (Robins 1967: 137). Panini nin grameri özellikle sesbilgisi bakımından büyük bir başarı gösterir. Neredeyse modern dilbilimin ortaya çıkışına kadar el değmemiş olan sesbilgisinin teknik ayrıntılarını ele almıştır. İncelemelerinde sembol kullanan Panini ünlü ve ünsüzlerin sınıflandırılmasında tek bir sistemi esas almıştır. Gramerindeki bazı yaklaşımlar nedeniyle hem yapısalcılığın hem de üretici dilbilimin atası olarak Panini yi görenler vardır (Strazny 2005: 509, 806). Kātyāyana (MÖ. 3. yy.) Sanskritçenin dilbilgisini yazan diğer Hint dilcidir. Patañjali (MÖ. 2.yy) de bir diğer Hint gramercidir. Mahābhāsya Büyük Yorum (MÖ. 150) adlı Sanskrit gramerini yazmıştır ve bu eserinde Panini nin metni hakkında yorumlarda bulunur. Bu eser Panini nin karmaşık bulunan eserinin açıklanmasında önemli bir kaynak olmuştur. Hint dilciliğinin özellikle kökleri listelemeye dayanan yaklaşımı Avrupa dilbiliminin biçimbirim (morpheme) kavramını oluşturmasında etkili olmuştur (Strazny 2005: 808). 12 değişik dilbilgisi okuluna sahip bu geleneğin 1000 civarında dilbilgisi eseri verdiği bilinmektedir (Lyons 1983: 27) Arap geleneği Aristo geleneğinin etkisindeki Basra Okulu dili düzenlilikler ve kurallar üzerinden açıklamaya çalışırken, aykırılıkçılara daha yakın olan Kûfe Okulu dil kullanımlarındaki lehçe farklılıklarını olduğu gibi ele alma yanlısıdır (Robins 1967: 97). Arap geleneği isim, fiil ve edat olarak sözcükleri üç başlıkta ele alır (Strazny 2005: 78). Arap dil incelemeleri Kuran ın yorumlanması, açıklanması çalışmalarıyla ivme kazanmıştır. El Halil (Ö ) bu geleneğin kurucusu sayılır. Özellikle ünsüzleri çıkış yerlerine göre sınıflandırması onu önemli kılan özelliklerdendir. El Halil, Arapçanın ilk sözlüğü olan eseri Kitab-ül- Ayn da seslere dair hiyerarşik bir sınıflama yapar. Çıkış yerine göre ayın ( ) boğazın en derininden çıktığı için en başta gelir ve eser de bu nedenle ayın ile başlar. Arap dilbilgisi yazıcılığının başlangıcı kabul edilen Sibeveyhi nin de hocasıdır (Versteegh 1997: 17-18). Basra geleneğinden gelen Sibeveyhi (750?-809) İran da doğmuştur. El-Kitab adlı eseriyle Arap gramercilerinin imamı (imâm-ün-nuhāt) unvanıyla anılan büyük bir dilcidir. Dildeki ögeleri modern dilbilimindeki yönetme (government- Sibeveyhi de amel ) kavramına göre ele alır. İsim cümleleriyle, fiil cümlelerini

22 12 Genel Dilbilime Giri birbirinden ayırır. Biçimbilgisinde isimleri hafif, fiilleri ağır ögeler olarak ele alır ve buradaki ölçüsü sözcük türlerinin cümle içindeki esneklikleri ve önemleridir. Sesbilgisinde ünlüler hafifken, ünsüzler ağırdır. Çünkü sözcüğü taşıyan ünsüzlerdir. Kitapta fiil kavramı, isim-fiiller, yükleme durumunun çeşitli kullanımları, olumsuzluk, zamirler, soru, edatlar, sıfatların yapımı gibi pek çok başlıkta Arapçanın kuralları ayrıntılı olarak verilir (Versteegh 1997: 32-34). Arap geleneğinde daha sonra da pek çok dilci yetişmiş ve çoğu Sibeveyhi yi takip etmiştir. İbn Madâ ( ) İspanya daki Arap geleneğinin temsilcisi olarak dikkat çekicidir. Gramer yazarlarına karşı bir duruş sergileyen Madâ, önceki gramercilerin teorilerini yanlış bulur ve özellikle yönetme kavramına eleştirel bir tavır takınır Türk geleneği Kâşgarlı Mahmud ( ) Türk geleneğinin ilk önemli ismidir. Ünlü eseri Divanü Lugati t- Türk sözlük niteliğindedir ancak dönemin Türkçesinin edebî ürünlerinden örnekler vermesi bakımından önemlidir. Ayrıca Türkçenin kollara ayrılmasıyla ilgili çok değerli bilgiler vermektedir. Türkçenin o dönemdeki lehçeleşme sürecini yansıtan veriler bugünkü lehçebilim araştırmaları için paha biçilmez değerdedir. Eserde türlü Türk boylarının dili hakkında hem sesbilgisi hem de biçimbilgisini kapsayan pek çok bilgi yer almaktadır. Kâşgarlı nın asıl dilbilgisi kitabının adı Kitâbu Divanü Lugati t- Türk Cevâhirü n- Nahvî fi Lugati t Türkî dir. Böyle bir dilbilgisi eseri yazdığı bilinse de eser henüz bulunamamıştır. Türk dil geleneği büyük oranda sözlük çalışmalarına dayanmıştır. Özellikle Mısır da 13. yüzyıldan sonra gelişen Memluk Kıpçak Türkçesi bu yönde zengin bir malzemeye sahiptir. Arapça-Türkçe iki dilli olarak hazırlanan pek çok eser vardır.

23 Dil ncelemeleri Tarihçesi yüzyılda yaşamış olan Bergamalı Kadri ise Anadolu da başlayan Türkçe dilbilgisi yazıcılığının ilk ismidir da tamamladığı Müyessiretü l- Ulûm adlı eseri Arap gramerciliğinden etkilense de Türkçenin bugün yeni yeni anlaşılan bazı konularıyla ilgili çok önemli değerlendirmeler içermektedir. Örneğin, zamir çekiminde ortaya çıkan n seslerinin zamirlerin yapısının bir parçası olduğunu ve çekime girince yeniden belirdiğini ifade etmiştir ki bu görüş, bugünkü Altayistik çalışmaları sonucunda doğrulanmıştır (bun+da > bunda, şun+da > şunda vb.) yy. sonrası dil incelemeleri Avrupa geleneğine toplu bir bakış Avrupa, Rönesans ( yy) öncesi skolastik bir yaklaşıma gömülmüştür ve bu hemen bütün alanlarda olduğu gibi dil incelemelerinde de kendisini göstermiştir. Rönesans dönemine kadar Latince dilbilgisi üzerine pek çok çalışma yapılmıştır. Latince gramerlerin hemen hepsi didaktik bir havada Donatus ve Priscianus un gramerlerine dayanarak yazılmıştır. Alexander de Villa Dei nin Latince grameri (1199) Rönesans öncesi dönemin Avrupa daki en kayda değer eserlerindendir. Priscianus un Latin gramerine bağlı Modistea Dante ( ) Okulu ( yy) (Kipçiler veya Spekülatif gramerciler) skolastik dönemde kilisenin istediği Latince gramer yazımı konusunda anılması gereken bir okuldur. Erfurtlu Thomas (MS. 14. yy.) Avrupa gramerciliğinin önemli duraklarından biridir. Avrupa nın çeşitli ülkelerinde ortaya çıkan ve yukarıda anılan tartışmalarda uzlaşma ve düzenlilik taraftarı olan Modistea Okulu mensubu Erfurtlu Thomas, Latince gramerinde farklı yaklaşımları benimser. Öncelikle sesbilgisini gramerin dışında tutar. Felsefi olarak Aristo ya bağlıdır, dilbilgisini mantıktan önce gelen bir alan olarak görür ( Harris Taylor 2002: 77). Bu dönemde öğretim, Latince dilbilgisi ağırlıklıdır ve okullarda okutulan bu gramerler Latincenin eğitim, din ve yönetimde ortak anlaşma dili ( lingua franca ) olmasının önemli etkenlerinden biri olmuştur. Bu dönemde Yunanca ve İbranice ilgi gösterilen diğer dillerdir. Yerel dillerin araştırılması ise Rönesans sonrasında yoğunlaşır. Rönesans öncesinde, 7. yüzyılda C. Faelad ın yazdığı İrlandaca dilbilgisi, 12. yüzyıla ait yazarı bilinmeyen bir İzlandaca dilbilgisi, Aelfric in Latin ve Anglo-Sakson dillerini karşılaştırdığı eserleri, 14. yüzyılda yazılan Provence dilbilgisi, Baskçayla

24 14 Genel Dilbilime Giri ilgili birkaç küçük yayın dışında yerel dillerle ilgili pek bir çalışma yoktur (Lyons 1983: 25, Bayrav 1998a: 112). Latince öyle bir baskı oluşturmuştur ki 16. yüzyılın sonlarında bile İngilizce yazdığı için özür dileyen yazarlar vardır ( Harris-Taylor 2002: 80). Dante nin ( ) De vulgari eloquentia Ana Dilin Belagatı adlı eseri yerel dillere olan ilgiyi artırmıştır. Rönesansın ve matbaanın yerel dillerin araştırılmasındaki rolü büyüktür. Örneğin İngiliz matbaacı Caxton ( ) yerel dillerin (Fransızca, İngilizce vb.) standart bir konuşma ve yazma sisteminin olmadığını belirlemiş ve bunun aşılması gerektiği üzerinde durmuştur. Dönemin İngiltere sinde egemen dil olan Fransızca yazılmış pek çok eseri İngilizceye çevirten ve lehçeler arası farkları kitapları Londra İngilizcesine göre basarak çözmeyi deneyen Caxton ileriye yönelik önemli bir adım atmıştır ( Harris-Taylor 2002: 82-83). Latince ve Yunanca baskısına bir başka karşı çıkış du Bellay ın Deffence et Illustration de la Langue Francoyse (1549) adlı eseridir. Bu eserde Fransızcanın uygar bir dil olmadığını ileri sürer. Bunda suçun Fransızcada olmadığını belirtir ve dili insanların geliştirdiğinde ısrar eder. Bu şekilde insanı merkeze alarak dilin bir araç olduğunu vurgulaması dine dayalı skolastik dil anlayışının reddi demektir. Benzer bir karşı duruşu İtalyanca için Speroni, Dialogo dele Lingue (1542) adlı eserinde sergiler. Yerel dillerle ilgili gramerlerden önce misyonerlerin öncülüğünde derleme faaliyetleri hız kazanmıştır. Hristiyanlığı yayma düşüncesiyle yerel dillerle ilgili bilgiler toplanmıştır. Postel (16. yy), Gesner (16.yy), Adelung (19. yy) gibi ilahiyatçılar dinî metinleri (Özellikle Rabbin Duası adlı metnin söylenişleri) çeşitli dillerden derlemişlerdir. Pigafetta (16.yy), Megiser (16. yy), Palas (18. yy), Hervas (19. yy) gibi gezginler ise gittikleri yerlerin halklarından pek çok metin derlemişlerdir. Asya, Amerika ve Avrupa dillerinin 200 kadarı bu derlemelerde Megiser (16. yy) e ait bir eser yer almıştır.yerel dillerle ilgili gramerler arasında A. Nebrija nın İspanyolca dilbilgisi (1492), P. Bembo nun İtalyanca nesir diliyle ilgili eseri ( ), J. Palsgrave nin Fransızca grameri (1530), J. Erdösi nin Macarca grameri (1539), M. Victorius un Habeşçe grameri (1540), sömürgeciliğin yaygınlaşmasıyla yerli dilleri gramerleri [Nahuatl (Meksika) grameri (1547), Quechua (Peru) grameri (1560), Guarani (Brezilya) grameri (1539)], P. Ramee (P. Rasmus) nin Fransızca grameri (1562), W. Bullokar ın İngilizce grameri (1586), Baskça gramer (1587), H. Megiser in Türkçe grameri (1612), F. Rivola nın Ermenice grameri, A. Patraeus un Fince grameri (1649), Japonca ve Farsça gramerleri

25 Dil ncelemeleri Tarihçesi 15 (17. yy.), M. Assumpçam ın Bengalce grameri (1743), P. Egede nin Eskimoca grameri (1760), M. Garzoni nin Kürtçe grameri sayılabilir (Robins 1967: 103, Bayrav 1998a: 112, Başkan 2003: 43). Avrupa dilciliğinde yerel dillerin keşfiyle karşılaştırmalı dil incelemelerinin başlaması ve bugünkü dilbilim kuramlarının dayandığı bazı temel görüşlerin ileri sürülmesiyle geleneksel dilbilgisi yazımında farklı bir yola girilir Port Royal Okulu (1660) Harris-Chomsky çizgisinin geliştirdiği ve bugünkü dilbilimin en yaygın kuramı olan Üretken Dilbilgisi nin (Generative Grammar) kökenleri çoklukla Port Royal Manastırı ndan doğan bu okulda aranır. Tıpkı Üretken Dilbilgisi gibi, Port Royal da Descartes ( ) çizgisindedir (Dekartçı, Kartezyen). Descartes in öğrencisi olan A. Arnauld ( ) un C. Lancelot ( ) ile birlikte yazdığı Grammaire générale et raisonné Genel ve Akılcı Dilbilgisi (1660) adlı eser bu okulun manifestosu kabul edilebilir. Bu manastırda verilen eğitim yenilikçi özellikler taşıyordu. Öncelikle eğitimin yerel dilleri dışlayarak yapılmasına karşıydılar. Latince kuralları öğretirken bile bunu Latince C. Lancelot ( ) yapmaya kalkmanın hem işi zorlaştırdığını Grammaire générale et raisonné (1660) hem de ezberci bir yaklaşım olduğunu düşünüyorlardı. O nedenle eserleri yerel dillerde de (özellikle Fransızca) yazmışlardır. Onlara göre dil öğretilirken kuralların nedenleri mutlaka açıklanmalı, öğrencinin konuyu kavraması sağlanmalıdır. Kuralları belirlemek ve kuralların nedenlerini, dayanaklarını açıklamak biçiminde özetlenecek bir yaklaşıma sahiptirler. Gramer anlayışları zihne, akılcılığa dayanmaktadır. Bu bakımdan Modistae Okulu na benzer bir çizgidedirler. Ancak sözlü ifadenin yapısını belirleyenin düşüncenin yapısı olduğunu savunmaları Avrupa dilbilimini derinden etkilemiştir. Dilbilgisi esas olarak konuşma sanatını ele alır, onlara göre dilbilgisi bir sistem, kurallılıklar bütünü değil bir etkinliktir. İnsan hangi dili konuşursa konuşsun (Latince, Yunanca, Fransızca vb.) ilkeler aynıdır. Asıl olan zihindir, düşüncedir. Bu bakımdan dilbilgisi evrenseldir ( Harris-Taylor 2002: 89-90). İki tür sözcüğün varlığına inanmışlardır: fikirlerin yerine geçenler (düşüncenin hedefleri: isim, tanımlık, zamir, ortaç, edat, zarf), işlemlerin yerine geçenler (düşüncelerin biçimi ya da tarzı: fiil, sıfat).