Sayı : E nnıınni ııuujını. ISSN Cilt : 10 MART. tmmob makina mühendisleri odası yayınıdır

Transkript

1 ISSN Cilt : 10 MART Sayı : E nnıınni ııuujını ııuranırı ırı tmmob makina mühendisleri odası yayınıdır TESİS PLANLAMA SÜRECİNİ DESTEKLEMEK AMACIYLA GELİŞTİRİLEN BİR UZMAN SİSTEM TASARIMI

2 tmmob makina mühendisleri odası I y Yayın no. -195

3 Ensüsnâ Cilt: 10 Sayı : 1 OCAK/ŞUBAT/MART 1999 tmmob makina mühendisleri odası yayınıdır 2 SUNUŞ TESİS PLANLAMA SÜRECİNİ DESTEKLEMEK AMACIYLA GELİŞTİRİLEN BİR UZMAN SİSTEM TASARIMI F. Zuhal SERDAR TANRIVERDİ Şeyda TOPALOĞLU Yeni bir tesis planının tasarımında bölüm alan gereksinimlerinin ergonomik normlar çerçevesinde hesaplanması ve uygun malzeme taşıma ekipmanının seçilmesi önemli iki konuyu teşkil etmektedir. Fakat, uygulamada bu konulara gereken önem verilmemiştir. Bunun sebebi ise, firmaların bu konuda çalışan uzmanlarının olmayışı, ya da var ise, bu uzmanların sistemde etkin olarak kullanılamayışlarıdır. Diğer taraftan, bir firmanın başarısı etkin yerleşim düzeni ile çok yakından ilgilidir. Bu çalışmada, alan gereksinimleri verilen standartlar içinde hesaplayan ve tesis içinde gerçekleşen malzeme taşıma faaliyetinin özelliklerine en uygun malzeme taşıma ekipmanını seçen bir uzman sistem geliştirilmiştir. Önerilen bu uzman sistemin çıktısı, optimum yerleşim planını bulmak için kullanılan birçok yazılım programında girdi olarak kullanılabilir. Sayfa İLETİŞİM: TESİS PLANLAMASININ KÜÇÜK BOYUTLU İŞLETMELERDEKİ ÖNEMİ VE ÖRNEK ÇALIŞMA Ramazan YAMAN Emre BALIBEK 21 KURULTAYDAN: TÜRKİYE'DE VE DÜNYA'DA ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMLERİNDE UYGULANAN EĞİTİM PROGRAMLARI VE UYGULANIŞ ŞEKİLLERİ F. Zuhal SERDAR TANRIVERDİ 31 ODA'DAN 32 CONTENTS OCAK / ŞUBAT / MART January / Febtuary I March Cilt 10 Volume Sayı 1 No Makina Mühendisleri Odası Adına Sahibi Publisher MEHMET SOĞANCI Sorumlu Yazı işleri Müdürü Managing Editör Nurten GÜLTEKİN Yayın Sekreteri Technical asecretary Nilgün KARAKÜÇÜK Redaktör Şehnaz KAPLAN KARACA Yayın Kurulu Publishing Board Mehmet Selim AKTÜRK Nilgün BAYDAN H. Kürşat SERTPOYRAZ Satı UYAR Baskı Printed by PAN Ltd.Şti. (312) Grafik Dizgi Graphist Type Setting Münevver POLAT MMO (312) ANKARA Baskı Sayısı Circulation 3000 Yönetim Yeri Head Office TMMOB Makina Mühendisleri Odası Sümer Sok. 36/1-A Kızılay - ANKARA Tel : (312) Fax : (312) E-posta: yayin@mmo.org.tr.

4 SUNUŞ 1999 YENİ BİR YIL OLSUN Ç etelerin, rantçıların, barış düşmanlarının, mafya liderlerinin, uyuşturucu kaçakçılarının, rüşvetçilerin ve katillerin toplumun en saygıdeğer kesimleri olarak anılmadığı, Emperyalizm ve onun yerli işbirlikçilerinin ve çok uluslu şirketlerin, Küreselleşme adı altında oluşturdukları mekanizmalarla, halkımızın daha çok işsizliğe, pahalılığa ve yoksullaşmasına doğru gidişinin önüne geçildiği, Serbest Piyasa Ekonomisi adı altında hırsızlık, soygun ve rüşvetin hakim olduğu Rant Ekonomisinin, Üretim Ekonomisine çevrildiği, Özelleştirme adı altında yağma ve talanın olmadığı, Çok uluslu şirketlerin yapılarını güçlendirerek, bize benzer ülkeler gibi ülkemizin de sömürgeleştirilmesinin anayasası anlamına gelen Çok Taraflı Yatırım Anlaşmalarının (MAI) ve Uluslararası Tahkim Anlaşmalarının (MIGA) yerle bir edildiği, Mühendislik ve Mimarlık disiplinlerince ülkemiz ve halkın çıkarı için üretilen plan, proje ve programların ülkeyi yönetenlerce tersine çevrilmediği, Meslek alanlarımızda işsizliğin korkunç boyutlarda olmadığı, Mühendis ve Mimarların ülke gündeminde gözden çıkarılmadığı, Yönetilenlerin, yönetime katılımına yönelik araçları dışlayan, Sözde Demokrasinin yerine Gerçek Demokrasinin yaşama geçirildiği, Ülkemizin demokratikleşmesi yönünde düşünme ve örgütlenme özgürlüklerinin önündeki tüm engellerin kaldırıldığı, Yeraltı ve yerüstü kaynaklarımızı emperyalizme, çok uluslu şirketlere ve onun temsilcilerine peşkeş çeken, ülke ekonomisini, siyasetini, kültürünü, tarımını, ormanını, sanayisini ve sonuçta devleti bağımlı hale getiren, darbecilere ve şeriat özlemcilerine ödün veren, tüm yapıların yok edildiği, Toplumsal değerlerin öne çıkarıldığı, kültürün arabeskleşmediği, işkencenin, yargısız infazların, savaşın ve ölümlerin olmadığı, Özgürlük ve barış rüzgarlarının tüm ülkeyi etkisi altına aldığı, YENİ BİR YIL OLSUN. Emeği en yüce değer sayan, Bilimsel düşünceyi rehber edinen, Çağdaş ve demokratikleşmeden yana olan, Düşünce ve inançlara saygılı, hoşgörülü ve sevecen, Doğrulardan yana ve haksızlıkların karşısında olan, Gerçekleri söylemekten ve yanlışlıkları eleştirmekten çekinmeyen, Ülke sorunları ile yakından ilgilenen ve çözüm yollan arayan, Ülke ve halkın çıkarlarını kendi çıkarının üstünde tutan, Zorluk ve yoksunluklarla savaşmaktan yılmayan, Ayrılıkları değil, buluşma noktalarını öne çıkaran, Farklı duruş noktalarında bulunanların, yanyana durarak aydınlık bir Türkiye için bir karşı duruşu gerçekleştirdikleri, YENİ BİR YIL OLSUN. TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI YÖNETİM KURULU

5 1MAKALE TESİS PLANLAMA SURECİNİ DESTEKLEMEK AMACIYLA GELİŞTİRİLEN BİR UZMAN SİSTEM TASARIMI F. Zuhal SERDAR TANRIVERDİ Dokuz. Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bolümü Şeyda TOPAIJOĞLU Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümü Yeni bir tesis planının tasarımında bölüm alan gereksinimlerinin ergonomik normlar çerçevesinde hesaplanması ve uygun malzeme taşıma ekipmanının seçilmesi önemli iki konuyu teşkil etmektedir. Fakat, uygulamada bu konulara gereken önem verilmemiştir. Bunun sebebi ise, firmaların bu konuda çalışan uzmanlarının olmayışı, ya da var ise, bu uzmanların sistemde etkin olarak kullanılamayıslarıdır. Diğer taraftan, bir firmanın başarısı etki yerleşim düzeni ile çok yakından ilgilidir. Bu çalışmada, alan gereksinimleri verilen standartlar içinde hesaplayan ve tesis içinde gerçekleşen malzeme taşıma faaliyetinin özelliklerine en uygun malzeme taşıma ekipmanını seçen bir uzman sistem geliştirilmiştir. Önerile bu uzman sistemin çıktısı, optimum yerleşim planını bulmak için kullanılan birçok yazılım programında girdi olarak kullanılabilir. Anahtar Kelimeler: Uzman Sistem, Tesis Planlaması, Ergonomi The calculation of departmental area requirements in the framework of ergonomic norms and the selection of a suitable material handling equipment constitute the important two issues at the design phase of a new facility layout. Hovvever, in practice the required importance has not been given to these issues. This can be attributed to the fact that many companies do not have any experts vvorking in this subject or if they have, they can not use them effectively in the system. On the other hand, the success of a company is firmly concerned with the efficient layout. İn this study, an expert system has been developed, vvhich computes the area requirements within the given standards and selects the most appropriate material handling equipment according to the characteristics of the material handling activity taking place within the facility. The output of this proposed expert system can be used as an input to many software programs that are used in finding the optimal facility layout. Keywords: Expert System, Facility Planning, Ergonomics GİRİŞ ndüstrileşme, 17. yüzyılın sonunda ve çeşitli yeni keşiflerin ışığında, emekleme düzeyinden başlayarak 18. ve 19. yüzyıllarda hızlanan teknolojik atılımlar ile otomasyon aşamasma kadar ulaşmıştır. İçinde bulunduğumuz yüzyılda ise, robotların kullanımı ve bilgisayar teknolojisi gibi güçlü araçlar ile endüstrileşme süreci büyük bir hız kazanmıştır. Diğer taraftan, günümüzde karşılaşılan problemler insanoğlunun yeteneklerini, bedenlerini ve zekalarım çok zorlamaya başlamıştır. Fakat, her geçen gün yeni çıkan teknikler bu tür zorlukların aşılmasını kolaylaştırmıştır. Bu tekniklerden biri de uzman sistem kavramının ortaya çıkmasıdır. Uzman sistem, gerçek dünya problemlerini o konularda uzmanlaşmış kişilerin davranışlarını ve karar verme süreçlerini taklit ederek çözen bir bilgisayar programıdır. Örneğin; herhangi bir kişinin hastalığı, hastalık ile ilgili belirtiler programa girdi olarak verildiğinde uzman sistem tarafından teşhis edilebilir. Uzman sistemin kavram olarak anlaşılması ne derece kolaysa, bir uzman sistemin oluşturulması o derece komplikedir. Uzman sistemin geliştirilmesi için, problemin çözümünde kullanılacak bilgi ve metotların uzmanlardan elde edilmesi ve bu bilgi ve metotların daha sonra kullanılmak üzere belirli bir format içerisinde yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Bu çalışmada tesis planlamasında karşılaşılan iki önemli problem için bir uzman sistem tasarımı gerçekleştirilmiştir. Dolayısıyla, geliştirilen uzman sistem iki modülden oluşmaktadır. İlk modül, yeni bir tesisin tasarımı yapılırken tesis içinde kurulması planlanan bölümlerin ergonomik normları dikkate alarak alan gereksinimlerinin hesaplanmasını amaçlamaktadır. İkinci modül ise, birinci modülde hesaplanan alan gereksinimlerini dikkate alarak tesis için en uygun malzeme taşıma sisteminin seçilmesi gerçekleştirmektedir. Malzeme taşıma maliyetlerinin, toplam üretim maliyetleri içerisinde yaklaşık % 30- % 40 arasında değişen bir orana sahip olması nedeniyle konunun önemi aşi- Cilt: 10 Sayı: I71VTr»TTO r T'r>T İV/ITTUTT'MTATOT

6 MAKALE kardır. Malzeme taşıma sisteminin seçimi tesis planlamasında çok önemli bir adımdır. Doğru sistemin seçilmesi işgücünün etkin kullanılmasını, üretimin artmasını ve üretim prosesinin düzgün akışını sağlamaktadır. Önerilen uzman sistem, bilgi mühendisliği dillerinden biri olan VP-Expert yazılım paketiyle gerçekleştirilmiştir. TESIS PLANLAMASı Tesis planlaması çoğu kez eksik bir şekilde tanımlanmakta ve sadece fabrika içindeki makinaların uygun bir biçimde yerleştirilmesi şeklinde algılanmaktadır. Halbuki, üretim faaliyetlerini gerçekleştirmek için makinalardan başka daha birçok faktörden yararlanılmakta ve her birinin fabrika içinde uygun yerlere yerleştirilmesi de büyük önem taşımaktadır. Hangi hatalı yerleştirme sözkonusu olursa olsun, işletmeye etkisi öncelikle zaman kaybı ve maliyetlerin artışı şeklinde olacaktır. Bir tesisin gereksinimleri belirlenirken aşağıdaki üç önemli faktör dikkate alınmalıdır. (Tompkins et a., 1996): İş Akışı Gerekli Alan Faaliyetler arası ilişki İş akışı parti büyüklüğü, birim yük, malzeme taşıma sistemi, tesis düzenlemesi ve bina konfigürasyonu gibi faktörlere bağlıdır. Gerekli alan parti büyüklüğü, depolama sistemi, üretim ekipman tipi ve büyüklüğü, tesis düzenlemesi, bina konfigürasyonu, organizasyon politikaları, malzeme taşıma sistemi, büro, kafeterya ve dinlenme odası tasarımının bir fonksiyonudur. Faaliyetler arası ilişki ise malzeme veya personel akışı, çevresel faktörler, organizasyonel yapı, sürekli iyileştirme metodolojisi (takım çalışması faaliyetleri), kontrol alanları ve proses ihtiyaçları tarafından tanımlanır. ALAN GEREKSINIMLERININ BELIRLENMESI (BIRINCI MODÜL) Modern imalat yaklaşımları ile birlikte üretim, depolama ve büro alan gereksinimleri artık hızlı bir şekilde değişmektedir. Günümüzde alan gereksinimlerini azaltma çalışmaları dikkat çekmekte ve bunun nedenleri aşağıdaki şekilde açıklanmaktadır (Tompkins et al., 1996): Ürünlerin benzer parti ve birim büyüklüklerinde kullanım noktalarına teslim edilmesi, Merkezi olmayan depolama alanlarının Şekil 2.1 Ana Menünün ekran görüntüsü rnf 1IV1 Cilt: 10 Sayı:

7 MAKALE Lııur tlı. nts m voıır How manv kini..hincs of l.npe a re m tlıe I.department' Entcr the Fac Arca of l.typc ınachine in 1.department. % 20 of Facilities Acccptıon % 18 of Facilities Acception Arca will be given for Free Area- Would you like to change? Enter to select END to complete /Q to Quit? for Unknoujn Şekil 2.2 Ana Fonksiyon alanının hesaplanabilmesi için girilmesi gereken datalar kullanım noktalarında mevkilcndirilmesi, Stokların azaltılması (kanban sistemlerinden yararlanılır), Daha verimli tesis düzenlemelerinin (imalat hücreleri vb.) kullanılması, Şirketlerin artık ölçek azaltma yöntemlerini benimsemeye başlamış olmaları (belli bir amaca odaklanmış fabrikalar, zincir şeklindeki organizasyonel yapılar, fonksiyonların merkeziyetçilikten uzaklaşması, birden çok fonksiyona sahip işçiler, yüksek performanslı takım çalışmaları). İŞ İSTASYONLARI ALAN GEREKSİNİMLERİ Ergonomik normları dikkate alarak geliştirilen uzman sistem tasarımının birinci modülünde bölümler için gerekli alan gereksinimleri aşağıdaki ifade ile bulunmaktadır: Aaf = Aid + Aad + Auy + Akk + Asa... m 2 (1) Aaf = Ana fonksiyon alanı, Aid = İşletme donanım alanı, Aad = Ara stok alanı, Auy - Arayol & koridor alanı, Akk = Muayene alanı, Asa = Serbest alan. Alan hesaplarını yapmadan önce, ihtiyaç duyulan tüm veriler Şekil 2.2 görüldüğü gibi programa girilir. Bu veriler: Bölümlerin sayısı, Makina çeşitleri, Makina sayıları, Makina donanımı alanı şeklindedir. Geliştirilen uzman sistemde muayene, ara stok, serbest alan, arayol ve koridor alanları işletme donanım alanının belli bir oranı şeklinde tanımlanmıştır. Eğer bu alan oranları değiştirilmek istenirse programa yeni değerleri girilebilir. Şekil 2.3'de 1. tip makina için hesaplanan donanım alanı görülmektedir. İşletme donanım alanı aşağıdaki formüle göre hesaplanmaktır (Su & Aslan, 1990): Aid = 2_,Abidj + Ak + Aag + Aka + Atb + Aht...m* Abid: = Her bir makina tipi için donanım alani; /= l,...,m, Ak = Kullanım alanı, Aag = Araç, gereç için alan, Aka = Kontrol araçları için alan, Atb = Tamir bakım için alan, Aht = Hurda ve talaş için alan. (2) Cilt: 10 Sayı:

8 MAKALE Enter the Facilitics Acception Area of l.type machine in l.department. %20 of Facilities Acception Arca will be given for Work-in-Process. Would you like to change? No < Yes %18 of Facilities Acception Area will be given for Free Area. Would you like to change? No -«Yes %13 of Facilities Acception Area will be given for Inspection Area. Would you like to change? No < Yes %25 of Facilities Acception Area will be given for Aisles & CorridorsArea. Would you like to change? No M Yes The Main Function Area of l.type machine is M2. Please press any key to contnue. Şekil departmanda bulunan 1. tip makina için ana fonksiyon alanının bulunması Ana fonksiyon alanı her bir bölüm için ayrı ayrı bulunur. Şekil 2.4 ve Şekil 2.5'de 1. ve 2. bölümlerde bulunan 1. ve 2. tip makinaların donanım alanları ile her iki bölümün hesaplanmış ana fonksiyon alanları gösterilmektedir. PERSONEL İÇIN ALAN GEREKSINIMLERI Personel için alan gereksinimlerinin planlanması yemekhaneler, duşlar, tuvaletler, soyunma odaları, ilk yardım odası vb. alanların planlanma- %20 of Facilities Acception Area will be given for Work-in-Process. Would you like to change? No < Yes %18 of Facilities Acception Area will be given for Free Area. Would you like to change? No < Yes %13 of Facilities Acception Area will be given for Inspection Area. VVould you like to change? No + Yes %25 of Facilities Acception Area will be given for Aisles & Corridors Area. VVould you like to change? No < Yes The Main Function Area of 2.type machine is M2. Please press any key to continue. Total area of l.department has been found as m2. Please press any key to continue. Şekil departmanda 2. tip makim için ana fonksiyon alanının ve 1. departman için toplam alan gereksiniminin hesaplanması E Cilt: 10 Sayı:

9 [MAKALE sini içermektedir. Geliştirilen uzman sistem tasarımında personel için alan gereksinimleri, yardımcı faaliyetler için alan gereksinimleri olarak ifade edilmiş ve altı bölüm altında incelenmiştir. 1. Yemekhaneler Yemekhane alanı hesaplanırken öncelikle vardiya sayısı, toplam personel sayısı, kadın personel sayısı ve bir günde verilen yemek sayısı gibi verilerin girilmesi gerekir. Bu veriler Şekil 2.6'da gösterilmektedir. Vardiya başına personel sayısı = [(Toplam personel sayısı/vardiya sayısı) + 0.5] (3) Vardiya başına kadın personel sayısı [(Kadın personel sayısı/vardiya sayısı) + 0.5] (4) Vardiya başına erkek personel sayısı = ](3) - (4)] (5) Bu hesaplamalar yapıldıktan sonra, toplam yemekhane alanı hesaplanır. Toplam yemekhane alanı mutfak alanı ve yemek yenilen yerin alanı olmak üzere iki bölüm olarak ele alınmıştır. Mutfak alanı = [(Temel sayı * katsayı) + 0.5]...m 2 (6) Bu formülde "temel sayı" ve "katsayı" terimleri personel sayısına bağımlı olarak değişen katsayılardır. Yemek yenilen yerin alanı = [((Toplam personel sayısı/günde verilen yemek sayısı)* 1.6) + 0.5]...m 2 (7) Bu durumda toplam yemekhane alanı,- Toplam yemekhane alanı = ](6) + (7)] şeklinde hesaplanır. 2. Soyunma odaları Soyunma odaları alanı = [(Toplam personel sayısı* 0.6) + 0.5]...m 2 (9) 3. Duşlar Duş alanı = [(Toplam personel sayısı * 0.15) + 0.5]...m 2 (10) Duş sayısı = [(Toplam personel sayısı / 10) + 0.5] (11) 4. Lavabolar Lavabo alanı = [(Toplanı personel sayısı * ) + 0.5]]...m 2 (12) Lavabo sayısı = [(Toplam personel sayısı / 10) + 0.5] (13) 5. Tuvaletler Kadın tuvalet alanı = [(Kadın personel sayısı * 0.3) + 0.5]...m 2 (14) Erkek tuvalet alanı = [(Erkek personel sayısı * 0.45) + 0.5]...m 2 (15) 6. İlk yardım odası İlk yardım odası alanı = 16 m 2 (16) (8) Bütün personel için alan gereksinimleri ayrı ayıcilitıe 1 - Accu hc ^ivı.-n for Ftee Aıca. of Fatilıtıcs Acception Area wı Inspection Arca. lıke ti) cnanjic' %2S of l ; acilitu.'s Acception Arca vvill be given tor Aislcs <ix Corridor-s Aı\ Woukl yon lıke n> chans'e? ti: Mam Hıncı um Arca it i.typc nıachmc ıs 4r>ü.2^ iv I'lcasc press any kov to continue. ıtal arca of 2.departman lıas hecn round as 6S4.S6 mi l'lcasc press any kev t:o continue. Şekil departmanda 2. tip makina için ana fonksiyon alanının ve 2. departman için toplam alan gereksiniminin hesaplanması Cilt: 10 Sayı: \/>T TUTTVTr»TCT

10 MAKALE rı hesaplandıktan sonra, toplam personel için alan gereksinimleri; TlAlanı = (Toplam yemekhane alam + Soyunma odaları alanı + Duş alanı + Lavabo alanı) (17) T2Alanı = (Kadın tuvalet alanı + Erkek tuvalet alanı + İlk yardım odası alanı) (18) Toplam yardımcı alan = TlAlanı + T2Alanı (19) olarak bulunur. Ekran çıktısı Şekil 2.7'deki gibidir. Aynı zamanda toplam alan gereksinimi; Toplam alan gereksinimi = (Her bir bölüm için gerekli toplam ana fonksiyon alanı + Toplam yardımcı alan) (20) şeklinde hesaplanır ve ekran çıktısı Şekil 2.8'de gösterilmektedir. MALZEME TAŞıMA SISTEMININ SEÇILMESI (IKINCI MODÜL) Malzeme taşıma sistemi tasarımı, probleminin önemli bir parçasıdır. Tesis tasarım fonksiyonu, malzeme taşıma tasarım fonksiyonu ile çok yakın bir ilişki içindedir. Tipik bir fabrikada malzeme taşıma sistemi tüm çalışanların % 25, bütün tesis alanının %55 ve üretim zamanının %87'sinin üzerinde etkilidir. Malzeme taşıma faaliyetleri genel olarak, toplam üretim maliyetinin %20 ile %50 arasında değişen oranlarda bir maliyet oluşturmaktadır. Bu nedenle de malzeme taşıma faaliyetleri, maliyetlerin enazlanmasmda ilk sırayı teşkil etmektedir. Bu durum uygun malzeme taşıma sisteminin seçilmesi kararını, işletme için önemli bir karar haline getirmektedir. Nitekim uygun malzeme taşıma sisteminin seçilmesi işletme için maliyetleri ve zararı azaltmak, yer ve ekipmanın faydalı kullanım oranını, üretim miktarını ve prodüktiviteyi arttırmak ve çalışma koşullarını geliştirmek yönünden oldukça önemlidir (Tompkins et al., 1996). Geliştirilen uzman sistem tasarımı ile ekipman seçimini etkileyen ana faktörleri içeren bilgi tabanlı bir sistem oluşturulmştur. Matson et al. (1992) tarafından böyle bir sistemin iki ana faaliyetten oluştuğu öne sürülmüştür: 1. Malzeme taşıma sisteminin seçimi ile ilgili yapılmış teorik ve uygulamalı araştırmalardan yararlanarak bir bilgi tabanının oluşturulması. 2. Malzeme taşıma sisteminin seçimi ile ilgili prototip bir uzman sisteminin geliştirilmesi. Genellikle şimdiye kadar yapılan çalışmalarda belirlenen odak noktası, seçimi yapılacak olan ekipmanın bireysel hareketleri dikkate alınarak sistemin tasarlanmasıdır. Fakat geliştirilen uzman sistem anlayışıyla, artık bireysellikten tamamen uzak, sistemin birbiriyle ilişkili tüm bölümlerini dikkate alan bir model geliştirilmiş olacaktır. Sis- HOW MANY SHIFTS WILL BE WORKED İN A DAY? ı % < 3 ENTER THE NUMBER OF TOTAL EMPLOYEES İN YOUR COMPANY. soo ENTER THE MUMBER OF FEMALE EMPLOYEES İN YOUR COMPANY. 120 HOW MANY MEALS WILL BE GIVEN İN YOUR COMPANY İN A DAY? 1 :: 3 Enter to select END to complete /Q to Quit? for Unknoıun Şekâ 2.6 Personel alan gereksinimlerinin hesaplanabilmesi için girilmesi gereken datalar TAT TOHTTİT juuoijm Cilt: 10 Sayı:

11 IMAKALE ACCORDİNG TO THE GTVEN DATA THE TOTAL DINING H.ALL REO.U1RE.M.ENT HAS BEEN CALCULATED AS 34S M2. ] 48 M2 OF THIS AREA IS PLANNED AS K1TCHEN AREA ANI) THE REST OF THIS AREA IS PLANNED AS DINING HALL AREA, DRESSING ROOM AREA SHOVVER AREA NUMBER OF SHOWERS BASIN AMA NUMBER OF BASINS FEMALE TOILET AREA MALETOIEETAREA FIRST AID ROOM AREA İSO M2 38 M M M2 86 M2 16 M2 AUX1LLARY AREA REQUIREMENTS 673 M2 HAS BEEN CALCULATED. PRESS ANY KEY TO CONTINUE. Şekil2.7 Personel alan gereksinimleri için gereken toplanı alanın (Totcıl Auxilhırx Area Re(jiıirements) bulunması tem tasarımı sırasında geliştirilen kuyruk modeli analizi, konveyör analizi gibi algoritmalar prototip içine yerleştirilebilecektir. Geliştirilen program özellikle endüstride çalışan tesis tasarımcıları için kullanılabilir bir tasarım aracı olabilme yeteneğine sahiptir. UZMAN SISTEM PROGRAMıNDA İKINCI MODÜLÜN ANALIZI Geliştirilen uzman sistem tasarımında ikinci modül, malzeme taşıma sisteminin seçilmesidir ve program uygun taşıma ekipman seçimi ile sınırlandırılmıştır. İkinci modülün başlangıç ekran görüntüsü Şekil 3.1'de gösterilmiştir. Genellikle, malzeme taşıma ekipmanları tarafından gerçekleştirilen fonksiyonlar tesis içinde dört kategori altında sınıflandırılmıştır. (Chu et al., 1996). 1. Ulaşım: Bu kategoride ekipmanlar malzemeleri bir yerden diğerine basit hareketlerle taşırlar. Ulaşım ekipmanlarına örnek olarak kon- The Total Area requirements for departments has been found 1198 M2. Total auxilkry area requiıements were found as 673 M2. According to this data, Total Area Requirements are 1871 M2. Press any key to continue. Şekil2.8 Toplam alan gereksiniminin (Total Area Reaıtirements for Departments + Toto! Auxilkır\ Area Requirements) bıılıın- Cilt: 10 Sayı: ı\/rtttrrrxtr» CT ırı 1T1V X J.JUJ1 1 1/lLJL/IVJ Jl

12 MAKALE Şekil3.1" Malzeme Taşıma Sistemi" başlangıç ekran görüntüsü veyörler, endüstriyel kamyonlar, kreynler vb. verilebilir. 2. Pozisyon: Bu katagoride ekipmanlar genellikle ardışık operasyonları beslemek üzere malzemeleri belirlenmiş noktalara getirmek için iş istasyonlarının yanında yer alırlar. Bu tip ekipmanlara örnek olarak, robotlar, indeks tablaları, döner tablalar vb. verilebilir. 3. Birim formasyonu: Bu kategorideki ekipmanlar, ulaşım ve depolama için standardize edilmiş birim yük formlarmdaki malzemeleri taşımak veya tutmak için kullanılırlar. Kutular, paletler, ve konteynırlar bu kategoriye giren ekipmanlara örnek olarak verilebilir. 4. Depolama: Bu kategorideki ekipmanlar belli bir zaman periyodu boyunca malzemeleri bir yerde tutmak amacıyla kullanılır. Bu fonksiyonu gösteren tipik ekipmanlar AS/RS (Otomatik depolama ve çekme sistemleri), raflar vb. örnek olarak verilebilir. Yukarıda da görüldüğü gibi bu dört ekipman kategorisi arasındaki farklar çok fazla açık değildir. Örneğin bir kreyn hem bir ulaşım hem de pozisyon amaçlı bir ekipman olarak sınıflandırılabilir. Aynı şekilde hareketli bir raf hem bir depolama hem de birim formasyon ekipmanı olarak hizmet verebilir. Bir ekipmanın birden fazla fonksiyona sahip olması, malzeme taşıma sistemini esnek hale getirmektedir. Geliştirilen uzman sistem tasarımının ikinci modülünde, öncelikle kullanılan taşıma ekipmanlarının tipleri belirlenir. Bu ekipman tipleri, program içinde,- Powered Roller Conveyor, Belt Conveyor, Slat Conveyor, Skate-Wheel Conveyor, Chain Conveyor, Overhead Trolley Conveyor, Power-and-Free Conveyor, Powered Trolley Monorail; In-Floor Towline Conveyor, Cart-on-Track Conveyor, Monorail, Hoist, Cranes, AGV (Automated Guided Vehicles), Narrow-aisle Truck, Counter-Balance Lift Truck, Chute Conveyor, Tractor Trailer, Pallet Truck, Manual şeklinde belirlenmiştir. İkinci aşamada, alternatif ekipman tiplerinin değerlendirilmesinde kullanılacak faktörler seçilmiştir. Faktör seçenekleri, spesifik bir faktör için değişik alternatiflere sahiptir. Bu faktör seçenekleri her bir ekipman tipi için derecelendirilmiştir. Puanlandırma derecesi, verilen faktörün ekipman tipine ne derece uygun olduğunu nümerik olarak ölçen bir değerdir. Puan olarak verilen bu değerler, kullanıcının deneyimine ve mühendislik kararma bağlı olarak değişmekte olup, 0-10 arasında değişkenlik göstermektedir. Yapılan programda kullanılan puan değerleri, bu konuda yazılmış literatürler ve kullanılan ekipman tipleri dikkate alınarak verilmiştir. Bu nedenle de programı kullanan kişi bu puan değerlerini kendi karar eğilimi ve bilgisine göre değiştirebilir. Bu durumda en 10 Cilt : 10 Sayı:

13 IMAKALE lilhat is the unit load type? Odd shape M Bin Lengthy load UJhat is the unit uıeight? Light Heauy Pallet Tote bok Cylinder Medium Uery heauy lilhat is the unit uolume? Small Medium Large -4 Uery large Ulhat is the total quantity in unit loads? 0 Medium High Uery high Şekil 3.2 Malzeme Taşıma Sistemi ekipman tiplerinin değerlendirilmesinde yüksek puan değerini alan faktör seçeneği, ekipman tipi için en uygun olan seçeneği temsil etmiş olacaktır. Malzeme taşıma sistemi ekipman tiplerinin değerlendirilmesinde gözönüne alınacak faktörler dört grup altında sımflandırılmştır (Chuet al., 1992): ROLLER CONUEVOR has 76 points. BELT CONUEVOR has 74 points. SLRT CONUEVOR has 81 points. UIHEEL CONUEVOR has 68 points. CHRIN CONUEVOR has 77 points. TROLLEV CONUEVOR has 84 points. POUJERFREE CONUEVOR has 100 points. TROL MDNORflIL has 93 points. TOUJLİNE CONUEVOR has 82 points. CRRTRÜCK CONMEVOR has 72 points. MONORRIL has 79 points. HOlSThas 112 points. CRRNES has 111 points. RGU has 60 points. NRRROUJRISLE TRUCK has 77 points. COUNBRLIFTTRUCK has 75 points. CHUTE CONUEVOR has 73 points. TRRCTOR TRRILER has 78 points. PRLLET TRUCK has 75 points. MRNUHL has 84 points. Press anu keu to continue. Şekil 3.3 Her bir malzeme taşıma ekipmanı için hesaplanan puan değerleri Taşınacak malzeme ile ilgili faktörler Birim yük tipi: Mal zemeler iş istasyonları arasında taşındığından, genellikle birim yükler şeklinde bir şekle sahiptirler. Örneğin, endüstriyel kamyonlar için, uygun olan birim yük tipi "palet" ise, çoğu yere sabitlenmiş konveyörlerde birim yük tipi olarak "tote boxes" veya "bins" tercih edilir. gözönüne alınacak faktörler Birim ağırlık: Bu faktör birim yükün net ağırlığını ifade etmektedir. Birim hacim: Bu faktör birim yükün boyutlarını ifade etmektedir. Toplam miktar: Bu faktör hareket ettirilen birim yüklerin toplam sayısını ifade etmektedir. Hareketin niteliği ile ilgili faktörler Yer: Bu faktör her bir ekipman tipi için gerekli hareket alanını ifade etmektedir. Örneğin, çoğu Cilt: 10 Sayı: T?lVTr» TC"T l T»T 1U1 1 L'ltJJUAVJ 11

14 MAKALE 4 Şekil 3.4 Seçilen malzeme taşıma ekipman tipi ve puanı onveyör, doğrusal ya da iki boyutlu bir hareket alanına sahiptir. Hız: Bu faktör taşıma ekipmanından talep edilen hızı ifade etmektedir. Frekans: Hareketin frekansı ya sürekli ya da kesikli olabilir. Örneğin, pek çok konveyör sürekli bir frekansa sahip olsa da, çoğu endüstriyel kamyon kesikli bir frekansa sahiptir. Uzaklık: Bu faktör birim yüklerin ulaşımı için gerekli uzaklığı ifade etmektedir. Yol: Bu faktör, taşıma ekipmanının taşıma aktivitesini yaparken izleyeceği yolun özelliğini ifade etmektedir. Farklı ekipman tipleri, farklı hareket yol esnekliğine sahiptir. Örneğin konveyörler sabit yollar üzerinde hareket ederken, pek çok endüstriyel kamyon değişken yollar üzerinde hareket eder. Eğim: Bu faktör hareketin yapıldığı yol üzerinde herhangi bir eğim olup olmadığını ifade etmektedir. Yerleşim: Bazı ekipman tipleri belli operasyonel alanlarda kullanılmak için oldukça uygundur. Bu nedenle, yapılacak olan taşıma faaliyetlerinin konumu tanımlanmalıdır. Ekipman ile ilgili faktörler Seviye: Bu faktör ekipman tipinin tesis içinde hangi seviyeye yerleştirildiğini ifade etmektedir. Örneğin, endüstriyel kamyonlar ve çoğu konveyör yerde hareket etmektedir. Tesis ile ilgili faktörler Ara yol: Bu faktör ekipmanın hareket etmesine imkan veren minimum ara yol genişliğini ifade etmektedir. Konveyörler bu faktörden daha az etkilenmelerine rağmen, kreynlerin hareket edebilmeler için oldukça geniş ara yol genişliklerine ihtiyaçları vardır. Binanın yüksekliği: Bu faktör, ekipmanın hareket etmesine imkan veren, binanın minimum yüksekliğini ifade etmektedir. Bir önceki faktör örneğinde olduğu gibi, konveyörler bu faktörlerden daha az etkilenmelerine rağmen, kreynler oldukça yüksek bir bina yüksekliğine ihtiyaç duyarlar. Tesis Yerleşimi: Bu faktör, yapılan üretimin tipine göre tesis içindeki donanımın yerleşim planı hakkında bilgi verir. Bu faktörler ve seçenekleri tanımlandıktan sonra, her bir faktör, ekipman tipleri için değerlendirilir. Şekil 3.2 ekipman tiplerinin değerlendirilmesinde gözönüne alınacak bazı faktörleri göstermektedir. Malzeme taşıma faaliyetinin özelliğine göre belirtilen faktör seçeneklerine bağlı olarak, toplam puan her bir ekipman tipi için hesaplanır. Hesaplanan puan değerleri arasından en yükseğine sahip olan ekipman tipi, o sistem için en uygun malzeme taşıma ekipmanı olarak belirlenir. Şekil 3.3'de her bir ekipman tipi için hesaplanan puan değerleri ve Şekil 3.4'de ise seçilen malzeme taşıma ekipman tipi ve puanı gösterilmektedir. Malzeme taşıma ekipman seçimi modülü, IN- PUT ve SELECT modülleri olmak üzere iki tane kontrol modülü içermektedir. INPUT modülü sistem ve kullanıcı arasında etkileşimi sağladığı gibi, gereksinim duyulan malzeme taşıma faaliyetine uygun olan faktör seçeneklerinin ekrana girilmesinde önemli bir rol oynar. SELECT modülünde ise, toplam puan, her bir ekipman tipi için seçilen fak- 12 T?1VTT-»TTOT'T»T rii>ıı^uo jjcvı HffTTÎTT7\TIMP T/T ıvı»j nndi uta J-JI VıI Cilt: 10 Sayı:

15 IMAKALE tör seçeneklerine bağlı olarak hesaplanır ve hesaplanan puan değerleri arasından en yükseğine sahip olan ekipman tipi, tanımlanmş malzeme taşıma faaliyetleri için en uygun malzeme taşıma ekipmanı olarak belirlenmiş olur. SELECT modülünün işlevini yerine getirebilmesi için, her bir ekipman tipi için bir veri tabanı geliştirilmiştir. Bu veritabanında, faktörler "alan adları" ve faktör seçenekleri ise "alan değerleri" olarak görevlendirilmiştir. Her bir ekipman tipi için puanlandırılmış tüm faktör ve seçeneklerini gösteren "alan adları" ve "alan değerleri " sütunları bulunmaktadır. Yapılan bu çalışmada uzman sistem programı (VP-Expert), bir veritabanı programı olan DBASEIV ile etkileşimli olarak çalışmıştır. Oluşturulan bu modül için toplam 20 veritabanı dosyası her bir ekipman tipi için hazırlanmış ve faktör seçenekleri bu veri tabanı dosyalarından okutulmuştur. Her bir ekipman tipi için hesaplanan puan değerleri belirtilen ayrı bir dosyada birleştirilmiştir. Geliştirilen uzman sistem tasarım çalışmasının ikinci modülüne, yeni ekipman tipleri, faktörler ve faktör seçenekleri ekleyerek kolayca geliştirilebilir. Bu esneklik, kullanıcının istediği şekilde veritabanını değiştirebilmesine, genişletebilmesine ve güncelleştirebilmesine imkan sağlamaktadır. SONUÇ Önerilen bu uzman sistem ile, özellikle tesis planlamasında önemsiz gibi görünen fakat maliyetler üzerindeki etkisi oldukça fazla olan malzeme taşıma sisteminin seçimi ve gerekli alan hesaplamalarının yapılması herhangi bir uzmana gerek duyulmadan gerçekleştirilebilecektir. Özellikle malzeme taşıma sisteminin seçimine yönelik analitik çözüm yöntemlerinin uygulanmasının pratikte çok zor olması, böyle bir uzman sisteminin geliştirilmesini zorunlu hale getirmiştir. Nitekim, bu uzman sistem vasıtasıyla bilgisayar ortamında alan gereksinimleri hesaplanmakta ve bu hesaplanan değerler ile birlikte malzeme taşımasını etkileyen diğer birçok faktör de dikkate alınarak karar vericiye yardımcı olunmaktadır. Bu sayede hem karar verme süreci kısaltılmış hem de değişik birçok alternatifi değerlendirme imkanı sağlanmış olacaktır. Oluşturulan bu sistem, oldukça esnek bir yapıya sahiptir. Özellikle malzeme taşıma sisteminin seçiminde kullanılan ekipman tipleri ve bunların değerlendirilmesinde yararlanılan faktör ve faktör seçenekleri kullanıcının isteğine göre değiştirilebilir. Bu çalışmanın bir ileri aşaması olarak, önerilen iki modülle etkileşimli olarak çalışan ve optimum yerleşim planını bulan bir üçüncü modül eklenebilir. Rekabetin arttığı ve globalleşme rüzgürlarının dünyayı sardığı bugünlerde amaç, üretimi daha kısa zamanda, daha düşük maliyetle, daha iyi kalitede ve daha çok miktarda gerçekleştirmektir. Nitekim, yapılan bu çalışma bu tür amaçları gerçekleştirebilecek yardımcı araçlardan biri olma özelliğine sahiptir. KAYNAKÇA 1. Apple, J. (19631, " Plant Layout and Materials Handling", The Ronald Press Company, Newyork. 2. Chu, H.K.; Egbelu, P.J.; Chung-Te Wu (1995), "ADVI- SOR : A Computer-Aided Materials Handling Equipment Selection System", Introduction to Production Research, Vol. 33, No. 12, pp : Colton, J.S. 1993), "An Intelligent Desıgn for Mamı facture System", Concurrent engineering: Automation, Tools, and Techniques", John Wiley & Sons, ine., Canada 4. Malmborg, C.J.; Agee, M.H.; Sinıons, G.R.; Choudhry, J.V. (1987), "A prototype Expert System for Industrial Truct Type Selection", Industrial Engineering, March, pp Matson, J.O.; Mellichamp, J.M.; Svvaminathan, S.R. (1992), "EXCITE : Expert Consultant for in-plant Transportatioan Equipment", Introduction to Production Research, Vol. 30, No.S.pp: Matthews, L.W. (1971), "Plant Decisions", İndustrıal and Commercıal Techniques, London. 7. Pigfotd, D.V.; Baur, G. (T990), "Expert Systems for Business", Boyd & Frase Pub. Co., Boston. 8. Sims, E.R. Jr. (1978), "Material Handling Systems", U.S. Department of Navy VVarehouse Modernization and Layout Planning Guide, Noval Supply Systems Comand, NAVSUP PVB 529, Washington. 9. Su, B.A.; Aslan, D. (1990), "Tesis Planlama", DEÜ Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Yayınları, No. 201, İzmir 10. Tan, G.W. ; Hayes, C.C.; Shaw, M. (1996), "An Intellıgent-Agent Framework for Concurrent Product Desıgn and Planing", IEEE Transactios On Engineering Management, Vol. 43, No.3, pp Tompkins, J.A. ; VVhite, J.A. ; Bozer, Y.A.; Frazelle, E.H. ; Tanchoco, J.M.A; Trevıno, J. (1996), "Facilities Planning", John Wıley & Sons Inc., Canada. 12. "Material Handling Systems", Automated Material Handling Socıcty, Paperback Software International, "VP - Expert Rule - Cilt: 10 Sayı:

16 İLETİŞİM TESİS PLANLAMASININ KÜÇÜK BOYUTLU İŞLETMELERDEKİ ÖNEMİ VE ÖRNEK ÇALIŞMA Ramazan YAMAN* Emre BALIBEK * /. GİRİŞ ünyada ve ülkemizde küçük ve orta ölçekli işletmelerin sayıları ve önemleri sağladıkları avantajlardan dolayı hızla artmaktadır. Ancak, ülkemizdeki küçük ve orta boyutlu işletmelerin değişim ve gelişim aşamalarında sık olarak çeşitli problemlerle karşılaştıkları ise açık bir gerçektir. Bu çalışma küçük ve orta ölçekli üretim işletmelerinin daha çok üretim ve ona ait diğer temel fonksiyonlarını ilgilendiren tesis planlama problemleri ve çözümleri üzerinde durmaktadır. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Tanımları Ülkemizde belirli bir yere sahip ve ekonomi için bir avantaj olarak değerlendirilebilecek olan küçük ve orta ölçekli üretim işletmeleri için tanımlamalar değişik şekillerde yapılabilir. Bunlardan birisine göre 'yasaların gösterdiği doğrultu ve şekil şartlarında bir işletmeyi kurup bağımsız halde onu çalıştıran ancak uğraşı dalında tekelci durumda olmayanların oluşturduğu kümedir' (1). Bu tanımlama basitleştirilirse 50 kişiye kadar istihdamlı işletmeler küçük, 50 ile 100 kişi arasında istihdam sağlayan işletmeler ise orta ölçekli işletmeler olarak tanımlanabilir. Ancak bu tanımlama ülkeden ülkeye ve çalışma alanına bağlı olarak değişiklik göstermekte ve temel kriter olarak üretim kapasitesi, kullanılan enerji ve elde edilen gelir de kullanılabilmektedir. Diğer bir tanıma göre ise ülkemizde yaygınlaşan ve bu tip işletmeleri bünyesinde toplayan küçük sanayi sitelerinde yer alan işletmeler küçük ve orta boyutlu işletme (KOBİ) olarak tanımlanabilir. KOBİ'ler çalışma alanlarına göre sınırlandırıldıklarında üç ana başlık altında değerlendirilebilirler; imalat alanında çalışanlar (metal işleyen, küçk alet üreten, yedek parça üreten veya yan sanayi olarak çalışan KO- Bİ'ler), ticaretle uğraşanlar (daha çok son tüketiciye hitap eden küçük market, benzin istasyonu ve benzeri hizmet veren kurumlar) ve yalnızca hizmet sunan KOBİ'lerdir. KOBİ'lerin Avantaj ve Dezavantajları KOBİ'lerin oluşum sebepleri daha çok KOBİ olmanın avantajları olarak değerlendirilebilir. Bağımsız olma Mali fırsatları daha kolay değerlendirme İş güvenliği Aile fertlerine iş verme imkanı. * Balıkesir Üniversitesi. Mühendislik Mimarlık Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümü 14 ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ Cilt: 10 Say.: 11999

17 İLETİŞİM Mücadele azmi gibi faktörler KOBİ'lerin oluşma sebepleridir. Ayrıca, yeni mal ve hizmet sunma üretim çeşidi ve esnekliği ile sipariş bazında özel taleplere cevap verebilme, bazı kullanılmış donanımlarla üretim yaparak devre dışı kalmış değerleri tekrar ekonomiye kazandırma, esnek yapılarıyla talep ve arz dalgalanmalarına uyum gösterme, istihdamda kalifiye elemandan vasıfsız elemana kadar geniş bir kitleye cevap verme, esnek bir yönetim yapısı, gibi avantajları vardır. Bununla beraber KOBİ olmanın dezavantajları şu şekilde sıralanabilir: dalgalanmalardan kolay etkilenme rekabet koşullarının zorluğu mali kayıpların fazlalığı bilgi edinme ve teknoloji geliştirmede zorluklar. Üretime Yönelik KOBİ'lerde Genel İşleyiş ve Sorunlar Genel olarak siparişe dayalı üretim yapan KOBİ'lerde ilk aşama ürünün müşteri (ya da pazarlamacı) tarafından talep edilmesidir. Bunu talebe ait nitel ve nicel özelliklerin belirlenmesi ve üretim planlama izler. Planlamayı gerekli girdilerin sağlanması, üretim ve kontrol aşamaları takip eder. Son olarak üretimin stoklanması veya sevkıyatı yapılır. Bu yapı ve bu yapıya ait alt fonksiyonlar Şekil l'dc görülebilir. KOBİ'lerde bu işleyişin her aşamasında çeşitli problemlerle karşılaşılacağı açıktır. Bununla beraber bu sorunlar iki ana grup içinde değerlendirilirler: Yönetim sorunları. Üretim sorunları. Çeşitli kuruluşların değişik zamanlarda hazırlattığı çalışmalarda (2) bu sorunlar şu şekilde özetlenmektedir: tedarik sorunu, üretim sorunu, ihracat sorunu, finansman sorunu. PAZARLAMA Müşteri Dikkatini Çekme Müşteri İsteklerini Cevaplayabilme Alternatif Sunma Satış Bağlama PLANLAMA TEDARİK ÜRETİM KONTROL STOK veya SEVKİYAT iş ve Zaman Etüdü işgücü Planlaması Tedarik Planlaması Sevkiyat Planlaması Alternatif Tedarikçi Araştırması ithalat Alternatifinin Değerlendirilmesi Tedarik ve Finansman Probleminin Çözümü Tedarikde Kalite Kontrolün Yapılması Tedarik Planının Uygulanmasının Kontrolü Üretim Yönetimi seçimi Teknolojik Alter. Değer. Üretimde Kalite Kontrol Kapasite Kullanım Değerlendirme işgücü Uyumu Planlananlara Uyum Kontrolü Gecikmelerin ve Sapmaların tespiti Uygun Stokların veya Sevkiyatın yapılması ve Kontrolü Şekil 1 Üretim KOBt'lerinde Genel İşleyiş ve Bazı Alt Fonksiyonlar Bu sorunlar KOBİ'lerde öyle bir iç içe geçmişlik ve etkileşim gösterirler ki bunları birbirinden ayırmak veya bağımsız olarak çözmek mümkün değildir. Bundan dolayı işletmenin durumuna ve problemin belirginliğine göre öncelik belirlenip çözüme başlanacak nokta seçilmelidir (2). Çalışmanın izleyen kısmında küçük üretim işletmelerini pek çok yönden etkileyen ve çözülmesi öncelik arz eden, üretim ve yönetim sorunu şeklinde değerlendirilebilecek tesis planlama problemi KOBİ'ler açısından incelenecektir. Cilt: 10 Sayı: rrvrr»ttc"t'r»t ı»yrnui7mnîct T/~<T. 15

18 İLETİŞİM KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLI ÜRETIM VE YÖNETIM PROBLEMLERININ BIRARADA GÖRÜLDÜĞÜ TESIS PLANLAMA PROBLEMLERI Önceki bölümde küçük işletmelerde iki ana problemin söz konusu olduğu belirlenmişti. Bunlar üretim ve yönetim sorunlarıdır ve çeşitli nedenlerden ortaya çıkar. Bu problemleri birbirlerinden ayırmak oldukça zordur ve bunlar tıpkı bir zincirin halkaları gibi birbirleriyle ilişkili olup, birbirlerini etkilerler. Üretime yönelik küçük ve orta ölçekli işletmelerde çalışma alanlarının, imkanlarının ve donanımlarının en etkin bir biçimde iş gücü için en güvenli ve uygun şekilde düzenlenmesi üretim ve yönetim problemlerinin önemli bir kısmını çözer. Tesis Planlamanın Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerdeki Önemi Küçük ve orta ölçekli işletmelerde ekipmanların ve imkanların rasgele veya işletmenin gelişimine göre yerleştirilmeleri üretimdeki verimliliği dolayısıyla karlılığı düşürmektedir. Bu temel ilke dahilinde günümüz rekabetçi piyasasında önemli bir yere sahip olan küçük ve orta ölçekli işletmeler için iyi bir tesis planlama ile sağlanacak etkinlik ve karlılık büyük önem kazanacaktır. Buna yönelik tesis planlamanın amaçlan; İnsan, malzeme, makina ve sermaye gibi üretim öğelerinden en büyük verimi sağlamak, Bina ve tesislere rasyonel bir şekilde yaklaşımla daha fazla yatırımın sağlanması, Malzeme taşıma maliyetlerinin azaltılması, İşin yapılması için işçinin harcayacağı çabanın azaltılması, Üretim etkinliklerinin daha verimli bir şekilde denetiminin sağlanması, Süreçteki işlemlerin tasarlanan sıra ve sürede yapılması. Düzgün bir yönde yerleştirme yapmak. Düzgün ve engelsiz bir taşıma yolu sağla mak. Geri yönde taşımadan kaçınmak. İlgili işlemleri bir araya toplamak. Değişiklikleri içerecek esnekliği sağlamak. Genişleme için olanak sağlamak. El ile taşımadan kaçınmak. Planlı ambarlama yapmak, daha az karışıklık olmasını sağlamak, işlem gören malzeme stoğunu azaltmak. Donanım bakımını daha iyi yapmak. Yoğun işte daha fazla işgücü çalıştırmak. Malzemeye veya kalitesine daha az zarar verilmesini sağlamak. Bürokratik işleri ve dolaylı işgücünü azalt mak. Morali ve işgücü uyumunu arttırmak. İşgücünün sağlığı ve güvenliği üzerindeki riski azaltmak. Yardımcı tesislerin verimli ve ekonomik dağılımım sağlamak. Açıktır ki, bu amaçları hedefleyen bir çözüm üretim ve yönetim problemlerinin çözümünde önemli bir rol oynayacaktır. Küçük ve Orta Ölçekli İmalat Sektöründe İşyeri Düzenleme Problemleri ve Bu İşletmelerde Etkin İşyeri Düzenleme ile Sağlanabilecek Avantajlar Küçük boyutlu imalat işletmeleri genelde bir ürün üretimi ile başlayıp bu ve benzer ürünlerin üretimlerini de programlarına alarak gelişmektedirler. Bu gelişme esnasında herhangi bir plan olmayıp bu tamamen serbest piyasanın arz ve talebine bağlı olarak gelişmektedir. Bu gelişme esnasında elde edilen ekipman ve donanımlar mevcut olan işletme binasında işletme yöneticisinin en uygun gördüğü yere ve o günün iş durumuna bağlı olarak yerleştirilmekte ve bunun için detaylı bir çalışmaya gidilmemektedir. Bunun nedeni ise ekipmanın en kısa zamanda hizmete sokulabilmesi ve mevcut alanın en iyi şekilde değerlendirilmesidir. Ancak bu programsız ve çabuk karar vermeye dayalı yerleştirme ile ekipman sayıları ve ürün çeşitliliği arttıkça işletme de şu problemleri ortaya çıkar- maktadır,- düzensiz iş akışı, yer sıkışıklığı, gereksiz taşıma, atıl kapasiteli veya kullanılmayan ekipman, iş güvenliğinde düşüş, ürün kalitesinde düşüş, işletmenin esnekliğinin azalması, hammadde ve yarı mamul kayıpları, stoklarda kontrol zorluğu, gibi problemler. Bu problemlerin çoğu belirli periyod ve durumlarda işletmenin yerleşim düzeninin gözden geçirilerek tekrar yapılanması veya yalnız belirli kısımlardaki değişikliklerle çözülmesi sağlanabilir. Böyle bir işletme de yerleşim düzeninin 16 Cilt: 10 Sayı:

19 İLETİŞİM etkinliğinin artırılmasıyla; iş akışı düzenlenebilir yer sıkışıklığından kaynaklanan problemler çözülebilir, gereksiz taşıma en aza indirilebilir, atıl kapasiteli tezgahlarda atıl kapasite en aza indirilebilir, iş güvenliği artabilir, ürün kalitesinde artış sağlanır, işletmenin esnekliği artar hammadde ve yarı mamul kaybı azalır, stoklar daha ekonomik boyutlarda tutulabilir. ÖRNEK ÇALıŞMA Küçük boyutlu bir imalat işletmesi olarak işe başlayan fakat hızlı bir şekilde gelişerek orta ölçekli bir işletme konumuna gelen bir işletmenin değişim aşamaları izleyen kısımda yer almakta olan bir işletme örnek olarak seçilmiş ve ona ait aşamalar izleyen kısımlarda sunulmuştur. ürün ile üretime başlamıştır. Daha sonra, işletme ürüne ait temel ölçülerde bir standart sağlamış ve pazarda belirli bir yer edinmiştir. Pazardaki payın artmasıyla beraber kapalı alanların ve imkanların genişletilmesi ihtiyacı hissedilmiş ve bunlar 1974 ile 1993 arasmda herhangi planlama olmaksızın yapılmıştır sonunda mevcut imkanları konumlandırma ve verimliliği artırma problemleriyle karşılaşmaya başlamıştır. İşletmenin 1993 yılındaki mevcut yerleşiminin kritik büyüklüğe ulaştığı durumdaki kapalı alanları ve bu alanların yerleşimi Şekil 1 de verilmektedir. Ayrıca işletmenin ürün çeşitliliği ve üretim kapasiteleri de Tablo 1 de yer almaktadır. İşletmenin 1993 yılında karşılaştığı problemler ve sıkıntıları. Bu plansızlığın ve yalnızca o andaki problemi çözme yaklaşımın gelişen işletmede ortaya çıkardığı problemler şu başlıklar altında toplanabilirler: Çok yoğun ve gereksiz taşımalar ve geri ta- ANA ATÖLYE YARDMd ATÖLYE DEPO YOL Şekil 2 işletmenin 1993 de kapalı alanların Konumlan İşletme Hakkında Genel Bilgiler İşletme sanayi kuruluşlarının yer aldığı bir bölgede küçük bir kapalı alanda müşteri taleplerine yönelik olarak 1974 yılında tek bir tip Tablo Yılı Sonunda /iletmenin ürün Çeşitliliği ve Üretim Miktarları Ürün Ana Ürün Yan Ürün 1 Yan Ürün 2 Yıllık Üretim Miktarı (Adet) sımalar. İş gücünün arttırılmasına karşın üretim miktarında artış olmayışı. İşgücü başına düşen üretim miktarında düşüş. Temin tarihlerinde gecikmeler. Ürün kalitesinde kontrol edilebilirliğin zorluğu veya kaliteden ödünler verme. Bazı ekipman ve imkanların atıl kalması. Teknolojik gelişmeleri takip edememe. Benzer üretimler arasında yer alaive pazarda ihtiyaç olan yani ürünlerin üretilememesi. Üretim, işgücü planlamasında hatalar ve hatta gecikmeler. Cilt: 10 Sayı: E ıvtt\ 17

20 İLETİŞİM Bazı gereksiz ekipmanlara ve donanımlara yatırım yapılması. Stok kontrol problemleri. Bütünlüğün sağlanamaması. Iskarta ve sarf malzemelerinde artış. Görünüş ve müşteri olumsuz bir düzen. Görüldüğü gibi burada maddeler halinde verilen olumsuzluklar bu işletmede tüm problemlerin çeşitli derecelerde ortaya çıkması olarak özetlenebilir. İşletme sahipleri ya da yöneticileri ticari anlayışları ve işi çok yakmdan takip etmenin avantajı ile bu problemleri işletmenin gelişimine veya itibarına bir zarar gelmeden çözülmesi gereğini hissetmişlerdir. İşletmenin Çözüm Yaklaşımı Problemlerin analizi ve mevcut imkanların kontrolü sonucunda problemlerin çözümü için işletme sahipleri (yöneticileri) şu kararlara varmışlardır: Üretimin daha önceden kullandığı ve teknolojik olarak geri sayılabilecek bazı kısımları yenilenmelidir. Teknik elemanlardaki sayı arttırılmalı ve işletmede sorumluluk paylaşımı sağlanmalıdır. Ergonomik açıdan işletme yeniden değerlendirilmelidir. Stok kontrolü, üretim ve işgücü planlama başarılı bir şekilde uygulanmalıdır. Kalite arttırılmalıdır. Mevcut ve yeni alınması planlanan ekipmanlar en iyi şekilde değerlendirilmelidir. Iskarta ve sarf malzemelerinde ekonomiklik sağlanmalıdır. Bütünlük ilkesi üzerinde durulmalıdır. Müşteri ve işletme için imaja olumlu katkıda bulunacak girişimlerde bulunulmalıdır. İşletme çözüm için alman bu kararlar doğrultusunda aşağıda belirtilen adımları atmış ve bir sonraki kısımda yer alan durum değerlendirilmesinde belirtilen avantajları sağlamıştır. İşletmenin Uyguladığı Çözüm ile Sağladığı Avantajlar İşletme yeni bir alan alarak bu alana ihtiyaç olarak belirlenen 4700 m 2 bir kapalı alanı prefabrik olarak kısa zamanda inşa etmiştir. Kullanılan boya teknolojisi yeni bir temizlik aşamasını devreye sokmuş ve boya kalitesinde dünya standartları yakalanmıştır. İşletme, montaj hattı kavramı anlamış ve hat oluşturmuştur. İşletmenin imalat kısmı dört ana kısma bölünmüştür. Bu alanlara ait durum Şekil-3'de görülmektedir. İşletme teknik eleman (mühendis) sayısı artmıştır. Ergonomik faktörleri dikkate alarak daha verimli bir işgücü sağlamıştır. (Aydınlık düzenli bir sistem, belirlenmiş üretim alanları, yemekhane, soyunma odaları oluturulmuş ve işgüvenliği önlemleri alınmıştır.) Teknolojik gelişmelerden yararlanarak CNC tezgahlan devreye sokulmuştur. İşletme, taşıma ekipmanlarını alarak düzen ve taşımada avantajlar sağlamıştır. Kalite faktörünü göz önünde bulundurmuş ve büyük gelişmeler kat etmiştir. Sezonluk bir ürün olan ana ürünün yanında mevcut imkanlar ile üretilebilecek ürünler tespit edilmiş ve yeni ürünler üretilmeye başlanarak sezonluk dalgalanmalar en aza indirilmiştir. Tablo 2 İşletmenin 1997 yılı Üretim Profili Ürün Ana Ürün 1 Ana ürün 2 Yan Ürün 1 Yan Ürün 2 Yıllık Üretim Miktarı İşletmenin 1998 İlk Yarısındaki Durum Değerlendirmesi İşletme anahtar noktalardan biri olan fiziksel imkanların yerleştirilmesi veya tesis planlamadan başlayarak birbiriyle bağlantılı olan problemlerin bir çoğunu çözmüş veya çözebilecek hale gelmiştir. Kısaca özetlenecek olursa işletme şu anda kendi alanında ilk üç arasında yer almakta ve uluslararası piyasalarda ürünlerini pazarlamaktadır yılının ilk yarısı itibarıyla işletme değerlendirilecek olursa: Mevcut tesis tespit edilen kapasite ve ürün çeşitliliğini başarı ile üretebilmektedir. Düzenli ve kaliteli üretim sağlanmıştır. Alternatif ürünler devreye sokulmuştur. İşletme belirli bir imaja sahip olmuştur. İşletme şu anda üretim/işgücü planlama stok kontrol konusunda MRP II uygulamaları için 18 MUKEN Cilt: 10 Sayı: