Türkçenin söz varlığını ortaya koyacak bir sözlük hazırlanması düşüncesi, Türk Dili Tetkik Cemiyetinin 12 Temmuz 1932 günü kuruluşuyla birlikte

Transkript

1

2 Türkçenin söz varlığını ortaya koyacak bir sözlük hazırlanması düşüncesi, Türk Dili Tetkik Cemiyetinin 12 Temmuz 1932 günü kuruluşuyla birlikte gündemde yer almaya başlamıştır.

3 Türk Dili Tetkik Cemiyetinin kurucu ve koruyucu Genel Başkanı Atatürk, Kurumun görev alanını belirlediği şemada lugat ve ıstılah çalışmalarına özel bir yer vermişti.

4 Türk Dili Tetkik Cemiyetinin bir sözlük hazırlaması, Dolmabahçe Sarayı nda Atatürk ün öncülüğünde 26 Eylül 1932 de toplanan Birinci Türk Dili Kurultayı nda dile getirilen konuların başında bulunuyordu.

5 Ancak Türkçe Sözlük çalışmalarına kaynaklık edecek çeşitli sözlükler henüz yayımlanmadığı için yedi yıl beklenmesi gerekecekti.

6 Aslında Türk sözlükçülüğünün yaklaşık bin yıllık bir geçmişi vardır. Bilindiği gibi Türk dilinin ilk sözlüğü, Kâşgarlı Mahmud un yazdığı Divanü Lügâti t-türk tür. Tarihî olayların ve kaynakların son yıllarda yapılan değerlendirmeleri sonucunda

7 Türk topluluklarının dili, edebiyatı, yaşayışı ve âdetleri ile ilgili söz varlığı ögelerini ve edebiyat ürünlerini, ömrünün yirmi yılını bulan bir döneminde topladıktan sonra Bağdat a gelen Kâşgarlı Mahmud, Malazgirt Savaşı sonrasında yılında yazmaya başladığı, eserini bir görüşe göre 1074 bir başka görüşe göre 1077 yılında tamamlayarak halifeye sunduğu bilinmektedir.

8 Eserinde Arap sözlükçülüğünün ünlü bilgini Halil bin Ahmed ve eseri Kitabu'l-Ayn'dan söz etse de Kâşgarlı Mahmud'un esin kaynağı olan sözlük Farabi'nin Dîvânü'l-Edeb fî-beyâni Lugati'l- Arab'dır. Bununla birlikte Kâşgarlı Mahmud, eserinde Türkçe sözcükleri maddebaşına alarak, örnek sözleri, deyimleri, atasözlerini, şiirleri Türkçe verip, fiillerin ad yapım eki almış biçimleriyle geniş zaman eki almış biçimlerini tanık olarak gösterip Türkçeye özgü bir uygulama gerçekleştirmiştir.

9 Örnek cümle ve çevirisi Kullanım özelliği Arapça karşılık Türkçe madde başı Çokluğu hakkında bilgi

10 Örnek cümle ve çevirisi Çevirisi Örnek cümlede fiilin gös. Atasözü ve çevirisi Geniş zaman ve -mak ekli biçimi

11 Divanü Lügâti t-türk ten yaklaşık altmış yıl sonra Zemahşeri, Mukaddimetü l-edeb Arapça öğrenmek isteyenlere yardımcı olmak için hazırlanan eserde Arapça sözcüklerle, Arapça kısa cümleler bulunmaktadır. Satır arasında Türkçe, Farsça, Harezmce, Moğolca karşılıklar verilmiştir.

12 Latin yazısıyla ilk Türkçe eser: Karadeniz in kuzeyinde yaşamış olan Kuman Türklerinin söz varlığı ve sözlü edebiyat ürünleri ile ilgili derlemelerden oluşan Kodeks Kumanikus un ilk bölümü Kuman Türkçesinin söz varlığı ile birlikte dil bilgisi kurallarından oluşmaktadır. İtalyanlar tarafından hazırlanmış olabileceğinden İtalyan bölümü diye adlandırılan eserin bu bölümünde Latince sözcüklerin Farsça ve Türkçe karşılıkları verilmiştir.

13 Geçen zaman içerisinde Kitabü l-idrak li-lisani l-etrak Kitab-ı Mecmu-ı Tercüman-ı Türki ve Acemi ve Mugali Et-Tuhfetü z-zekiyye fi l-lugati t-türkiyye Kitabu Bulgati l-muştak fi-lugati t-türk ve l-kıfçak Ed-Dürretü l-mudiyye fi l-lugati t-türkiyye Abuşka Lügati Eş-Şüzurü z-zehebiyye ve l-kıta-i l-ahmediyye fi l-lugati t- Türkiyye Senglah gibi Türk dilinin çeşitli dönem ve kollarının söz varlığını ortaya koyan sözlükler hazırlanmıştır.

14 Türkçeden Arapçaya Sözlükler Ebu Hayyan, Kitabü l-idrak li-lisani l-etrak, Halil bin Muhammed el-konevi (?), Kitab-ı Mecmu Tercüman-ı Türki ve Acemi ve Mogoli Arapçadan Türkçeye Sözlükler Camalü d-din İbn Muhanna veya Ebü l-fazl Cemalü d-din Ahmed bin Muhammed b. Hasan el-hilli, Kitab Hilyetü l-insan ve Halbetü l-lisan Et-Tuhfetü z-zekiyye fi l-lugati t-türkiyye Cemalü d-din Ebu Muhammed Abdullah et-türki, Kitabu Bulgatu l-muştak fi-lugati t-türk ve l-kıfçak Ed-Durretü l-mudi a fi l-lugati t-türkiyye Bahşayiş Lügati

15 Türkçeden Farsçaya Sözlükler İbrahim Miskin, Nüsha-i Elfaz-ı Türki ve l-farisi Tali-i İmani, Bedayiü l-lügat Nezr Ali, Ferheng-i Türki-i Çagatai be Farsi Mirza Mehdi Han-ı Esterabadi, Mebaniyü l-lügat (Senglah) İbrahim Velid-i Türk, Cevahirü l-elsine Fazlullah Han, Lügat-i Türki Farsçadan Türkçeye Sözlükler Hinduşah Nahçıvani, es-sıhahu l-acemiyye Hüsameddin Hoyi, Tuhfe-i Hüsami Mutahhar b. Ebi Talib Ladiki, Miftahü l-edeb Uknûmu l-acem Ahmed-i Dai, Müfredat Abdülhamid-i Sivasi, Şahname

16 Lehcetü l-lügat e gelinceye kadar Anadolu coğrafyasında Türkçe sözcüklerin madde başı yapıldığı herhangi bir sözlük bugüne kadar ele geçmemiştir. Hazırlanan sözlüklerin çoğunluğu Arapçadan veya Farsçadan Türkçeyedir.

17 Türkçe anlam, bilgi. Arapça karşılıkları Farsça karşılık

18 eb Baba, peder, valit. *âb Su, ma, letafet, güzellik, revnak, cila, kadir, itibar, ırz, namus, vakar, keskinlik, hiddet, şarap, bade, hamr, yağmur, matar, baran. âbâ Ebler, babalar, pederler, valitler. ebâ Baba, peder, valit. ibâ Nefret etmek, iğrenmek, tiksinmek.

19 ata) Baba, peder, valit. *atabek Bey, Tatar obabaşısı ve devlet-i Abbasiye zamanında sadr-ı devlet makamında olan sergerde-i Etrak.

20 sabun Malum nesne ki yıkanmak için istimal olunur.

21

22 Anlam Sözcük türü Madde başı sözcük Anlam Kavram alanı Değişke ve anlamı

23

24 Türkçenin söz varlığındaki Türkçe, Arapça, Farsça, Fransızca, İtalyanca, Rumca, Macarca vb. sözcükler sözlüğe alınmış, Bu sözcükler Türkçedeki kullanılış biçimleri ve anlamlarıyla verilmiş, Sözcüklerin söylenişini gösteren işaretler geliştirilmiş, Sözcük türleri belirtilmiş, Türkçe sözcüklerin eski biçimleri de yazılmış, Sözcüklerin mecaz kullanımları da bildirilmiş, Sözcüklerin anlamları maddeler hâlinde sıralanmış, Kimi sözcüklerin kökeni üzerinde durulmuştur, Tanımlar, yer yer örneklerle desteklenmiştir

25 Tanım Sözcük türü Madde başı sözcük

26 TÜRK DİL KURUMUNUN İLK BİNASI Türk Dil Kurumunda sözlük çalışmaları başladığında Kamus-ı Türkî temelinde Türkçe Sözlük ün yayımlanması ilkesi benimsenmişti.

27 Mehmet Ali Ağakay

28 TÜRKÇE SÖZLÜK Birinci Baskı madde başı madde içi Toplam söz bulunmaktadır.

29 Türk Dil Kurumunun ilk baskısını 1945 te yayımladığı ve bugüne kadar on bir baskısı yapılan Türkçe Sözlük günümüz Türk sözlükçülüğünün temel eserlerinin Bir ekip çalışmasıdır başında gelmektedir.

30 İlk kez on birinci baskı için oluşturulan yazar derlemleri sonucunda daha önce sözlüğe girmemiş maddebaşları belirlenip edebî örneklerden yararlanılarak söz varlığına yeni ögeler katılmıştır.

31 Baskı 2. Baskı 3. Baskı 4. Baskı 5. Baskı 6. Baskı 7. Baskı 8. Baskı 9. Baskı 10. Baskı SON BASKI Madde başı Madde içi Toplam

32 Son üç baskı Türkçe Sözlük ün söz varlığı Baskı 10. Baskı SON BASKI SÖZ VARLIĞI

33 İlk ve son iki baskı Türkçe Sözlük Baskı 10. Baskı Son Baskı 0 Sayfa sayısı

34 On birinci baskı Türkçe Sözlük ün özellikleri: İlk kez bu baskıda Türkçenin yapısı, tarihçesi, özelliklerinin yer aldığı Ek Bilgiler de yazışma kurallarından, resmî hitaplara kadar pek çok bilgi bulunmaktadır.

35

36 İlk kez bu baskıda alfabemizdeki harfler, kodlarıyla, işitme engelliler için parmak alfabesindeki biçimleriyle yer almıştır.

37 İlk kez onuncu baskıyla Türkçe Sözlük e (2005) kazandırılan bir özellik, madde başı gönderme düzeninde sağlanmıştır. Sözlüklerde birleşik sözcükleri oluşturan birinci sözcükle kurulan madde başlarını abece sırasıyla alt alta görmek mümkün olabilmektedir. Ancak aranılan söze, birleşikte ikinci veya üçüncü olması durumunda sözlükte abece sıralamasının birinci sözcüğe göre yapılması yüzünden ulaşılamadığı bilinmektedir.

38 Böyle bir durumda bütün sözlüğü sayfa sayfa karıştırmak gerekmektedir. İlk kez onuncu baskıya eklenen ve on birinci baskıda devam ettirilen bu özellik sayesinde ilgili sözün hemen altında ok ( ) işaretiyle gösterilen ve koyu eğik yazılan sözcükler aracılığıyla aranan sözle ilgili bütün söz varlığı gözler önüne serilmektedir.

39 Güncel Türkçe Sözlük Yazım Kılavuzu Kişi Adları Sözlüğü Sesli Türkçe Sözlük Türk Lehçeleri Sözlüğü Batı Kaynaklı Kelimeler Sözlüğü Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü Tarama Sözlüğü Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü Büyük Türkçe Sözlük

40

41 Günümüzde bilişim yeni bir boyut kazandı. Tablet bilgisayar, bilgisayarlaşmış telefon çağı başladı. Tablet bilgisayarlar ve cep telefonları için Türkçe Sözlük uygulamalarının üretilmesi gerekiyor

42 Bilgisayar destekli derlem tabanlı sözlük çalışmaları olarak yürütülecektir...

43 Ancak bunun öncesinde de yapılması gerekenler var: Önce birkaç saptama Ülkemizde sözlükçülük alanında akademik çalışmalar arzu edilen düzeyde değildir. Sözlük bilimcimiz yok denecek kadar azdır. Üniversitelerimizde sözlükçülük üzerine çok az sayıda ders vardır. Bu derslerin çoğunda da sözlükler tanıtılmaktadır.

44 İlk sözlükçülerimiz edebiyatçılarımızdı. Bugün sözlük yazmak dilci, dil bilimci ile yazarın işidir. Dünyada sözlükçülüğün bilim mi sanat mı olduğu tartışılmaktadır. Sözlükler artık çeşitli bilim dallarından yüzlerce kişinin ve yazarların katkılarıyla, hazırlanmaktadır.

45 Elle fiş yazarak sözlük hazırlama çağı geride kalmıştır. Türkçe Sözlük derlem tabanlı olarak hazırlanmalıdır. Tek kişinin hazırladığı sözlüklerin çağı kapanmıştır. Bu işi yapacak tek kurum Türk Dil Kurumudur. Üniversitelerimizde sözlük bilimi, sözlükçülük dersleri açılmalı bu derslerde sözlükçülük kuralları ve ilkeleri işlenmeli, genç akademisyenler bu alanda uzmanlaşmaya yönlendirilmeli, sözlükçülüğümüzün geliştirilmesine çalışılmalıdır.

46 Dünyada Sözcük Bilimi (Leksikoloji) Enstitüleri, Sözlük Bilimi (Leksikografi) Enstitüleri varken ülkemizde böyle bir enstitünün, merkezin bulunmaması büyük bir eksiklikti Türkiye de bir ilk

47 AMACIMIZ Ülkemizde sözlük biliminin geliştirilmesini sağlamak, bilgisayar destekli sözlük bilimi çalışmalarını yürütmek ve geleceğin sözlükçülerini ülkemize kazandırmak.

48

49

50 DİL BAYRAMIMIZ KUTLU OLSUN! BENİ SABIRLA DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİM.