Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi Yıl: 2008/2, Sayı: 21 Review of the Faculty of Divinity, University of Süleyman Demirel

Transkript

1 Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi Yıl: 2008/2, Sayı: 21 Review of the Faculty of Divinity, University of Süleyman Demirel Year:2008/2, Number:21 DĐN-ĐLETĐŞĐM ĐLĐŞKĐSĐ VE DĐNÎ ĐLETĐŞĐM ENGELLERĐ Hüseyin CERTEL ÖZET Đnsanı diğer canlılardan farklı ve üstün kılan özelliklerden biri, onun öğrenme ve olgunlaşma sonucu muazzam bir iletişim aracı olan dil ile iletişim kurabilecek ve bunu beden diliyle de zenginleştirebilecek bir istidada sahip olarak yaratılmış olmasıdır. Đletişim, insan hayatının her alanını kuşatan ve onun en sık ihtiyaç duyduğu vazgeçilmez bir etkinliktir. Geçmişten günümüze iletişim olgusunun en yaygın olarak kullanıldığı alanlardan birisi de dindir. Bu iletişim, sadece Tanrı ile kulları arasında gerçekleşen bir iletişim olmayıp, dinî tebliğ, eğitim, irşat vb. faaliyetler halinde kullar arasında da yoğun olarak devam etmektedir. Ancak ülkemizde ister kişiler arası, ister kitle iletişimi şeklinde olsun, dinî iletişimin sağlıklı ve etkili biçimde gerçekleşmesinin önünde pek çok engeller olduğu görülmektedir. Bunlar kısaca, kaynaktan, mesajın muhtevasından, zamanlama, iletişim ortamı ve alıcılardan kaynaklanan engeller olarak sınıflandırılabilir. Anahtar Kelimeler: Đletişim, Đletişim Çatışması, Dinî Đletişim. ABSTRACT Religion-Communication Relation and Obstructs of Religious Communication One of the unique features of human being is to be created to have the ability to communicate with language and to colour it with the body language. Communication is an activity that covers every part of human life. Religion is one of the fields that the communication has been widely used. This communication does not take place only between God and human but also intensively between the human being in form of religious activities, education and mission. However, it has been observed that in Turkey there are many obstructs in front of communication between individuals and communities. These obstructs could be categorized as being from sources, contents of the message and receiver. Keywords: Communication, Communication Conflict, Religious Communication. Doç. Dr., SDÜ Đlahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Ana Bilim Dalı.

2 Hüseyin CERTEL GĐRĐŞ Đletişim kavramı, birçok davranış biçimini içine alması, pek çok disiplinle olan yakın ilişkisi ve her disiplinin onu kendi alanının bakış açısıyla ele almasının tabii bir sonucu olarak, çok değişik biçimlerde tanımlanmıştır. Nitekim yüzden fazla yayınlanmış iletişim tanımı bulunmaktadır. Yapılmış mevcut tanımlara girmeden, fakat onlardan da yararlanarak biz, insanlar arası iletişimin etraflı bir tanımını şöyle yapmaktayız: Kaynak kişi ya da kişiler tarafından, ortak semboller kullanılarak değişim amacıyla kodlanan bilgi, duygu, düşünce, kanaat, tutum ve davranış biçimlerine ilişkin mesajların, ilişkileşme yoluyla ve alıcı ile kaynak arasında bağ kurmaya yarayan çeşitli iletişim kanalları vasıtasıyla diğer kişilere aktarılması sürecine iletişim denir. Đletişim konusu, günümüz bilim dünyasında pek çok bilimsel disiplinin kendi sahasının bakış açısıyla ele alıp araştırmalar yaptığı bir alandır. Fiziksel bilimler iletişim konusunu, sibernetik, bilgi kuramı ve genel sistemler kuramının teknik alt başlıkları bağlamında ele alırken; kültür olgusunu iletişim olarak nitelendiren bakış açılarıyla antropologlar, iletişim konusunu çalışan sosyal bilimciler arasında ilk sırada yer almaktadırlar. Sosyal psikologlar, iletişimi bireyler arası ilişkiler ve grup içi etkinlikler çerçevesinde araştırma konusu yapmaktadırlar. Dilbilimciler ise, dilin yapısı konusunda yaptıkları çalışmaları, iletişim biliminin bir parçası olarak değerlenmektedirler 1. Bundan başka psikoloji, sosyoloji, siyaset bilimi, pedagoji, teoloji ve diğer birçok bilimsel disiplin iletişim konusuna ilgi duymakta ve iletişim bilimi ile yakın ilişki içerisinde bulunmaktadırlar. Hiç şüphesiz geçmişten günümüze iletişim olgusunun yaygın olarak kullanıldığı alanlardan birisi dindir. Özellikle ilahiyat eğitimi alan kimseler, ister din eğitimi, ister din hizmetleri alanında hizmet görsünler, hem meslekleri gereği, hem de din konusunda insanları aydınlatma sorumluluğu taşıyan samimi birer dindar olarak, her yaştan insanla etkili iletişim kurmak durumundadırlar. Onların mesleklerinde başarılı olmalarında etkili olan temel etkenlerden biri, hiç şüphesiz sahip oldukları iletişim becerisidir. Bu itibarla son zamanlarda ülkemizde, iletişim konusuna ilgi ve ihtiyaç duyulan, dolayısıyla iletişim bilimiyle ilişkilerin önem kazandığı disiplinler arasında ilahiyatı, kurumlar arasında da din eğitimi ve din hizmeti sunan kurumları özellikle saymak gerekir. Her türlü iletişimde olduğu gibi, dinî mesajların iletimine yönelik olarak yürütülen iletişim faaliyetlerinin etkili ve başarılı olmasının önünde de pek çok engeller bulunabilmektedir. Đşte bu yazımızda iletişim sürecinin öğeleri, iletişim türleri ve dinî iletişim hakkında bilgi verildikten sonra, etkili dinî iletişimin önündeki başlıca engeller ortaya konulmaya çalışılacaktır. 1 Yüksel, A.Haluk, Đletişim, Din Hizmetlerinde Đletişim ve Halkla Đlişkiler, Anadolu Üniv. A.Ö.F Yayınları, 7.bas., Eskişehir, 2006, s

3 Din-Đletişim Đlişkisi ve Dinî Đletişim Engelleri A) ĐLETĐŞĐM SÜRECĐNĐN ÖGELERĐ Süreç, aralarında birlik olan veya belli bir düzen içinde tekrarlanan, ilerleyen, gelişen olay veya hareketler dizisi 2 demektir. Đletişim olgusu da, bir anda başlayıp biten statik bir eylem değil, bir süreçtir. Đletişim süreci, birtakım öğelerden meydana gelir. Asıl konumuz olan dinî iletişim ve onun insanlar arası boyutunda sıkça karşılaşılan iletişim engellerinin daha iyi anlaşılabilmesi için, işe öncelikle iletişim sürecinde yer alan öğeler hakkında açıklayıcı bilgiler vererek başlamanın yerinde olacağını düşünmekteyiz. 1)Kaynak Kaynak, iletilmek istenen mesajı sembollerle kodladıktan sonra uygun kanallar vasıtasıyla alıcı ya da alıcılara göndermek suretiyle iletişim sürecini başlatan kişi, grup, kurum ya da toplumdur. Đletişim sürecinde önemli bir yere sahip olup, diğer öğelerin yöneticisi ve kontrol edicisi durumunda olan kaynağın, alıcılar üzerinde istenen istikamette tutum ve davranış değişikliği meydana getirmedeki başarısı, onun inanılırlık, güvenilirlik, uzmanlık, saygınlık, sevilme gibi özelliklere sahip olmasına bağlıdır 3. Mesajların kodlanmasında kaynağı etkileyen birçok etken bulunmaktadır. Bunlar; kaynağın iletişim becerisi, kişilik yapısı ve tutumları, deneyim ve bilgi düzeyi, çevresel, toplumsal ve kültürel faktörlerdir. Đletişim Becerisi: Đletişim sürecinde, kaynağın iletişim becerisi denince, telaffuz yeteneği, kelime haznesinin genişliği, iyi cümle kurma, uyumlu söz dizimi, kelimeleri yerinde ve yanlış anlamaya mahal vermeyecek şekilde kullanma, imlâ, noktalama ve gramer kurallarına riayet, mesajlar herhangi bir iletişim aracı kullanılarak gönderilecekse, uygun araç(kanal)ın seçimi, mesajın seçilen araca uygun şekilde kodlanması gibi özellikler kastedilir. Sözel iletişimde beş adet iletişim becerisi söz konusudur. Bunlardan ikisi, kodlama becerisi de denilen konuşma ve yazmadır. Diğer ikisi, kod açma becerisi de diyebileceğimiz okuma ve dinlemedir. Beşincisi ise, hem kodlamada hem de kod açmada etkili olan düşünme ve muhâkemedir. Bunlardan konuşma ve yazma mesajı hazırlayan ve ileten kaynak kişi için, dinleme ve okuma ise mesajı alan kişi için önemlidir. Nitelik yönünden biraz farklı olan düşünme ve muhâkeme ise kaynak ve alıcının her ikisi için de en önemli olan güç ve 2 3 Eren, Hasan ve Diğerleri, Türkçe Sözlük II, Türk Dil Kurumu Yay.,Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, Krş. Kağıtçıbaşı, Çiğdem, Đnsan ve Đnsanlar, 7. bas., Evrim Basım Yayım Dağıtım, Đstanbul, 1988, s ; Freedman, D.O. ve diğerleri, 3. bas., Sosyal Psikoloji, Đmge Kitabevi, Ankara, 1998, s ; Ergin, Akif, Öğretim Teknolojisi Đletişim, Pegem Yayınları, Ankara, 1995, s ; Kaya, Mevlüt, Din Eğitiminde Đletişim ve Dinî Tutum, Etüt Yayınları, Samsun, 1998, s

4 Hüseyin CERTEL becerilerdendir 4. Jest, mimik, çizim, resim ve ses tonu ise, sözel olmayan iletişim becerileridir. Kaynağın iletişim becerilerine sahip olması, mesajın alıcılara istenildiği gibi ulaşması açısından önemlidir. Kişilik ve Tutumlar: Kaynağın kişilik yapısı ve kişiliğinin önemli bir öğesi olarak tutumları, iletişim sürecini etkileyen bir faktör olarak ayrı bir önem taşımaktadır. Kaynağın iletişim sistemini kurmasında, onun sahip olduğu çekingen, girişken, otoriter, demokrat, içe dönük, dışa dönük, mütevâzı, kibirli vb. kişilik özellikleri etkili olur. Mesela; çekingen ve mahcup bir kimsenin iletişim sistemi, muhtevâ ve biçim olarak girişken bir kişinin iletişim sisteminden farklıdır. Đletişimde bulunan kişilerin benimsedikleri dinî, ahlâkî, sosyal ve siyasî değer ve normlar ile çok farklı konulara ilişkin olarak geliştirdikleri tutumları, sahip oldukları hayat standartları ve alışkanlıklar, kişiliklerini biçimlendiren unsurlar olarak onların iletişimlerine yansır. Bir iletişim kaynağının sahip olduğu tutumlar, onun iletişimde bulunma yollarını etkileyen önemli bir faktördür. Bu tutumlar ise, kaynağın kendisine, iletişim konusuna ve alıcıya ilişkin olabilir. Deneyim ve Bilgi: Kaynağın mesajı sağlıklı bir biçimde kodlayabilmesi, kodladığı mesajın alıcı tarafından anlaşılabilmesi ve inandırıcı olabilmesi, onun bilgili ve deneyimli olduğu konularda iletişimde bulunmasıyla mümkündür. Kişinin yeterince bilgi ve tecrübe sahibi olmadığı konularda sağlıklı ve etkili iletişim kurması beklenemez 5. Çevresel ve Kültürel Unsurlar: Kişiler arası iletişimde bireylerin iletişim muhtevâ ve şekilleri, onların içinde bulundukları fizikî, toplumsal ve kültürel çevre şartlarından da önemli ölçüde etkilenir 6. Zira toplumsal yapı içerisinde yer alan her bireyin, üyesi olduğu toplumsal sistem içerisinde işgal ettiği belli bazı statüleri, mevki ve konumları ve buna bağlı olarak rolleri, yetki ve sorumlulukları, itibar ve işlevleri vardır. Bireyin içinde yaşadığı toplum, üyesi bulunduğu gruplar, toplumdan öğrendiği değerler sistemi, davranış kuralları, toplumdaki konumu hakkındaki algısı, sosyal grup içindeki yeri, sırası vb. sosyo- kültürel sisteme ilişkin pek çok değişken, ister kaynak ister alıcı konumunda olsun, bireyi belirli sınırlar içerisinde iletişim kurmaya zorlar 7. 2) Mesaj (ileti, haber) Bilgi, duygu, düşünce, kanaat, tutum, davranış biçimlerinin alıcıya gönderilmek üzere kaynak tarafından ortak semboller kullanılarak kodlanmış haline mesaj denir. Konuşulan ortak dildeki kelimelerin sözle ya da yazıyla ifade Özgüven, Ethem, Görüşme Đlke ve Teknikleri, Đleri Mat., Đstanbul, 1980, s ; Krş. Gürgen, Haluk, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, Der Yayınları, Đstanbul, 1997, s.14. Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s.15. Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s. 15; Krş. Cüceloğlu, Doğan, Đnsan Đnsana, Altın Kitaplar Basımevi, Đstanbul, 1979, s

5 Din-Đletişim Đlişkisi ve Dinî Đletişim Engelleri edilmesi, grafik ve şekiller, jest ve mimikler, mesajı kodlamada kullanılan birer sembol olabilir. Mesaj, bir bakıma kodlayıcı kaynağın alıcı tarafından algılanabilir nitelikteki fiziksel ürünüdür. Telaffuz ettiği ya da yazıya döktüğü kelimeler, çizdiği grafik, şekil ve resimler, yaptığı işaretler, el, kol ve başıyla yaptığı hareketleri, yüzünün aldığı renk ve şekil, vücudunun pozisyonu vb.nin ifade ettiği anlamlar kodlanmış birer mesaj olabilir 8. Mesajlar sadece sözel ya da sözel olmayan semboller kullanılarak kodlanabileceği gibi, her ikisinin birlikte kullanılmasıyla da kodlanabilir. Bir kimse konuşurken, anlam nakletmek için bir yandan kelimeleri kullanırken, bir yandan da bunu jest ve mimikleriyle, ses tonuyla, hatta susmasıyla destekleyebilir. Yani beden dilini de kullanırlar. Beden dili, birlikte kullanıldığı sözel iletişimi destekleyip etkisini artırabildiği gibi, tek başına kullanıldığında da, yerine göre sözel iletişimden çok daha etkili bir iletişim türü olabilir. Onu dinleyenler de, hem sözel sembolleri hem de sözel olmayan ipuçlarını alırlar ve onlara bir anlam verirler. Bir mesaj incelenirken üç husus dikkate alınır: Mesaj Kodu: Kod, insanlar tarafından bir anlam ifade edecek biçimde yapılandırılabilen semboller grubu demektir. Tek tek unsurları belli bir sistem ve kurallar çerçevesinde bir araya getirilmekle anlam ifade eden her şey bir koddur 9. Başta Türkçe, Đngilizce, Arapça vb. diller birer koddur. Dil, iletişimde en yaygın olarak kullanılan bir kod olmakla birlikte, başka kodlar da vardır. Mesela; müzik, resim, dans, hareketler, mimikler, trafik işaretleri, yol çizgileri, halı, kilim desenleri vb. birer koddur. Bir bestekâr duygularını aktarırken, kod olarak müziği kullanır, mûsikide nota denen sembolleri belli bir ölçü ve sistem dâhilinde bir araya getirerek anlamlar(melodiler) oluşturur. Bir mesaj kodlanacağında, öncelikle hangi kodun kullanılacağına, sonra, seçilecek kodun öğelerinin neler olacağına ve bunların yapılandırılmasında hangi metodun kullanılacağına karar vermek gerekir. Mesaj Đçeriği: Đçerik ya da muhtevâ, kaynağın, merâmını ifade etmek üzere kodladığı mesaj malzemesidir. Mesajın içeriğinin kendi içinde birtakım unsurları ve organizasyonu vardır. Mesajın unsurları düzenli bir biçimde organize edilmezse, kaynak ve mesaj ne kadar güçlü olursa olsun, iletişim etkili olmaz. Mesela, üç parça bilgi sunulacaksa, bunların mutlaka birbiriyle uyumlu biçimde ve belli düzen ve sıralamayla sunulması gerekir. Bir mesajın anlaşılmasının başka bir bilgiye sahip olmayı gerektirdiği durumlarda, mesaj içeriğini uygun bir biçimde düzenleyerek gerekli bilgi alt yapısı oluşturulmadan aktarılan mesajların, alıcı tarafından doğru kod açımının yapılması beklenemez. Mesela, bazı durumlarda mesaj malzemesinin organizasyonuna, mesajın muhtevası içinde sıkça tekrarlanacak olan, fakat alıcının yabancı olduğu kavramların açık seçik tanımlanmasıyla başlamak gerekebilir. Verilecek mesajın 8 9 Krş. Bal, Hüseyin, Đletişim Sosyolojisi, SDÜ Yayınları, Isparta, 2004, s.14. Krş. Usluata, Ayseli, Đletişim, Yeni Yüzyıl Kitaplığı, Cep Üniversitesi, Đstanbul, 1996, s. 15; Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s

6 Hüseyin CERTEL doğru anlaşılması için alt yapı ve temel oluşturmaya yönelik bilgilerin öncelikle verilmesi icap eder. Mesaj Geliştirme: Mesaj geliştirme, kaynağın, kodları ve içeriği seçerken, düzenlerken ve gönderirken verdiği kararlardan oluşur. Kaynağın mesaj geliştirmesine etki eden en önemli etken ise, kendi kişisel özellikleridir. Kişilerin istidât ve kâbiliyetleri, tutumları, bilgi birikimleri, değerleri, alışkanlıkları, kültürleri ve toplumsal sistemde işgal ettikleri konumları, her konuda olduğu gibi, iletişimde de onların, belli seçimleri belli biçimde yapmalarını beraberinde getirir 10. Mesaj geliştirmeyi etkileyen bir diğer önemli etken de alıcıdır. Zira herhangi bir iletişim kaynağı, iletişim kurmakla, alıcısının istenen istikâmette bir davranışta bulunmasını, tutum takınmasını, kanaat edinmesini, bilgilenmesini, bir fikri kabul etmesini amaçlar 11. Bu itibarla başarılı ve etkili bir iletişim için, mesaj geliştirirken özellikle de içerik seçiminde alıcının bilgi, ihtiyaç ve ilgilerinin dikkate alınması gerekir. 3) Kodlama ve Kod Açma Kodlama, bir bilgi, düşünce, duygu, kanaat ve davranış biçiminin, kaynak tarafından başkalarının da anlayabileceği bir biçimde ifade edilerek iletime uygun ve hazır bir mesaj haline getirilmesidir 12. Dil, kodlama için en uygun ve önemli vasıtadır. Mesajın muhtevası her şeyden önce zihinde dil kullanılarak düşünce olarak tasarlandığına göre, jest, mimik, hareket, işaret vb. kodlama yollarının da aslında dile dayandığı söylenebilir. Kod açma, alıcının kendisine ulaşan mesajı algıladıktan sonra, yorumlayarak anlamlı bir biçime sokmasıdır. Mesajlar, kod açma yoluyla, kâğıt üzerindeki anlamsız işaretler ya da birtakım sesler ve görüntü sinyalleri olmaktan çıkarak anlam ifade eder 13. Đletişimin başarısının en önemli göstergesi, mesajın kod açımının, alıcı tarafından kaynağın ifade etmek istediği manada yapılmasıdır. Bunun gerçekleşmesi ise, büyük ölçüde kodlamanın kalitesine bağlıdır. Kaynakla alıcı tecrübe, yaşantı ve dil bakımından birbirlerine ne kadar yakınlarsa, iletişimde kodlama ve kod açımı o nispette başarılı olur. Nitekim hem iletişim kelimesinde paylaşım anlamı vardır, hem de iletişim olgusunun kendisi bir paylaşımdır. Kodlama ve kod açma ve buna bağlı olarak iletişim sürecinin sağlıklı ve başarılı bir şekilde gerçekleşmesinde etkili olan unsurlardan birisi, izâfet (bağıntı) çerçeve sidir. Bağıntı çerçevesi, bireylerin sahip oldukları tüm bilgi birikimi demektir. Kaynak, alıcıya, onun bağıntı çerçevesinin dışında kalan Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi,, s.17; Yüksel, Đletişim, s.9. Yüksel, Đletişim, s. 9; Geniş bilgi için bkz. Güvenç, Bozkurt, Đnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, 3. basım, Đstanbul, 1979, s.23-27, Krş. Gürgen, Haluk, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s ; Yüksel, Đletişim, s Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s. 18; Yüksel, Đletişim., s

7 Din-Đletişim Đlişkisi ve Dinî Đletişim Engelleri alanlarla ilgili mesajlar gönderirse, mesela mesajı onun bilmediği bir dille kodlarsa ya da mesajın muhtevası, onun hiç bilgi sahibi olmadığı bir alanla ilgili olursa, kod açımı, dolayısıyla iletişim güçleşir veya hiç gerçekleşmez. 4) Kanal (oluk) Đletişim sürecinde kaynağın kodladığı mesajın fiziksel iletimi ile ilgili bir öğe olan kanal (oluk), mesajı kaynaktan alıcıya ulaştıran araçtır. Mesajın kaynaktan alıcıya ulaşmasını sağlayan kanallara iletişim araçları denir. Đletişim araçlarını farklı şekillerde sınıflandırmak mümkündür. Mesela; iletişim araçları (kanalları) kişiler arası iletişim araçları ve kitle iletişim araçları olarak ikiye ayrılabilir. Kaynak ile alıcı veya alıcıların yüz yüze gelmeleriyle gerçekleşen iletişimde, kişiler arası iletişim araçları ( söz, yazı, resim, fotoğraf, hareket, jest, mimik) kullanılmaktadır. Kitle iletişiminde ise, kaynak tarafından kodlanan bir mesajın; televizyon, radyo, film, gazete, internet, toplu SMS, elektronik posta vb. kitle iletişim araçlarıyla alıcılara iletilmesi söz konusudur 14. Kitle iletişiminde kullanılan kanallar, kaynağa, mesajı çok sayıda alıcıya kısa sürede ulaştırma imkânı sunar. Alıcı, mesajı algılama ve kod açmayı duyu organlarını kullanarak gerçekleştirdiğine göre, iletişim kanalları, mesajın hitap ettiği ya da algılandığı duyu organlarına göre de sınıflandırılabilir. Bir mesaj işitilebilir, görülebilir, dokunulabilir nitelikte olabilir 15. Đletişim sürecinde bu kanallardan ne kadar çoğu kullanılırsa, bir başka ifadeyle mesaj ne kadar çok duyu organına hitap ederse, iletişim o nispette etkili olur. 5) Alıcı Alıcı, mesajı alan kişi ya da kişilerdir 16. Alıcılar dinleyiciler olabileceği gibi, okuyucular da olabilirler. Alıcılar mesajı, organize olmuş ses ya da ışık dalgalarından oluşan semboller halinde algılayıp aldıktan sonra, kendi değer yargıları ve ihtiyaçlarına uygun biçimde değerlendirir, kod açımını yaparlar. Đletişimin amacına ulaşması için alıcı merkezli olması gerekir. Bu, konunun, kodun, içeriğin, sembollerin ve kanalın seçimi vb. iletişim sürecinin her aşamasında, alıcıların sosyal statü ve konumlarının, bağıntı (izâfet) çerçevelerinin, bilgi düzeylerinin, ilgi, ihtiyaç ve istidâtlarının, inanç, düşünce, değer ve tutumlarının, hangi iletişim araçlarına daha duyarlı olduklarının, iletişim beceri ve deneyimlerinin, benlik algılarının, hayat felsefelerinin bilinmesi ve dikkate alınmasıyla olur. Zira bu özellikler, alıcıların mesajı algılama, değerlendirme ve kod açımını yapmalarında etkin rol oynarlar. Pratikte ise, alıcıların özelliklerinin çoğu zaman göz ardı edildiği, ya konunun Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s ; Yüksel, Đletişim., s Krş. Đletişim, a.g.e., s.12; Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s Krş. Ergin, Akif- Birol Cem, Eğitimde Đletişim, Anı Yayıncılık, Ankara, 2000, s. 147; Yüksel, Đletişim, s ; Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s

8 Hüseyin CERTEL veya kaynağın konu hakkındaki bilgi ve yeteneklerinin ya da iletişim kanalının ön plâna çıkarıldığı sıkça görülmektedir. Đletişim sürecinin sağlıklı işlemesi ve amaçlarına ulaşmasında, alıcının iletişim becerileri önemli rol oynar. Eğer alıcının dinleme, okuma ve düşünme yeteneği yoksa veya yetersizse, ya kod açımını hiç yapamaz ya da eksik veya yanlış yapar. Alıcının kendisine, kaynağa ve mesajın içeriğine karşı geliştirdiği olumlu-olumsuz tutumları da, kod açımında etkili olur. Burada temas edilmesi gereken bir husus da, alıcı ile hedef kitle arasındaki farktır. Mesajın ulaştığı herkese alıcı denebilir. Hedef kitle, kaynağın mesaj göndermekle özellikle etkilemek, belli istikamette duygu, düşünce, tutum ve davranış değişikliği meydana getirmek istediği kişi ya da kişilerdir 17. 6) Geri Bildirim (yansıma-feed-back ) Geri bildirim, alıcı ya da alıcıların kaynağın mesajına verdiği olumlu ya da olumsuz tepki veya cevaptır. Bir alıcı, bir mesajı alıp kodlarını çözerek ona bir anlam verdikten sonra, kendisi bir kaynak durumuna dönüşür. Aldığı mesaja bir tepki olarak sözlü, yazılı ya da beden ve yüz ifadesi olarak hazırladığı cevabî mesajı, bir kanal vasıtasıyla, yeni alıcı durumunda olan eski kaynağa gönderir. Böylece, iletişim süreci içinde kaynak ile alıcı, bir bakıma yer değiştirmiş olur. Geri bildirim yoluyla kaynağa ulaşan olumlu ya da olumsuz cevabî mesaj, ona, gönderdiği mesajın anlaşılıp anlaşılmadığı ve yeterince etkili olup olmadığı konusunda bilgi verir, kendi kendisini kontrol etme ve alıcıya göndereceği yeni mesajları bu geri bildirimi dikkate alarak, onun ihtiyaç ve tepkilerine göre düzenleme ve iletişimin etkinliğini artırma imkânı sağlar 18. Olumlu geri bildirim (yansıma), kaynağa, mesajının doğru anlaşıldığını, iletişimle gerçekleştirmek istediği amaca ulaştığını, beklenen etkinin gerçekleştiğini bildirirken; olumsuz geri bildirim ise, iletişimin amacına ulaşmadığını, beklenen etkinin gerçekleşmediğini gösterir. Bir de geri bildirim ya da yansıma, alıcının iletişim sürecine aktif olarak katılmasına imkân sağlayarak, hem iletişimi sıkıcı olmaktan kurtarır, hem de onu, etkileri ölçülemeyen tek yönlü bir etkinlik olmaktan çıkarıp iki yönlü bir süreç haline getirir 19. Kaynağa ulaşma süresi bakımından yansıma (geri bildirim), gecikmeli ve gecikmesiz olarak ikiye ayrılabilir. Kaynak, mesajı gönderdikten hemen sonra olumlu- olumsuz tepkileri alabiliyorsa, bu gecikmesiz yansımadır. Kişiler arasında yüz yüze gerçekleştirilen iletişimde gecikmesiz yansıma söz konusudur Yüksel, Đletişim., s. 13. Krş. Özgüven, Ethem, Görüşme Đlke ve Teknikleri, Đleri Matbaası, Ankara, 1980, s. 15; Ergin, Akif- Birol, Cem, Eğitimde Đletişim, Anı Yayıncılık, Ankara, 2000, s.155 vd. ; Oskay, Ünsal, Đletişimin ABC si, 3. Basım, Der Yayınları, Đstanbul, 2001, s Krş. Tayfun, Recep, Etkili Đletişim ve Beden Dili, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2007, s.15; Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s

9 Din-Đletişim Đlişkisi ve Dinî Đletişim Engelleri 20. Zira bu tür iletişimde kaynakla alıcı arasında fiziksel bir yakınlık bulunmaktadır. Kitle iletişim araçlarında olduğu gibi, alıcıların tepkilerinin, ancak aradan belli bir zaman geçtikten sonra kaynağa ulaşması ise, gecikmeli geri bildirimdir. Geri bildirimin gecikmeli ya da gecikmesiz oluşu, kullanılan kanalın yapısıyla ilgili bir durumdur 21. Mesela, kişiler arası iletişim kanallarında mesaja anında geri bildirimde bulunma imkânı varken; kitle iletişiminde kullanılan radyo, televizyon, gazete vb. kanallarda verilen mesajlara tepki mahiyetinde yazılan mektupların yazımı ve ulaştırılması, telefonla ulaşılmak istenildiğinde numaranın bulunması, aranması ve düşürülmesi, televizyon kanalının yayınını protesto etmek ya da onaylamak amacıyla seyredilme oranının düşürülmesi ya da artırılması, ancak aradan belli bir zamanın geçmesiyle mümkün olabilmektedir. 7) Gürültü (engeller) Đletişimin istenilen şekilde gerçekleşmesini engelleyen her türlü etken bir iletişim engelidir. Bir başka ifadeyle, mesajın iletimine ya da alıcıya ulaşan mesajın doğru algılanması ve anlamlandırılmasına mâni olan her şey, engel (gürültü) olarak adlandırılır. Mesajın uygun ve yeterli sembollerle kodlanmaması, gereksiz tekrarlar, imlâ ve noktalama hataları, anlatım bozuklukları ve cümle düşüklükleriyle muhtevâsının bozulması ya da değişmesi, kanalda mesaj iletimini engelleyen aksaklıkların bulunması, alıcının mesajı yanlış çözümlemesi veya anlamlandırması birer gürültüdür. Şu halde gürültü ya da engeller bazen kaynaktan, bazen kanaldan, bazen alıcıdan, bazen de iletişim ortamından kaynaklanabilir. Yani bu engeller fiziksel ve teknolojik, fizyo-nörolojik, sosyo-psikolojik, sosyo-kültürel nitelikte olabilir 22. Fiziksel ve teknolojik nitelikte olanlar, mekanik olarak mesajın iletilmesine engel olurlar. Böylece mesaj ya hiç iletilemez yahut mekanik bir gürültü yüzünden iletişim kesilebilir, mesaj tam iletilmez, ya da zamanında yerine ulaşmaz. Yüz yüze yapılan iletişimde ortamın gürültülü, havasız, soğuk vb. oluşu, telefon konuşmalarında hatlarda parazit olması, radyo ve televizyon kanalıyla iletişimde, olumsuz hava şartları sebebiyle ses ve görüntü kalitesinin bozulması, faks cihazının yazdığı mesajın okunaklı olmaması, elektronik iletişim hatlarındaki yetersizlikler, hatların meşgul olması, iyi düzenlenmeyen web sayfaları, yanlış kodlanan mesajları etkin iletişimi engelleyen fiziksel faktörler olarak değerlendirilebilir. Bu tür engellerin giderilmesi ve arızaların tamiri nispeten kolaydır. Önemli olan sosyo-psikolojik engellerdir 23. Şimdi bu engellerden başlıcalarına kısaca temas edelim: Krş. Tayfun, a.g.e, s. 16; Gürgen. a.g.e., s.24; Yüksel, Đletişim, 16. Yüksel, Đletişim, s. 16. Krş. Tayfun, Recep, Etkili Đletişim ve Beden Dili, s. 17. Eren, Erol, Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, 5. Bas., Beta Basım Yayım Dağıtım, Đstanbul, 1998, s

10 Hüseyin CERTEL a) Kişisel Engeller: Đletişimin iki temel unsuru olan kaynak ve alıcı, her ikisinin de amacı etkin bir iletişim olsa bile, bilerek veya bilmeyerek bizzat kendileri etkin iletişimin önündeki birer engel olabilirler. Kaynak ve alıcının kişisel arzu ve istekleri, değer yargıları, alışkanlıkları, bilgi düzeyleri, tecrübeleri, ilgileri, anlama ve algımla kapasiteleri, yetenekleri, kültürleri, duyguları, tutumları, önyargı ve saplantıları birbirinden farklı olabilir. Bu farklılıklar, sadece kaynağın kod, sembol, muhteva ve kanal seçimini etkilemekle kalmaz; alıcının kod açımını ve mesaja vereceği tepkinin olumlu, olumsuz ya da kayıtsız kalma şeklinde olmasını da belirler. Alıcı, kaynağın gönderdiği her şeyi algılayamayabilir, ona kaynakla aynı değer ve önemi vermeyebilir. Ayrıca alıcının kaynağa olan inancı, güveni, sevgisi, önyargı ve tutumları da, kişi ya da kurumlardan gelen mesajların farklı şekillerde anlamlandırılmasına ve gösterilecek tepkinin belirlenmesine etki eder. Bundan başka iletişim anında, alıcının içinde bulunduğu açlık, uykusuzluk yorgunluk, dalgınlık, üzgünlük vb. psiko-fizyolojik şartlar da, iletişimi engelleyen kişisel faktörler arasında sayılabilir. b) Dil Güçlükleri: Dil, en çok kullanılan ve en önemli iletişim aracıdır. Etkili iletişim, kaynağın gönderdiği mesajın, alıcıya niteliği bozulmadan ulaşması ve içeriğine kaynakla alıcının aynı anlamı vermeleriyle gerçekleşir. Oysa bir dildeki pek çok kelimenin birbiriyle hiç ilgisi olmayan birden fazla anlamı olabileceği gibi, bir kelime ya da kavrama kaynakla alıcı farklı anlamlar verebilir, hatta alıcı, kaynağın kullandığı kelime ve kavramları hiç bilmiyor olabilir. Bunun için kaynak, mesajı kodlarken kendisini alıcının yerine koyarak, onun tanıdığı kelime ve sembolleri seçmeli, yerine göre anlaşılmasında güçlük çekilebilecek kelime ve kavramları herkesçe bilinen kelimelerle tanımlamalı, yerine göre kelimelerden oluşan yazılı ve sözlü mesajları şemalar, grafikler ve resimlerle destekleme yoluna gitmelidir. Bunun yanında yüz yüze iletişimde beden dili denilen yüz ifadeleri (tebessüm etme, gülme, somurtma), mimikler, tokalaşma vb. leri, dil ile ifade edilenlerden daha etkili olabileceği gibi, onların doğru anlaşılması ve anlamlandırılmasına da yardımcı olurlar 24. Dolayısıyla sözlü iletişimin beden diliyle desteklenmesi, kaynağın samimiyetini gösterir, kod açımına yardımcı olur ve iletişimin etkinliğini artırır. c) Dinleme Yetersizliğinden Kaynaklanan Güçlükler: Dinleme, çok önemli bir iletişim becerisidir. Günlük hayatımızın büyük bir bölümünü dinlemekle geçiririz. Ancak dinleme aynı zamanda zor bir iştir. Đnsanlar genelde bu iş için fazla çaba sarf etmez, konuşulan her şeyi aynı dikkat ve özenle dinlemezler. Zira kulağımıza gelen her ses uyaranını aynı dikkatle dinlersek, sinir sistemimiz bozulur, bunun için sinir sistemiz kendini korumak için dikkati her zaman yoğunlaştırmaz. Dinleme işitmekten farklı bir şey olup, hususi bir gayreti ve yoğunlaşmayı gerektirir. Kişilerarası ilişkilerde, kalitenin asıl belirleyicisi 24 Krş. Eren, Örgütsel Davranış, s

11 Din-Đletişim Đlişkisi ve Dinî Đletişim Engelleri dinleme becerileridir. Karşılıklı etkili dinlemenin olmadığı yerde, sağlıklı bir iletişim sürecinden bahsetme imkânı yoktur. Etkin iletişim, etkin dinleme ile gerçekleşir. Ancak insanların zayıf noktalarından biri, iyi dinleyici olmamalarıdır 25.Nitekim çoğumuz, iletişim sürecinde dikkatimizi, karşımızdakinin ne dediğinden çok, kendi kafamızdaki düşünceleri aktarmaya yoğunlaştırır; karşımızdakinin sözünü tamamlamasına bile fırsat vermeyiz. Oysa ister günlük hayatın doğal akışı içerisinde, ister iş ve okul benzeri ortamlarda olsun, etkili bir iletişimin gerçekleşmesi, etkili dinlemenin başarılması ile mümkündür. d) Önyargılar ve Algıda Seçicilik: Pek çok kimsenin sağlıklı ve yeterli bir bilgi ya da tecrübeye dayansın veya dayanmasın, çeşitli olay, olgu, obje, kişi ve konularda değişmesi zor peşin hükümleri ve değer yargıları vardır. Bu tür yargıların olumsuz etkileri iletişimde de kendini gösterir. Bunlara alıcının, bilerek veya bilmeyerek mesajın tamamını veya bir kısmını algılamaması (algıda seçicilik) da eklenince, iletişimin etkinliği önemli ölçüde engellenebilir. Zira insanların, kendilerine ulaşan uyaranların bir kısmını ihmal ederek, özellikle algılamak istediklerini seçip onlar üzerinde odaklandıkları, algısal tamlama yoluyla organize edip tekleşmiş bütünler haline getirdikten sonra, onları, kendi kişisel özellikleri ve toplumsal etkilenmeler çerçevesinde yorumladıkları bir gerçektir 26. Alıcı, kaynağa karşı birtakım önyargıları ve buna bağlı olarak geliştirdiği olumsuz duygu, düşünce ve tutumları varsa, ona güvenmiyorsa, ondan gelecek mesajları ya hiç algılamayacak ya da niyet okuma yoluna giderek mesaja, onun kastettiğinin dışında bir anlam yükleyebilecektir. Etkin iletişimi olumsuz etkileme bakımından bu önyargıları, alıcının kaynağa, kaynağın alıcıya ya da her ikisinin mesajın içeriğine ve iletişim kanalına karşı geliştirmiş olmaları fark etmez. B) ĐLETĐŞĐM TÜRLERĐ Đletişim, farklı kriterlere göre farklı şekillerde sınıflandırılabilir. Mesela gerçekleşme biçimi esas alındığında kişiler arası iletişim sözlü (verbal) ve sözsüz (non-verbal) olarak ikiye ayrılır. Sözlü ya da sözel iletişim, dil kullanılarak sözle veya yazıyla gerçekleştirilir. Sözlü iletişim daha ziyade konuşma olarak ele alınır. Bunun yazıyla gerçekleştirilmesinde ise, yazı, resim, grafik, karikatür ve şekiller kullanılır. Sözsüz iletişim jestler, mimikler, renkler, giysiler vb. kullanılarak gerçekleştirilir Sweeney, R. Neil, Zirveye Tırmanma Yolları, Çev.: Yakut Eren, Đlgi Yayıncılık, Rota Yayın ve Dağt., Đstanbul, 1989, s.36. Tayfun, Etkili Đletişim ve Beden Dili, s.68. Geniş bilgi için bknz. Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s vd. 137

12 Hüseyin CERTEL Katılanların sayısı esas alındığında ise iletişim; Đç iletişim, Kişiler arası iletişim, Örgütsel iletişim, Kitle iletişimi şeklinde sınıflandırılabilir. 1) Đç Đletişim Yaşanan hayatta nitelik ve nicelik bakımından en sık, çok ve yoğun olan iletişim, insanın kendisiyle olan iletişimidir. Bu iletişim, insanın kendi varlığının farkına varmasıyla başlar 28. Bir insanın düşünmesi, duygulanması, tutum, davranış ve yeteneklerinin, ihtiyaçlarının farkına varması, iç gözlem yapması, gördüğü rüyalar vasıtasıyla kendi içinden mesajlar alması, kendi kendisine sorular sorarak bunlara cevaplar araması bir iç iletişimdir 29. Nitekim günlük konuşmalarımızda, kendi kendime dedim ki, kendi kendime sordum vb. ifadelerle, kendi içimizde gerçekleştirdiğimiz bu tür bir iletişimi anlatmak isteriz. Aynı şekilde davranış psikolojisinin anlayışına göre düşünme, insanın içinde gerçekleşen bir konuşma, yani iletişimdir 30. Çünkü düşünme olayında bir bakıma kişi, kelime ve kavramlardan yararlanarak, fakat onları başkalarıyla konuşurken yaptığı gibi sesli olarak telaffuz etmeksizin, kendi içinde yine kendisiyle konuşmaktadır. Đnsanların başkaları ile kuracakları iletişim, önce onların kendi içlerinde başlar. Kişiler arası iletişimde bulunan bir kimse, iletişim sürecinde kısa zaman aralıklarıyla hem kaynak hem de alıcı olabilmektedir. Bunun tabii sonucu olarak kişi, kaynak olarak mesaj geliştirirken de, alıcı olarak gelen mesajları yorumlarken de iç iletişim gerçekleştirmek durumundadır. Çünkü diğer insanlarla ilişkiler, temelde kişinin kendisi ile olan ilişkisinin bir yansımasıdır 31. 2) Kişiler Arası Đletişim Genel bir tanımlama ile kaynak ve alıcısı insanlardan oluşan iletişimlere kişiler arası iletişim denir. Bu iletişim türünde, karşılıklı iletişimde bulunan kişiler, birbirlerine mesaj göndermek ve gelen mesajları yorumlamak suretiyle iletişimi sürdürürler. 3) Örgütsel Đletişim Erdoğan, Đrfan, Đletilişim Egemenlik Mücadeleye Giriş, Đmge Kitabevi, Ankara, 1997, s Dökmen, Üstün, Đletişim Çatışmaları ve Empati, Đstanbul, 1994, s. 21; Tutar, Hasan- Yılmaz, Kemal, Genel Đletişim, Kavramlar ve Modeller, Nobel Yayın Dağıtım, 4. Bas., Ankara, 2003, s.123. Yavuz.Kerim, Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, D.Đ.B.Yay., Ankara, 1983, s. 196; Krş. Watson, J.B., Behaviorismus, 2. Aufl. Verlagsanstalt, Stuttgart Berlin Leipzig, 1968, s.240; Fischel. W., Psychologie der Intelligenz und Denken, Duncker u. Humbolt, Berlin, 1969, s.202. Covey, Stephen R.- Merril,, A. Roger- Merril, R. Rebecca, Önemli Đşlere Öncelik, Çev.: Osman Deniztekin, Varlık Yay., Đstanbul, 1998, s.205; Krş. Erdoğan, Đletişim Egemenlik, s

13 Din-Đletişim Đlişkisi ve Dinî Đletişim Engelleri Örgüt, iş ve işlev bölümü yaparak, bir otorite hiyerarşisi içinde, ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere bir araya gelen insanların faaliyetlerinin koodinasyonudur 32. Örgütsel iletişimle gerek örgütün kendi içinde, gerek dışa dönük olarak yapmış olduğu tüm bilgi alış-verişinin tümü kastedilir. Dışa dönük örgütsel iletişim, herhangi bir işletme ya da kurumun, diğer işletmelerle, ulusal ve uluslar arası çevrede yer alan bireylerle, kurum ve kuruluşlarla çeşitli konulara ilişkin olarak gerçekleştirdikleri bilgi alış-verişini kapsar 33. Örgüt içi iletişim ise, örgütün dâhilî ya da yakın çevre unsurları arasında gerçekleşen iletişimdir. Mesela bir işletmedeki ortaklar, yöneticiler, çalışanlar ve kısmen de müşteriler arsında gerçekleşen bilgi alış-verişi, bir örgüt içi iletişimdir. Örgüt içi iletişim, genelde yetkili kişilerce önceden düzenlenen ve öngörülen belli kurallar çerçevesinde biçimsel (resmî) olarak gerçekleşirken, bazen zaman baskısından kurtulup işi çabuklaştırmak, iletişimin etkinliğini artırmak için, bazen de örgütte oluşan gayri resmî grupların tabii sonucu olarak, yetkili bir kişi veya birim tarafından örgütlenmeksizin biçimsel olmayan (gayri resmî) iletişim şeklinde gerçekleştirilir. Biçimsel iletişim, iletişimde bulunan kişi veya grupların örgüt içinde işgal ettikleri konumlara (ast, üst, aynı düzeyde bulunma) göre dikey, yatay ve çapraz olmak üzere üç şekilde olur. Buna göre, hiyerarşik yapılanmanın bir sonucu olarak, üst konumundaki yöneticilerle ast konumundaki çalışanlar arasında iki yönlü olarak gerçekleşen iletişim dikey; aynı hiyerarşik düzeyde bulunan yönetici veya fonksiyonel departmanlar arasında ortaya çıkan iletişim yatay; herhangi bir departman yöneticisinin, kendi departmanının fonksiyon alanına giren konularda, diğer departmanların astlarıyla yaptığı bilgi alış-verişi çapraz iletişim olmaktadır 34. 4) Kitle Đletişimi Kaynak kişi ya da kişiler tarafından, ortak semboller kullanılarak kodlanan bilgi, duygu, düşünce, kanaat, tutum ve davranış biçimlerine ilişkin mesajların, kitle iletişim araçları vasıtasıyla geniş insan topluluklarına aktarılması ve bu kitleler tarafından yorumlanması sürecine kitle iletişimi 35 denir. Günümüzde kitle iletişiminde kullanılan ve kitle iletişim araçları denilen kanallar oldukça çeşitlenmiş bulunmaktadır. Radyo, televizyon, gazete, dergi, internet, , toplu SMS, sinema, tiyatro, el ilanları, reklam panoları, Dökmen, Đletişim Çatışmaları ve Empati, s. 37; Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s. 31. Şimşek, Şerif- Akgemici, Tahir- Çelik, Adnan, Davranış Bilimlerine Giriş ve Örgütlerde Davranış, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 1998, s.87; Krş. Sabuncuoğlu, Zeyyat, Çalışma Psikolojisi, Uludağ Üniv. Yayınları, Bursa, 1984, s. 111; Gürgen, Örgütlerde Đletişim Kalitesi, s. 33. Şimşek ve Diğerleri, Davranış Bilimlerine Giriş, s Ayrıntılı bilgi için bknz. Oskay, Đletişimin ABC si, s

14 Hüseyin CERTEL romanlar, çizgi romanlar, hikâye ve masal kitapları vb.leri birer kitle iletişim aracıdır. Günümüzde insanlar, başkalarıyla sürekli kişiler arası iletişim halinde olmanın dışında dinleyici, okuyucu ve izleyici olarak da iletişim ağının bir parçası olarak, değişik kanallar vasıtasıyla gerçekleşen milyonlarca kitle iletişimini paylaşmak durumundadırlar 36. C) DĐN- ĐLETĐŞĐM ĐLĐŞKĐSĐ YAHUT DĐNÎ ĐLETĐŞĐM Đnsanın varlık sahnesine çıkarıldığı gün, yalnız din ve dindarlık olgusunun değil, aynı zamanda Allah ile kulları arasındaki karşılıklı ilişki ve iletişimin de başladığı gündür. Bir başka ifadeyle din ve dolayısıyla dinî iletişim insanlık tarihiyle başlar. Hatta Kur ân a göre Allah ile kulları arasındaki iletişim, insanın yaratılışından önce başlar. Nitekim Kur ân da şöyle denilmektedir: Kıyamet gününde, biz bundan habersizdik demeyesiniz diye Rabbin Âdemoğullarından, onların bellerinden zürriyetlerini çıkardı, onları kendilerine şahit tuttu ve dedi ki. Ben sizin rabbiniz değil miyim?. (Onlar da), Evet biz buna şahit olduk dediler 37 Bu âyet, Müslümanlar arasında genellikle, Cenab-ı Allah ın mahlûkâtı yaratmadan önce ruhları yarattığı ve onlara Ben sizin rabbiniz değil miyim diye sorduğu ve onların da Evet diyerek Allah ın rubûbiyetini ve O na kulluğu kabul ettikleri şeklinde anlaşılır ki, buna bezm-i elest yahut kâlû belâ denir. Buna göre insan nev ine yaratılıştan Allah ı tanıma ve ona kulluk etme istidadı, yani din duygusu verilmiş ve Allah ile kulları arasındaki ilk iletişim bezm-i elest te gerçekleşmiştir. Âyetten anlaşılacağı üzere bu iletişim, tek yönlü değil, Allah ın hitabına kulların da cevap vererek geri bildirimde bulundukları iki yönlü bir iletişimdir. Din, Allah ın, nelere inanacakları, hangi davranışların kendileri için zararlı ve yasak, hangilerinin faydalı ve mubah olduğu, kul olmanın gereği olarak yerine getirmekle mükellef oldukları vazifelerin, Rableriyle ve yaratılmışlarla olan ilişkilerinde uymak zorunda oldukları kuralların, dünya ve âhiret saadetine (kurtuluşa) götüren yolların neler olduğu konularında, kullarını vahiy (onların anlayabilecekleri sembollerle kodlanmış mesajlar) yoluyla bilgilendirmesiyle vücut bulur. Bu ise, Allah tan kullarına yönelik bir iletişimi gerektirir. Öte yandan pratikte yaşanan bir dinden bahsedebilmemiz için, bu iletişimin Allah tan kullarına yönelik bir mesaj iletimi olarak kalmayıp; bu mesajın içeriğine kullar tarafından imân, şüphe, inkâr, itaat, isyan vb. olumlu ve olumsuz cevaplar verilmesi (geri bildirimde bulunulması) gerekmektedir. Şu halde, dinin ve dindarlığın olduğu yerde bir de dinî iletişimin olması kaçınılmazdır. Dinî iletişim kısaca ifade etmek gerekirse, din konusunda yapılan, muhtevasını dinî mesajların oluşturduğu iletişimdir. Dinî iletişim, en Usluata, Đletişim, s.5. el-a râf,

15 Din-Đletişim Đlişkisi ve Dinî Đletişim Engelleri eski iletişim türü olup, yol göstermek, rehberlik etmek, bilgi vermek, istenen istikamette inanç, tutum ve davranış oluşturmak amacıyla Allah ın, peygamberler aracılığıyla kullarına ilahî mesajlar göndermesi, onların da bu mesajlara olumlu- olumsuz geri bildirimde bulunmaları esasına dayanır. Ayrıca başta peygamberlerin, aldıkları vahyi tebliğ faaliyetleri olmak üzere, dinî yayma, yaşatma amacıyla yapılan her türlü eğitim-öğretim, irşat, dinî propaganda ve misyonerlik faaliyetleri, insanlar arasında gerçekleşen dinî iletişim örnekleridir. Bu tür hizmetlere ihtiyaç duyulan her yer ve ortam, dinî iletişim alanı kapsamına girer. Đster Tanrı ile kullar arasında, ister insanlar arasında gerçekleşsin, her iki şekliyle dinî iletişim, bütün dinlerde var olan bir olgudur. 1) Allah ile Yaratılmışlar Arasındaki Đletişim Kur ân-ı Kerîm e bakıldığında, Allah ile yaratılmışlar arasındaki iletişimin, üç varlık türü ile Allah arasında gerçekleştiği görülür: a) Manevî (ruhanî) varlıklar (melekler, cinler ve şeytanlar), b) Đnsanlar, c)diğer yaratılmışlar (hayvanlar, cansız varlıklar). Allah ile manevî varlıklardan biri olan melekler arasında doğrudan bir iletişimin olduğu bizzat Kur ân-ı Kerîm tarafından şöyle haber verilmektedir: Rabbin Meleklere Ben yeryüzünde bir halîfe yaratacağım dediği zaman, melekler de O na Sen orada kan dökücü, bozgunluk çıkarıcı birisini mi yaratmak istiyorsun! Oysa biz sana tesbih etmekte ve seni her türlü noksanlıklardan beri kılmaktayız demişlerdi. Allah da, elbette ben sizin bilmediklerinizi bilirim buyurmuştu. 38 Kur ân da, Allah ile cinler ve şeytanlar arasındaki iletişime temas eden pek çok âyet olmakla birlikte, bunlara birer örnek vermekle yetinelim. Allah ile cinler topluluğu arasındaki diyaloga temas eden âyetlerden biri şöyledir: Allah, onların hepsini bir araya topladığı gün, Ey cinler topluluğu! Siz insanlarla çok uğraştınız der. Onların insanlardan olan dostları ise: Ey Rabbimiz! Biz birbirimizden yararlandık ve bize verdiğin sürenin sonuna ulaştık derler. Allah da buyurur ki: Allah ın dilediği hariç, içinde ebedî kalacağınız yer ateştir.şüphesiz Rabbin hikmet sahibidir, bilendir. 39 Şeytanlarla Allah arasındaki iletişime temas eden bir grup âyet ise şöyledir: Allah : Ey Đblis! Secde edenlerle beraber olmayışının sebebi nedir? Dedi. Đblis, Ben kuru bir çamurdan şekillenmiş kara balçıktan yarattığın bir insana secde edecek değilim dedi. Allah şöyle buyurdu: Öyleyse oradan çık, kovuldun! Muhakkak ki kıyâmet gününe kadar lânet senin üzerine olacaktır. Đblis, Rabbim! Öyle ise, varlıkların tekrar dirileceği güne kadar bana mühlet el-bakara, 30. el-en âm, 128. Diğer âyetler için bkz. el-en âm, 130, el-ahkâf,

16 Hüseyin CERTEL ver dedi. Allah, Sen bilinen bir vakte kadar kendilerine mühlet verilenlerdensin buyurdu. Đblis, dedi ki: Rabbim! Beni azdırmana karşılık ben de yeryüzünde onlara günahları süsleyeceğim ve onların hepsini azdıracağım! Ancak onlardan ihlâslı kulların müstesnâ 40. Rabbin bal arısına: Dağlardan, ağaçlardan ve insanların yaptıkları çardaklardan kendine evler (kovanlar) edin. Sonra meyvelerin her birinden ye ve Rabbinin sana kolaylaştırdığı yaylım yollarına gir diye vahyetti 41 âyetinden hareketle, Allah ile hayvanlar arasında da bir iletişimin söz konusu olduğunu söyleyenler 42 varsa da, biz, vahiy kelimesinin 43 söz konusu âyette, insanlar hakkındaki kullanılışının dışında bir manada kullanıldığını düşünmekteyiz. Buna göre arı veya bir başka hayvan için kullanıldığında vahiy kelimesi, o hayvan organizmasının ilahî kudret tarafından içgüdüsel olarak birtakım özelliklerle, yetenek ve işlevlerle donatılması, plânlanıp, programlanması anlamına gelir. Nitekim hayvan davranışları büyük ölçüde içgüdüsel olup, olgunlaşmaya bağlı olarak zamanla kendiliğinden ortaya çıkar. Yoksa Allah ın o hayvanlara vahyetmesi, onlarla konuşması demek değildir. Kur ân da bir de, Allah ın yer ve gök gibi cansız varlıklara hitabından bahseden ve sözlü bir iletişim gibi anlaşılabilecek âyetler bulunmaktadır ki, bize göre bunları bizim anladığımız manada bir iletişim olmaktan ziyade, Allah ın sonsuz kudretiyle o varlıklara dilediği gibi hükmetmesi ve tasarrufta bulunması olarak anlamak gerekir. Ey yer suyunu yut! Ve ey gök suyunu tut! Denildi. Su çekildi; iş bitirildi; gemi de Cudi dağının üzerine yerleşti 44. Sonra duman halinde olan göğe yöneldi. Đsteyerek veya istemeyerek, gelin! Dedi. Đkisi de isteyerek geldik dediler 45. Allah ile insanlar arasındaki iletişime gelince, Đslâm ın peygamber ve vahiy inancı, Allah ile kulları arasında karşılıklı bir iletişimin varlığı düşüncesine dayanır. Buna göre ilâhî mesaja kulak verip imân eden kullar, duâ, tövbe, istiğfâr, zikir ve tesbîhâtları esnasında telaffuz ettikleri sözleri ve bunları dilleri ile söylerken gösterdikleri el açma, boyun bükme, gözyaşı dökme vb. davranışları ve yine namazlarında okudukları âyet, duâ, tekbîr, tesbîh, hamd vb. sözlü erkânı oluşturan insan diline has kelimeleri ve kıyâm, rükû ve secde gibi beden diline özgü ifade biçimlerini bu iletişimde sembol olarak kullanırlar. Yani kullardan Allah a doğru gerçekleşen iletişim sözlü ya da sözsüz olabilir. Allah el-hicr, Diğer âyetler için bkz. el-đsrâ, 61-62; el-a râf, 13-18; Sâd, En- Nahl, Krş. Köylü, Mustafa, Psiko-Sosyal Açıdan Dinî Đletişim, Đkinci Bas., Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2006, s.104. Vahiy kavramının anlamları hakkında geniş bilgi için bknz. Aslan, Abdulgaffar, Kur ân da Vahiy, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, el-hûd, 44; ayrıca bkz. El-Enbiyâ, 69; es-sebe, 10. Fussilet,

17 Din-Đletişim Đlişkisi ve Dinî Đletişim Engelleri da semi ve basîr yani her şeyi hakkıyla işiten ve gören bir ilâh olarak, kullarının kendisine yönelik sözlerini duyar, beden dilinin ifade biçimleri olan davranışlarını görür. Böylece Allah la kulları arasında insandan Allah a ya da aşağıdan yukarıya doğru gerçekleşen iletişim doğrudan ve vasıtasız bir iletişim olup, burada asla bir aracıya gerek olmadığı gibi, araya Allah katında hatırlı olduğu düşünülen aracı ya da şefaatçilerin konulması, tevhîdi zedeleyip giderek şirke yol açan başlıca sebeptir. Aynı şekilde Allah ile kulları arasında, Allah tan insana ya da yukardan aşağıya doğru kurulan iletişim de, insan dilindeki kelimelerin ortak semboller olarak kullanılmasıyla sözlü olarak gerçekleştiği gibi, başta görme olmak üzere insanın bütün duyularıyla algılayabileceği ve Allah ın varlığının ve yaratıcı kudretinin delilleri olan tabiat olayları ya da insanın kendi yaratılışındaki hikmetler de dâhil olmak üzere âlemdeki bütün varlık ve olaylar vasıtasıyla sözsüz olarak da gerçekleşir. Kur an-ı Kerîm, Allah ın, kullarına mesajlarını ifade aracı olarak kullandığı sözlü sembollere de, sözsüz sembollere yani, duyularla müşâhede edilen fizikî âlemdeki varlık ve olaylara da âyet demektedir 46. Allah ile kulları arasında yukarıdan aşağı doğru kurulan dikey ve sözlü iletişimde, vahyin doğrudan Allah tan insanlara ulaşması şeklinde bir haberleşme söz konusu değildir. Zira ontolojik uyuşmazlık sebebiyle Allah ile sıradan insanlar arasında lisânî bir konuşma mümkün değildir. Çünkü Allah ile insan birbirinden çok farklı varlıklar olup, onların aynı düzeyde varlıklar olarak tasavvur edilmesi mümkün değildir. Halbuki doğrudan karşılıklı konuşma şeklinde sözlü bir iletişimin kurulabilmesinin temel şartlarından biri, ortak sembollerin kullanılması, diğeri de kaynak ile alıcının aynı kategoriye mensup, aynı düzeyde varlıklar olmasıdır 47. Oysa Allah, duyularla algılanıp kavranılması mümkün olmayan, ezelî, ebedî, sonsuz ve mutlak bir varlık olarak en yüksek varlık düzeyinde bulunurken; insan eksik, âciz, fâni ve varlığı başkasının varlığına bağlı bulunan bir varlık düzeyini temsil etmektedir. Bu durum, Allah ile kullar arasında vahiy yoluyla kurulan sözlü iletişimde, mesajın insanlara doğrudan değil, dolaylı olarak ulaştırılmasını gerektirmektedir. Yani vahiy ya da mesajın, önce vahiy meleği vasıtasıyla vahyi almaya müsait bir şekilde yaratılıp hazırlanılmış olan peygambere ulaştırılması, sonra da peygamberin kendisine ulaşmış bulunan ilâhî mesajları diğer insanlara tebliğ etmesi gerekmektedir. Buna göre Allah ile kulları arasında yukardan aşağıya doğru (dikey) gerçekleşen sözlü iletişim iki aşamalı olup, bunun ilk aşaması vahiy meleği vasıtasıyla gerçekleşen dolaylı; ikinci aşaması ise Hz. Peygamberle diğer insanlar arasında gerçekleşen doğrudan ve yatay iletişimdir. Bu iletişim ya da el-bakara, 164; Âl-i Đmrân, 190; er-ra d, 4; en-nahl, 12; Yûnus,6,67; er-rûm, 21,23,24,37; el-ankebût, 24. Izutsu, Toshihiko, Kur ân da Allah ve Đnsan, Çev.: Süleyman Ateş, Kevser Yayınları, Ankara, trsz., s

18 Hüseyin CERTEL haberleşmenin ilk aşamasında mesajın çıktığı kaynak Allah, bitiş noktası ya da alıcı Hz. Peygamber; iletişimde kullanılan vasıta, araç ya da kanal ise vahiy meleği Cebrâil dir. Ancak iletişimde mesajın (vahyin) ulaşması gerektiği son nokta Hz. Peygamber değildir. Đlâhî bildirinin onu da aşıp, diğer insanlara ulaşması hedeflenmektedir. Bunun için iletişimin ikinci aşaması, aynı kategori ya da varlık düzeyinde bulunan peygamberle diğer insanlar arasında doğrudan ve yatay olarak sürdürülecektir. Zira Hz. Peygamber, her ne kadar diğer insanlardan üstün konum ve özelliklere sahip ise de, kul ve insan olmak bağlamında onlarla aynı varlık düzeyini temsil eder. Dindarlar arasında en azından Đslâm ın ilk dönemlerinde hiyerarşik ve resmi bir örgütlenme de söz konusu değildir. Bu aşamada Hz. Peygamber, dinî iletişimde Allah tan gelen mesajın kendisinde toplanıp diğer insanlara aktarıldığı kaynak olarak değerlendirilebileceği gibi, Allah ile kulları arasında kurulan dikey iletişimin bütünü içinde ise, iletişim zincirinde vahiy meleğinden sonraki halkada yer alıp, mesajı kendisi ile aynı kategoriye mensup, aynı varlık düzeyinde bulunan kullara ulaştıran seçilmiş bir elçi ve tebliğcidir 48. Peygamberle diğer kullar arasında kurulan ve tebliğ denilen iletişimde, her ne kadar ilâhî kaynaklı mesajların iletimi söz konusu ise de, iletişimin iki ucunda yer alanlar insan olduğu için, sonuçta bu, aynı zamanda insanlar arası bir iletişimdir. Onun içindir ki biz bugün, bir iletişim kaynağı olarak Hz. Peygamber in özelliklerinden, iletişim becerisinden, iletişim (tebliğ) metotlarından bahsedebiliyoruz. Ayrıca dindar insanlar, günlük hayatlarında yaşadıkları ilâhî rehberlik (yol gösterme), ilahî davet, vizyon, içe doğma vb. dinî tecrübelerini Rableri ile kendileri arasında gerçekleşen bir iletişim olarak algılayabilir. Bu bağlamda başlarına gelen olumsuz olayları, kendilerine ikâz amacıyla gönderilmiş ilâhî birer mesaj olarak algılayıp, bu mesaja Tanrının istediği şekilde kendilerine çekidüzen vererek geri bildirimde bulunmakla dindarlar, Tanrıyla bir tür iletişimde bulunmuş sayılabilirler. Aynı şekilde içlerine doğan her türlü iyiye, güzele, itaate sevk edici düşünceleri, kalplerine Allah tarafından ilham edilmiş duyumlar olarak algılamakla da inananlar, Rableriyle iletişim kurmuş olurlar. 2) Đnsanlar Arası Đletişim Dinî iletişimin, din konusunda yapılan, muhtevâsını dinî mesajların oluşturduğu iletişim olduğu düşünülürse, bu iletişimin, Allah ın ilâhî mesajı vahiy yoluyla Hz. Peygamber e ulaştırması, onun da bu mesajı ümmetine tebliğ etmesiyle sona ermediği açıktır. Kullar ya da insanlar arasındaki dinî iletişim, Hz. Peygamber in vefatından sonra, Allah ın kitabı ve Hz. Peygamber in sünneti çerçevesinde şekillenen dinin itikadî, amelî ve ahlakî esaslarından oluşan mesajların aktarılması şeklinde günümüze kadar devam ede gelmiştir. Bundan sonra da özellikle dinî tebliğ ve irşat faaliyetleri, din eğitimi ve öğretimi 48 Certel, Hüseyin, Dinî Đletişim ve Liderlik Açısından Hz. Peygamber in Sıfatları, VII. Kutlu Doğum Sempozyumu (Tebliğler), Isparta, 2004, s

19 Din-Đletişim Đlişkisi ve Dinî Đletişim Engelleri şeklinde devam edecektir. Zira gerek Kur ân-ı Kerîm 49 ve gerekse Hz. Peygamber 50, ilâhî mesajın diğer insanlara iletilmesi (tebliğ), onların dine davet edilmesi ve din konusunda irşat edilmeleri konusunda sadece Hz. Peygamber e değil, tüm inananlara sorumluluk yüklemiştir. Hz. Peygamber in vefatından sonra ise, bu sorumluluk başta din bilginleri olmak üzere tamamen inananlara aittir. Bu sorumluluk, her şeyden önce insanlarla etkili iletişim kurmayı gerektirir. Dinî iletişim olarak adlandırdığımız bu iletişim türünün ayırt edici temel özelliği, ondaki mesajların esas itibarıyla başlangıçta ilâhî bir kaynağa dayanması ve içeriğinin dinî olmasıdır. Genel iletişimde iletişim sürecinin işleyişi, amacı, temel unsurları ve türleri hakkında söylenenlerin hepsi, insanlar arasında gerçekleşen dinî iletişim için de geçerlidir. Dinî iletişimin kendine özgü amacı, inanç, duygu, düşünce, bilgi, tecrübe, tutum ve davranış boyutlarıyla sağlıklı bir dinî yaşantının teşekkülüdür. Đlâhî mesajların aktarımı yoluyla Tanrı ile insan, insanlar arası ve insanla çevre arasındaki ilişkilerin, dinin öngördüğü şekilde tanzim edilmesidir. Öğretmenlik, avukatlık, politikacılık, pazarlamacılık, din görevliliği ve misyonerlik, yöneticilik vb. bazı meslekler vardır ki, bunlar insanlarla sürekli iç içe olmayı, onlarla sağlıklı ve etkili iletişim kurmak suretiyle onları etkilemeyi; onlarda duygu, düşünce, tutum ve davranış değişikliği meydana getirmeyi gerektirir. Bu meslekleri icrâ edenlerin başarısı, büyük ölçüde onların iletişim becerilerine ve iknâ kabiliyetlerine bağlıdır. Dinî iletişim, özellikle din görevlileri, din eğitimcileri, din bilginleri, cemaat önderleri ve dinî kurumlarla bireyler ve kitleler arasında yoğun olarak sürdürülen bir olgudur. Camilerde okunan hutbeleri, yapılan vaazları, kitle iletişim araçları kanalıyla yapılan sözlü ve yazılı dinî yayınları, verilen seminer ve konferansları, okullarda ve Kur ân kurslarında verilen dersleri, hatta minarelerden okunan ezanları, dinî iletişim kapsamında değerlendirmek mümkündür. Dinler ve kültürler arası rekabetin ve dolayısıyla yabancı dinlerin misyonerlik faaliyetlerin arttığı, din ve dindarlık imajının sarsıldığı, dinî ve kültürel yozlaşma ve yabancılaşma tehlikesinin baş gösterdiği günümüzde, etkili bir dinî iletişimin önemi de daha iyi anlaşılmış bulunmaktadır. Her konuda olduğu gibi, dinî iletişim yani dinî eğitim, tebliğ, davet ve irşat metotları konusunda da Müslümanların örnek alacakları model, Hz. Peygamberdir. Çünkü Hz. Peygamber vahyi tebliğ etmek, onun itikâdî ve amelî Đçinizden hayra çağıran, iyiliği emredip kötülükten men eden bir topluluk olsun; işte onlar başarıya erenlerdir (Âl-i Đmrân,3/104). Süleyman Ateş, bu âyetin, Müslümanlar arasında bir Đslâm irşat teşkilatının kurulmasını gerekli kıldığı görüşündedir. Bkz. Ateş, Süleyman, Kur ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli, Yeni Ufuklar Neşriyat, Đstanbul, s.62. Diğer âyetler için bkz. Et-Tevbe (9), 71; Âl-i Đmrân,3/110. lgili hadisler için bkz. Et-Tirmîzî, Tefsîru Mâide, 6; Müslim, Đmân, 20; et- Tirmîzî, Fiten,

20 Hüseyin CERTEL taleplerini kabule çağırmak, farklı idrâk düzeyindeki insanların anlayışına sunmak üzere onun muhtevâsını şerh ve izâh (beyân) etmek, mü minlere eğitimöğretim hizmeti sunmak, onlara örnek alacakları davranış modelleri oluşturmak ve bütün bunları en etkili ve verimli bir şekilde yerine getirebilmek için, gerekli metot ve yöntemler geliştirip uygulamakla görevlidir. Bütün bu etkinlikler ise, Hz. Peygamber in diğer insanlarla sürekli etkileşim ve etkili bir iletişim faaliyeti içinde bulunmasını gerekli kılmaktadır. Öte yandan Hz. Peygamber, aynı zamanda zikri geçen bu görevleriyle toplumda köklü bir değişimi gerçekleştirmek üzere Allah tarafından seçilerek gerekli niteliklerle donatılmış büyük bir lider olarak da, sahip olduğu iletişim becerisi sayesinde insanları ortak amaçlar etrafında toplama, örgütleme ve harekete geçirmeyi başarmıştır. Hz. Peygamber in hayatındaki bütün olayları ve onun kişiliğinin tüm öğelerini, onun, dinî iletişimde mesajın çıktığı kaynak ve toplumsal değişimi gerçekleştirmekle görevli büyük bir lider oluşu açısından değerlendirmek gerekir 51. Şu halde mesleği gereği yoğun olarak dinî iletişim faaliyetinde bulunanların, dinî iletişimde Hz. Peygamber örneğini çok iyi tanımaları gerekir. Bu tanıma, dinî iletişim sürecinde bir kaynak olarak onun sahip olduğu nitelikleri ( peygamberin sıfatlarını), kişilik özelliklerini, iletişim becerilerini ve tebliğ metotlarını bilmekle olur. 3) Etkili Dinî Đletişimin Önündeki Engeller Din, hem insanların oldukça ilgili ve hassas oldukları bir alan, hem de onların tutum ve davranışlarına yön veren temel bir değer olduğundan, bu alandaki iletişimin, sağlıklı, başarılı ve etkili bir şekilde gerçekleşmesi ayrı bir öneme sahiptir. Oysa toplumumuzda, arzu edilen ölçüde sağlıklı ve etkili bir dinî iletişimin gerçekleştirildiğini söylemek oldukça zor görünmektedir. Bunun kaynağın kişisel özelliklerinden, mesajın muhtevasından, seçilen sembollerden, kullanılan kanallardan ve alıcılardan kaynaklanan pek çok sebepleri vardır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla bunlardan sıkça karşılaşılan başlıcaları şunlardır: a) Kaynakla Đlgili Engeller Đnsanlar, inanılır kaynaklardan gelen mesajları ciddiye alırlar, onları algılamaya, anlamaya, anlamlandırmaya ve doğru olduğunu kabule daha çok hazırdırlar. Dolayısıyla inanılır kaynaklardan gelen mesajlar, alıcılarda istenen istikamette duygu, düşünce, bilgi, kanaat, tutum ve davranış değişikliği meydana getirme konusunda daha etkili ve başarılı olur. Kaynağın inanılırlığı, onun güvenilirliğine, uzmanlık derecesine, saygınlığına, sevilmesine, tarafsızlığına, samimiyetine, tutarlılığına bağlıdır. Başta din görevlileri ve din eğitimcileri olmak üzere dinî iletişimde kaynak durumunda olan herkesin inanılır olması ise, ayrı bir önem taşımaktadır. Dinî iletişimde kaynak durumunda olan bazı 51 Certel, aynı tebliğ, s