BİTKİ-İLAÇ ETKİLEŞİMLERİ HERB-DRUG INTERACTIONS

Transkript

1 ISSN: Cilt 3, Sayı 1, 2015 Vol. 3, Issue 1, 2015 BİTKİ-İLAÇ ETKİLEŞİMLERİ Ali ÜNVERDİ 1, Başar ALTINTERİM 2 ÖZET Son yıllarda bitkilerin kullanımının artmasıyla beraber rastgele bitki kullanımı da artmıştır. Bitkilerin çoğu yan etkisizdir. Ancak bitkilerin kullanılması dikkat gerektirmektedir. Kullanım dozları ve sürelerine uyulması ve uzman kişiler tarafından tavsiye edilmelidir. Bitkiler her ne kadar düşük miktarlarda etken maddeler ihtiva etse de bazı maddeler kullanılan kimyasal ilaç ile etkileşime girebilecek kadar kuvvetli olabilmektedir. Bitkisel ürünler günümüz ilaçları ile kullanıldığında bitki-ilaç etkileşimi oluşmaktadır. Bu etkileşim ilaçların etkisini artırabildiği gibi ilacın etkisini yok edebilmektedir. Anahtar Kelimeler: Bitki, İlaç, Etkileşim. HERB-DRUG INTERACTIONS ABSTRACT In recent years the increasing use of plant also increased with the use of random herbs. Most of the plants have not side-effect. However, the uses of plants require care. Doses and duration of use to comply with and be advised by experts. Although plants contain lower amounts of active ingredients used in the chemical drug substances, although some may be strong enough to go to interact with. Potential exists for herb-drug interaction to occur when the herbal product is consumed with the modern day medicine. This interaction can increase the effect of drugs such as the effect of a drug can not. Key words:herb, Drug, Interaction. 1.Giriş Bitkilerin kullanımı insanlık var olduğu sürece var olmuş ve var olmaya devam edecek bir olgudur. Bitkiler, içerdiği maddelerden ötürü kuvvetli etkiye sahiptir. Bu etken maddeler; merkezi sinir sistemini [atropin], bağışıklık sistemini [stimulanlar], 1 Lisansüstü Öğrencisi, Tunceli Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi. 2* Yrd. Doç. Dr., Sorumlu Yazar, İnönü Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi. basaraltinterim@gmail.com

2 Ali ÜNVERDİ, Başar ALTINTERİM 41 dolaşım sistemini [dijitalinler] uyarabilen ve uyarmakla kalmayıp, morfolojik ve fizyolojik değişiklikler yapabilen maddelerdir. Bitkiler, ilaçlar ile birlikte alındığında ilaç ile etkileşimleri olabilir. Bu nedenle kimyasal ilaçlarla beraber, bitki veya bitkisel ürünlerin kullanımına dikkat edilmelidir. Dünya sağlık örgütü [WHO], incelediği bitkisel mamullerin kullanımını tavsiye etmektedir. Bitkiler; eser elementler, fitositeroller, hidrokarbürler, terpenler, stimulanlar vs. bir çok madde içeren süper komplekslerdir. Bitkileri kullanırken bir bütün olarak düşünmek gerekir. İçerisinde yüksek yoğunlukta veya yüksek etkiye sahip düşük yoğunluktak imaddeleri göz önünde bulundurmak gerekmektedir (Ramakrishna ve ark., 2003). Dünya nüfusunun çoğunluğu, hastalıkların tedavisi için bitkisel ürünlere başvurmaktadır. Ancak bitkilerin kullanımı cinsiyete, yaşa, hastalığın ilerleme seviyesine, birkaç hastalığın birarada bulunma durumuna göre, hormonal ve enzim aktivitelerine göre değişmektedir. Bunlara ilaveten hasta için uygun görülen bitkise ltedavi verlirken, kullandığı ilaçlar ve bunların etki mekanizmalarının da bilinmesi gerekmektedir (Barrett, 2004; Baytop ve Başer, 1995). Bu sayede bitkinin veya bitkisel karışımın, ilacın etkisini artıracağı veya azaltacağı tespit edilir. Buna uygun olarak yapılan tedavi sonrası, vücut hızlı bir iyileşme gösterebilir. Aksi takdirde yapılan kimyasal ilaç tedavisi faydalı olmayabilir (Kuhn ve Winston, 2001). Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de bitkisel ürünlere olan talep olukça artmaktadır. Mevcut pazardan pay alma uğruna insanların sağlığı gözardı edilebilmektedir. Parasallaşan bu ekonomi bilimsellikten uzaklaştıkça değer kaybetmektedir. Dış görünüşe ve reklamların aldatıcı yüzüne, inanarak kullanılan bu tarz bitkisel mamullerin etkisi sorgulanmalıdır (Cragg ve Kenneth, 2003). 2. Etkileşim Kimyasal ilaçların yan etkilere sahip oldukları bilinmektedir (Nakipoğlu ve Otan, 1992). Hem bitkilerin, hem de kimyasal ilaçların letal ve toksik dozları tespit edilmiştir. Bitki-ilaç etkileşimi bu toksik etkiyi artırabilir. Hiperglisemide kullanılan insülin ile birlikte tarçın veya benzeri [glikoz seviyesini azaltıcı olarak] bir bitkinin kullanımı hasta şeker düzeyinin aşırı düşmesine ve olgunun hipoglisemi şokuna girmesine neden

3 42 Bitki-İlaç Etkileşimleri olabilir. Bu amaçla, bitki ve insülinin birarada kullanılması engel teşkiletmiş gibigörünebilir. Hâlbuki burada birlikte kullanım şekli hatasıvardır. İnsülin bazı organlardaki [göz, böbrek, sinir, kalp ve damar,] hücrelere aşırı glikoz girişini sağlamaktadır. Bu hücrelerde sorbitol dehidrogenaz üretimi yeterli düzeyde olmamaktadır. Bu durumda ise sorbitol fruktoza dönüşemediği için mevcut sorbitol, kristal halinde su alıp şişerek damar çatlamalarına neden olmaktadır. Sonuç olarak ise nefropati, retinopati gibi tedavisi güç veya tekrarlayan hastalıklara yol açmaktadır. Hâlbuki, yüksek şekere etki edebilecek fitoinsülinleri ihtiva eden ve sorbitolü fruktoza dönüşümünü sağlayan maddeler, tarçın ve benzeri bitkilerde mevcuttur (Newman ve ark., 2000). Yapılacak doğru uygulama ise bitki-ilacın birlikte kullanılması sırasında insülin ünitelerini kontrollü bir şekilde azaltmak ve kullanılan bitkiye geçişi sağlamaktır. Unutulmamalıdır ki, seçilen bitki veya bitki mamulüne, günlük doz dahilinde devam edilmesi esastır. Bitkisel ilaca geçiş ilaç üreticilerini üzse de insansağlığı birinci öncelikte olmalıdır. Bitkilerin içerisinde yüzlerce madde bulunmaktadır. Alman ekolünde bitki etken maddeleri tek tek ele alıp ona göre etkileri tespit edilmektedir. Bu şekilde etken madde ile bitkiyi aynı kefeye koymak mümkün değildir. Bitkide bulunan etken maddeiçeriği ile aynı bitkiden, ekstraksiyon ile çıkarılan tek etken maddenin etkisi aynı olmamaktadır. Örneğin: tarçın kabuğundan ekstraksiyon ile elde edilen sinnamaldehid ile tarçının etkileri farklıdır. Ekstrakte ürününün etki miktarı daha az olmasına rağmen, emilim oranları farklılık gösterebilmektedir. Bunun yanısıra etken maddenin bulunduğu bitkinin kullanım miktarı daha çok ama yanetkisi olmamakta veya letal doz aralığı daha geniş bir spektrum sergilemektedir (Özer ve ark, 2001). Bu sebeplerden ötürü bitkiyi veya bitkisel karışımı, ilaç ile birlikte kullanırken içerisindeki etken maddeyi gözönünde bulundurmak gerekmektedir. Fakat sadece bu maddenin etkisinin değil, bir arada bulunduğu diğer maddelerinde etkili olduğunu unutmamak gerekir. Bu şekilde bitki ile ilacın birarada kullanım doz ve şekilleri tespite dilebilir (Horn ve ark., 2007).

4 Ali ÜNVERDİ, Başar ALTINTERİM Bitki-İlaçEtkileşimleri İlaç etkileşim mekanizmaları, iki genel kategoriye ayrılır bunlar: farmakokinetiği [bir ilaç emilimi, dağılımı, metabolizması ve atılımı] ve farmakodinamik etkileşimlerdir [bir ilacın kombine farmakolojik etkileri] (Simon ve Kerry, 2000). Son zamanlarda yapılan çalışmalar özellikle sitokrom P-450 enzim aktivitesine bağlı olarak ilaç-bitki etkileşimleri araştırmakta ve yapılan tespitler sonucu hangi bitkilerin kullanılmaması gerektiği bulunmaktadır. Tatlandırıcı amaçla kullanılan meyan kökünün kortikosteroidlerin metabolizmasını azalttığı ve toksik etkilere yolaçan kortikosteroid birikmesine yolaçtığı tespit edilmiştir (Müller ve ark., 2004). Bir diğer çalışmada ise araştırmacılar, kantaronotununsitokrom P-450 sistemindeki hepatik mikrozomal enzimleri uyararak digoksin gibi ilaçların metabolizmasını arttırdığını tespit etmişlerdir (Rosenblatt ve Mindel, 1997). Ginkgo biloba yaprağı ile yapılan başka bir çalışmada ise warfarin, aspirin ile birlikte verildiği takdirde kanın aşırı sulandırılmasından dolayı antiplatlet aktivitesi göstererek kanama eğilimi oluşturduğu tespit edilmiştir. Bu nedenle bu ilaçlar ile bitkilerin birarada kullanımında dikkatli olunmalıdır (Tyburczy ve ark., 2009). 4.Tartışma Kısıtlı bir etkiye sahip olan kimyasal ilaçlar, bitkilerle kullanıldığı zaman etkisi yok olabilir, yan etki gösterebilir veya etkisi güçlenebilir. Her ne kadar yapılan çalışmaların çoğu ilaçların etkilerini azaltıcı veya etkisini yok edici ajanların tespiti yönünde olmuştur. Hâlbuki asıl araştırmaların bitki-ilaç birlikteliğinde birbirinin etkisini artırıcı yönde tespitleri gün ışığına çıkarmak yönünde olmalıdır. Bu ise teknolojik gelişmeler, yöntemlerin ilerlemesi ve denemelerin artırılması ile olacaktır. Kısıtlı terapötik etkiye sahip ve yanetkisi yüksek olan kimyasal ilaçların her hastalıkta kullanımının, sınırlandırılması gerekmektedir. Bununla birlikte bitkisel tedavinin, etki mekanizması ve süresi gözönüne alınarak tavsiye edilmesi insan ve hayvan sağlığı için vazgeçilmez bir halalmaktadır. Kimyasal tedavinin gerektiği hastalıklarda kimyasal ilaçların kullanımı şarttır. Yalnız bu kimyasalların yanetkisinin

5 44 Bitki-İlaç Etkileşimleri azaltılabileceği ve de iyileştirme etkisinin artırabileceği bitkisel mamullerle birlikte kullanımı araştırılmalıdır. Bitkilerin içindeki maddelerin basit kopyaları olarak üretebildiğimiz maddelerin izomer oluşumu her zaman yan etki ve hücre emilimi konusunda sorunlar oluşturacaktır. Hâlbuki doğal maddelerin emilimi yüzde yüz gerçekleşmektedir. Önemli olan bitki ürünlerinin daha hızlı etki edebileceği hidrosol ve aromaterapi ürünleri gibi sunumlara kavuşması konusunda araştırma yapmaktır. Daha hızlı etki edebilecek bitki ürünleri elde edilmeli ve kimyasal tedavi destekleyici olarak tavsiye edilmelidir. Unutulmamalıdırki kimyasal ilaçlar etki dozları tespit edilmiş zehirlerdir. 4. Kaynaklar Ramakrishna R.R. Platel K. and Srinivasan K. In vitro influence of species and spice active principles on digestive enzymes of rat pancreas and small intestine. Molecular Nutrition & Food Research. 47 (6), pp Barrett M. The Handbook of Clinically Tested Herbal Remedies Volume 1 New York London Oxford The Haworth Herbal Press, Pharmaceutical Products Press, and The Haworth Medical Press, imprints of The Haworth Press, Inc., 10 Alice Street, Binghamton, NY Baytop T. vebaşer K.H.C. On Essential Oils and Aromatic Waters Used as Medicine in İstanbul Between 17 th. and 19 th. Centuries-Başer, K.H.C., [ed.]: Flavours Fragrances and Essential Oils-Proceedings of the 13 th. İnternational Congres of Flavours, Fragrances and Essential Oils, İstanbul Kuhn M., Winston D. Herbal Therapy and Supplements: A Scientific and Traditional Approach. Philadelphia, Pa: JB Lippincott Cragg M.S. and Kenneth M.S. Natural Products as Sources of New Drugs over the Period J. Nat. Prod. 66 (7), Nakipoğlu M., Otan H. TıbbiBitkilerinFlavonidleri, Anadolu, J. Of AARI, 4 (1): 70-93, MARA, İzmir

6 Ali ÜNVERDİ, Başar ALTINTERİM 45 Newman D.J., Anderson G.M. and Schmidt, W.F. Cinnamon Extracts Boosts Insulin Sensitivity, Agricultural Research Magazine Özer Z., Tursun N., Önen H. YabancıOtlarlaSağlıklıYaşam [Gıda vetedavi]. Ankara. 4 RenkYayınları Horn J.R., Philip D. Chan H. and Chan L. Proposal for a New Tool to Evaluate Drug Interaction Cases, Ann Pharmacother. 41: Simon M. and Kerry B. Principles and Practice of Phytotherapy. Philadelphia, Churchill Livingstone Müller S.C., Uehleke B., Wöhling H., Petzsch M., Majcher-Peszynska J., Hehl E.M., et al. Effect of St John's wort dose and preparations on the pharmacokinetics of digoxin. ClinPharmacolTher. 75 (6): Rosenblatt M., Mindel J.N. Spontaneous hyphema associated with ingestion of Ginkgo biloba extract. Engl J Med. 336 (15): Tyburczy C., Major C., Lock A.L., Destaillats F., Lawrence P., Brenna J.T., Salter A.M., Bauman D.E. Individual trans octadecenoic acids and partially hydrogenated vegetable oil differentially affect hepatic lipid and lipoprotein metabolism in golden Syrian hamsters. J Nutr. 139 (2):