MİNİMUM HAVALANDIRMA (KIŞ HAVALANDIRMASI) PRENSİPLERİ ZAMAN KONTROLLÜ HAVALANDIRMA

Transkript

1 Yazan: Barbaros GÖKÇEYREK Teknik servis müdürü Ross Breeders Anadolu MİNİMUM HAVALANDIRMA (KIŞ HAVALANDIRMASI) PRENSİPLERİ ZAMAN KONTROLLÜ HAVALANDIRMA Havalandırma muhtemelen tavuk yetiştiriciliğinin en zor konularından birisidir. Bunun en büyük sebebi ise havalandırmanın diğer üretim faktörleri (yemlik, suluk, sıcaklık vs) gibi somut değil soyut bir kavram olması ve etkili çalışıp çalışmadığının gözle kontrol edilememesidir. Havalandırmanın iyi yapılamadığını anlayabildiğimiz zaman ise çoğunlukla performans kayıpları zaten başlamış olmaktadır. Kış aylarında yakıt maliyetleri artmasından dolayı artan yakıt maliyetinden biraz olsun kurtulabilmek için işletme sahipleri daha az havalandırma yapma eğilimindedirler. Bu durum büyümede gerilik, yüksek FCR, hastalıklara duyarlılık ve yüksek ölüm oranı olarak sonuçlanabilmektedir. Havalandırma ekipmanları satan, konularında son derece yeterli ve çok ciddi arge çalışmaları yapan uluslararası bir çok firmayla birlikte yerel markaları Türkiyede bulmak mümkündür. Hangi firmanın ekipmanı kullanılırsa kullanılsın sistemin randımanlı çalışabilmesi için mutlaka havalandırma mantığının ve temel prensiplerinin anlaşılmış olması gerekir. Bu bültende mevcut karışık çalışma sistemlerine sahip ve pahalı havalandırma yöntemlerinden daha ziyade aynı temel çalışma prensibine sahip olan zaman kontrollü havalandırma sisteminden bahsedilecektir. KIŞ HAVALANDIRMASINDA ZAMAN KONTROLLÜ sistem özellikle broiler üretimi yapan işletmeler için kullanımı ve kurulması son derece kolay ve ucuz bir havalandırma yöntemidir.. KIŞ HAVALANDIRMASININ (MİNİMUM HAVALANDIRMA) AMACI NEDİR? Bu soruyu sorduğumuz teknik personelin ve işletme sahiplerinin çoğu hayvanların oksijen ihtiyacını sağlamaktır diye cevap verecektir. Oysa oksijen ihtiyacını sağlamak minimum havalandırmanın en son öncelikleri arasındadır. İyi bir hava kalitesi sağlayarak hayvanları optimum performans için istenilen ısı aralıklarında tutmak minimum havalandırmanın esas amacıdır. Kış havalandırması ayrıca, iyi altlık kalitesi sağlamak için kümesdeki istenmeyen nemi kümesden uzaklaştırmayı da amaçlamaktadır. Minimum havalandırmanın amaçları: Amonyak ve karbondioksit gibi zararlı gazları kümesden atmak Fazla nemi kümesden atmak Hayvanlar tarafından üretilen fazla ısıyı kümesden dışarı atmak Hayvanların ihtiyacı olan oksijeni sağlamak Tozu minimuma indirmek ve en önemlisi bütün bunları yaparken YAKIT TASARRUFU SAĞLAMAK tır. Minimum havalandırmaya geçmede önce kümes içinde istediğimiz havanın özelliklerine bir göz atalım. oksijen > % 19,6 karbondioksit < % 0,3 karbonmonoksit < 10 ppm amonyak < 10 ppm nispi rutubet % AMONYAK: Bir çok üretici sadece yüksek amonyakdan dolayı kümeslerinde neler kaybettiklerinin farkında bile değildir. Özellikle kış döneminde üreticilerinin hepsinin söylediği ortak cümle kümesde biraz koku var ama o kadar da kötü değil olmaktadır. Aslında kümes içinde 50 ppm ve altı amonyak seviyesini koklayarak hissetmek çok zordur. Teorik olarak insan burnu 20 ppm ve üstündeki amonyak seviyesini hissedebilir. Bununla birlikte esas önemli olan yüksek amonyağa maruz kaldığınız süre ve bunun sonunda burnumuzun hassaslığını yitirmesidir. Kısacası biz amonyağı hissetmeye başladığımızda hayvanlar zaten zarar görmeye başlamış demektir. Amonyak seviyesinin 25 ppm ve üstü olması durumunda soluk borusu yüzeyinde yer alan ve dışarıdan gelen yabancı partikülleri tutmaya yarayan tüycükler (Cillia) fonksiyonlarını yitirmeye başlamaktadırlar. 50 ppm ve üzerinde ise cilliaların bir kısmı tahrip olmaktadır. Bu durum dış ortamdan gelen yabancı maddelere hayvanları açık hale getirmektedir. Örneğin, dışarıdan gelen E.Coli bakterisi tüycükler tarafından tutulup dışarıya atılamadığı için hava keselerinde enfeksiyon yapabilmek için gerekli sayıya rahatlıkla ulaşabilecekdir. Bu durum sonunda kompleks solunum problemleri ortaya çıkmakta ve bu tip enfeksiyonların tedavisi hem çok zor hemde pahalı olmaktadır. 1

2 1960 larda yapılan bir çalışmada 20 ppm ve üstü amonyağa 72 saat maruz kalan hayvanlarda ND ve IB enfeksiyon miktarı 2 katına çıkmıştır. Ekonomik zararlarına bir göz atarsak 50 ppm ve üzeri amonyağa maruz kalan işletmelerde yaklaşık 220 gr canlı ağırlıkta düşme FCR da 8 puan artma görülmüştür. Yetişmiş sürülerde eğer havalandırma fanlarının tamamen durduğunu varsayarsak dakikada 1-4 ppm amonyak artışı olurken havalandırmaya başlandığında yaklaşık dakikada 5 ppm amonyak düşüşü meydana gelir. Yani amonyağın kümesden atılması oluşumundan daha hızlıdır. Yapılacak yeterli havalandırma ile kümes içindeki amonyak miktarı rahatlıkla istenilen seviyeye getirilebilir. Kümes dışındaki hava ıslak bir süngere benzer. Kümes tabanındaki suyu kendine bağlayabilmesi için her şeyden önce bu süngerin kurutulması gerekir. Bunu yapmanın tek yolu ise kümese giren soğuk havanın ısıtılmasıdır. Kümesdeki sıcak hava çatı boşluğunda toplanır. Termal fotoğrafta görüldüğü gibi kümeste ısınan hava (kırmızı bölge) çatı boşluğunda toplanmıştır. Kış havalandırması yapılırken bu ısıdan faydalanılır. NEM: Herkes bilmektedirki günlük tüketilen yem miktarının artışına bağlı olarak tüketilen su miktarıda artmaktadır. Minimum havalandırmanın bu suyu kümes ortamından atmak için ne kadar önemli bir işlevi olduğunu bir örnekle açıklayalım m² olan broiler kümesinde, ortalama 18 adet/ m² hayvan yoğunluğu ile civcivle üretime başladığımızı düşünelim. Üretim sonunda elde ettiğimiz performansın g Canlı ağırlık, 1.83 FCR ve %4.8 ölüm oranı olduğunu var sayalım. Bu sürü dönem sonuna kadar kg toplam canlı ağırlık için dönem sonuna kadar ton yem tüketecektir. Su tüketiminin, tüketilen yemin 1.8 katı olduğunu düşünecek olursak dönem sonuna kadar kümes ortamına giren su miktarı ton olacaktır. Tavuğun vücudundaki su oranının %75 olduğundan yola çıkarak kesime gönderilen hayvanlarla birlikte (43.902*0.75= ton) yaklaşık ton su kümes ortamından uzaklaştırılmış demektir Bu durumda kümes ortamında kalan ve havalandırma ile dışarı atılması gereken su miktarı = ton olacaktır. Bu miktar, sözü gecen kümesin yaklaşık 8 cm suyla kaplanması demektir. Fanlar vasıtasıyla kümese alınan hava yeterli basınç (kümese giren havayı merkeze götürecek çekme kuvveti) ile çatı boyunca hareket ederek kümes merkezine ulaştırılır. Hem bu yolculuğu esnasında hemde kümes merkezindeki sıcak hava ile karışması sonunda ısınan havanın yoğunluğu azalır ve su tutma kabiliyeti artar. Bir başka deyişle ıslak olan sünger kurur ve yeniden su tutma kabiliyeti kazanır. Kümes içinde çekim gücüne bağlı Hava Hareketi Orta İyi KIŞ HAVALANDIRMASININ ÇALIŞMA PRENSİBİ Kış döneminde kümes dışı ortamdaki havanın nem oranı %100 e yakındır. Zaten nemle doymuş halde olan bir havanın kümes içine direk alınarak kümes içindeki nemi kendine bağlaması mümkün değildir. Basınç Yok Dış ortamdan kümes içine alınan havanın sıcaklığındaki her 10 C artışta su tutma kabiliyeti 2 katına çıkar. 2

3 Kuru ve ısınmış hava hayvanların seviyesine indirilir ve hayvanların seviyesindeki ağır, nemli ve pis havayı kendine bağlayarak kümesden atılır. bulunan serum lastiğindeki suyun yüksekliğinin artması gerekir. Minimum havalandırmanın kalbi: içeriye giren soğuk havanın uygun hızda kümes merkezine kadar haraket ettirilerek ısıtılmasıdır. Eni 16 metre olan bir kümeste dışarıdan giren ağır ve soğuk havanın istediğimiz sıcaklığa çıkarılması için kümes merkezine kadar yaklaşık 8 metre hareketi gerekmektedir. Bu hareket ancak kümes içinde fanların çalışması ile oluştrulacak olan yeterli statik basınç kuvveti ile sağlanabilir. Yeterli statik basınç elde edebilmemiz için; Fanlar ve çekim kapasiteleri yeterli olmalı Hava kaçaklarının olmaması için kümeste kontrolsüz hava (pencere, kapı, tünel fan kenarları vs) girişleri olmamalı Uygun sayıda ve yüzey alanına sahip hava giriş menfezleri bulunmalıdır. Statik basınç nasıl ölçülür? Kümes içinde fanların çalışmasıyla oluşturulan çekme kuvvetini ölçmek için geliştirlen elektronik aletlerden faydalanılabilinir. Bununla birlikte bu tip aletlerin temini hem zor hemde pahalı olduğu için özellikle broiler üretimi yapan işletmeler için yaygın kullanımı oldukca zordur. Kümes içindeki çekme kuvvetini ölçmek için ihtiyacımız olan malzemeler sadece çapı 4-5mm olan yaklaşık m boyunda bir serum lastiği ve içi su dolu bir kaptır. Statik basıncın ölçülmesi: Kümesdeki tüm hava girişleri ve fanlar kapatılır. Serum lastiğinin bir ucu kümes içinde bırakılırken diğer ucu küçük bir delikden kümes dışına çıkartılarak içi su dolu kabın içine daldırılır ve suyun seviyesi serum lastiğinde işaretlenir. Sonraki aşamada kümes içinde 1 adet m³ tünel fan veya 2 adet m³ fan (biri kümesin sonunda diğeri ise başında) çalıştırılır. Fanların çalışması ile meydana gelen çekme kuvvetinden (negatif basınç) dolayı kümesin dışındaki kabın içinde Bu miktar eğer minimum mm (0.13 inch= 34 pascal) oluyorsa kümesimizin kapalılık/hava sızdırmazlık özelliği yeterlidir ve fanlar çalışmaya başladığında kümes içine alınan soğuk havayı kümes merkezine çekmek için gerekli çekim kuvveti yaratılabilir demektir. Yeni yapılan kümeslerde bu değer mm ( inch) veya pascal olmalıdır. (M.Czarick, University of Georgia. Operating modern broiler houses during the cold weather). MİNİMUM HAVALANDIRMA FANLARI Minimum havalandırmayı tünel fanlarla uygulamak oldukca zordur. Tünel fanlarla yapılan minimum havalandırmada, hava çok yüksek miktarlarda ve nisbeten daha küçük bir noktadan içeri girer. Bunun sonucu olarak, çatıya ulaşıp sıcak hava ile karışmasına ve ısınmasına fırsat vermeden hava kümes içine alınmaktadır. Tam ısınamayan hava hayvanların üzerine düşerek soğuma etkisi yaratır. Minimum havalandırma fanları kapasite olarak tünel fanlardan küçük olmakta ve bağlandıkları yer açısından yan duvarlara veya çatılara konulmaktadırlar. Minimum havalandırma fanlarının olmadığı işletmelerde her ne kadar küçük fanlar kadar kullanışlı olmayıp, uygulaması güç olsada büyük kapasiteli tünel havalandırma fanlarıda kullanılabilinir. HAVA GİRİŞ MENFEZLERİ (İnletler) Kümes içine alınan havanın kümes merkezine kadar gitmesi için uygun sayıda ve alana sahip hava giriş menfezleri bulunmalıdır. Kümes genişliği arttıkca havanın katetmesi gereken mesafede artacağı için menfezden giren hava hızı artmalıdır. 3

4 Bununla birlikte pratik olarak menfezlerden giren havanın hızı hesaplanırken m/sn yeterli olmaktadır. Kümes genişliği Menfezdeki hava hızı m/sn m den geniş 5m/sn den fazla NOT: Kümes içindeki hava hızı, çatı yapısı ve çatı eğimine göre değişebilir. bakılmaksızın, dışarıdan alınan soğuk havanın kümes merkezine taşınabilmesi amacıyla menfezlerdeki hava hızını elde etmek için gerekli kümes içi statik basıncın muhafaz edilmesidir. 5-7 cm Toplam menfez alanı (m²) = Toplam minimum Havalandırma fan kuvveti (3600x menfezdeki hava hızı m/sn) Toplam menfez sayısı = Toplam menfez alanı (m²)/ (menfez uzunluğu(m)x menfez yüksekliği (m)) Örnek: 16 m kümes genişliği olan bir işletmede minimum havalandırma yapmak için kullanılacak fanların toplam kuvvetinin m³ olduğunu varsayalım. 16 metre genişliğindeki bir kümeste dış ortamdan alınan havayı merkeze getirebilmek için menfezde olması gereken hava hızı daha önce değinildiği gibi 4-5 m/sn olmalıdır. Biz bu rakamı orta bir değer olarak 4.5 m/sn alalım. Toplam menfez alanı (m²): / 3600*4.5 = 3.70 m² Hava menfezlerinin ölçüsü 25cm yükseklik ve 50 cm uzunluk olduğunu varsayacak olursak. Toplam menfez sayısı: 2.78/ (0.25x0.50)= 29.6 (Yaklaşık 30 adet) Toplam 30 adet ve her biri 25cm yükseklik, 50 cm uzunluğa sahip olan menfezlerin yan duvarlara eşit aralıklarla 15 er adet dağıtılması suretiyle istenilen hava miktarının istenilen hızda kümes içine alınması sağlanabilecektir. Menfez açıklıkları: Modern havalandırma sistemleri, menfezlerdeki hava hızını koruyabilmek için, çalışan fanın kuvvetine göre veya fanın devrine bağlı olarak menfez açıklıklarını otomatik olarak artırıp azaltabilmektedirler. Burada amaç; menfez açıklıklıklarını ayarlayarak farklı yaşlarda ihitiyaç duyulan farklı hava miktarlarına Zaman ayar kontrollü sistemlerde fanlar çalışmaya başladığında otomatik veya manuel olarak açılacak olan hava menfezlerindeki optimum açıklık oranı 5-7 cm olmalıdır. Kümes içi şartlar bilgisayar veya bakıcı tarafından takip edilerek uygun açıklık oranına karar verilir. KIŞ HAVALANDIRMASINDA ALTIN KURALLAR Kümesin uygun havalandırmasını olumsuz etkileyen ve içeriye hava sızmasına sebep olabilecek her türlü istenmeyen açıklıklar kapatılmalıdır. Kış döneminde, yüksek maliyetlerle elde ettiğimiz sıcak havayı kümes içinde tutmak ve iyi bir havalandırma yapılmak için kümes izolasyonuna çok önem verilmelidir. Sürünü yaşına en uygun olan havalandırmayı yapmak için fan çalışma sürüleri en uygun oranda ayarlanmalıdır. Kümese civcivin girmesinden dönem sonuna kadar geçen süre içinde fanın çalışma süreleri haftalık düzenli olarak artırılmalıdır. Kümes içinde istenilen hava kalitesini sağlamak için ısıtıcılar minimum havalandırma fanlarından bağımsız çalışmalıdır. Kümes içi ve dışı sıcaklıklar ne olursa olsun tespit edilen havalandırma ayarları iç veya dış sıcaklık değerlerine bakılmaksızın uygulanmlıdır. Kümes içindeki sıcaklık değeri istenilen değerin altına insede minimum havalandırma fanları tespit edilen oranlarda çalışmalıdır. Dış ortamdan kümes içine alınan soğuk hava hayvanlarla direk temas etmeyecek şekilde üstten 4

5 içeri alınmalı ve sıcak hava ile karıştırılarak hayvanlara ulaşmadan önce ısıtılmlalıdır. Altlıkda nemlenme varsa veya kümes içinde amonyak miktarı fazla ise minimum havalandırma oranları artırılmalıdır. Eğer minimum havalandırma artırıldığı halde amonyak veya altlık problemi azalmamışsa kümes bir süre ısıtılmalıdır. Kümesin çok tozlu veya kuru olduğu durumlar bize aşırı havalandırmanın yapıldığını gösterir ve bu durumda havalandırma oranları azaltılmalıdır. Eğer kümes içi sıcaklık yüksekse fan çalışma ayarlarından ziyade termostat ayarları kontrol edilmelidir. HAFTALIK MİNİMUM HAVALANDIRMA İHTİYACI Broiler kümeslerinde hava kalitesini sağlamak için gerekli olan hayvan başına haftalık minimum havalandırma değerleri şu şekildedir. Hafta m 3 /h 1 0,17 2 0,43 3 0,60 4 0,85 5 1,1 6 1,36 7 1,53 Kümesdeki toplam hayvan sayısı dikkate alınarak kümes için haftalık minimum havalandırma ihtiyaçları hesaplanır. Minimum havalandırma ihtiyaçları kümesin bulunduğu bölgenin iklim koşullarına ve kümes içinde hedeflenen hava kalitesine göre değişebilir. Sürü Yaşına Göre Fanın Çalışma Süresinin Ayarlanması Zaman ayarlı minimum havalandırmada esas alınan süre 300 sn veya 5 dakikadır. Bunun anlamı havalandırma fanlarının çalışması ile birlikte takip eden durma süresinin toplamı 5 dakika olmalıdır. Örnek: adetlik broiler kümesimizde her biri m³ olan 5 adet minimum havalandırma fanlarımızın olduğunu var sayalım. Bunun için ihtiyacımız olan haftalık minimum havalandırma miktarlarını hesaplayalım. Kümes içindeki yeterli statik basıncı sağlayabilmemiz için havalandırmaya en az 3 fanla (Not: Gerekli kümes içi statik basıncın elde edilmesi için en az m³/h çekim kuvvetine ihtiyacımız olduğunu hatırlayalım) başlamamız gerekir Min havalandırma Oranları m³/h Toplam ihtiyaç m³/h Fan sayısı Toplam 300 sn Çalışma süresi Çalışma (sn) Durma (sn) 1 0, , , , , , , , sütunda adetlik broiler kümesinin ihtiyacı olan haftalık minimum havalandırma değerleri verilmiştir. 3. hafta ihtiyacımız olan havalandırma değeri m³/saat iken bizim çalışan 3 fanımızın toplam kuvveti x3= m³/saat olmaktadır. İhtiyacımız olan havalandırma değeri her biri m³/saat olan 3 adet fanın toplam kuvvetinin sadece %33 ü olmaktadır. Aynı orantıyı fanların çalışma süresine uygulayacak olursak havalandırma fanlarının çalışma oranları da %33 olmalıdır. Bu oranı 300 saniye üzerinden hesapladığımızda fanların çalışma süresi 100sn olurken durma süresi 300sn-100sn = 200 sn olarak gerçekleşecektir. Bu örnekte verilen işletmede; 3 hafta yaşındaki broiler için her biri m³/saat olan 3 adet fan, 100 sn çalışıp 200 sn durarak çalıştırılmak suretiyle, sürünün ihtiyacı olan minimum havalandırma miktarını ve kümes içindeki yeterli hava kalitesini sağlayacaktır. Kümes içinde sıcaklığın daha üniform dağılması için az sayıda büyük fan yerine daha fazla sayıda daha küçük kapasiteli fanlar tercih edilmelidir m³/saat kapasiteli tek bir fan yerine her biri m³/saat olan 3 adet fan daha iyi sonuç verecektir. Yakıt tasarrufu açısından çalışma süresi toplam sürenin (300sn) yarısından fazla (150sn den fazla) olmamasına çalışılmalıdır. Hayvanlar yaşın ilerlemesi ile birlikte ortama daha fazla ısı, nem ve zararlı gaz yayacaklarından dolayı haftalık çalışma süreleri artırılarak minimum havalandırma ihtiyacı karşılanmalıdır. 5

6 Eğer kümes kümes içinde ıslak altlık, amonyak problemi varsa çalışma oranları artırılmalıdır. Hafif amonyak : + 15 saniye Ağır amonyak : + 30 saniye Yüksek Nem : + 15 saniye Yüksek Toz : - 15 saniye Eğer altlığın üstü kaygan ve nemli ise daha fazla fanın çalışması problemi çözmeye yetmeyebilir. Bu durumda genelde nemin azaltılması ve dışarıya atılmasını kolaylaştırmak için ek ısıtıcıya gerek vardır. Günün sıcak saatlerinde fanın çalışma miktarı artırılarak kümes içindeki nem azaltılabilir. Eğer buda yetmezse ek ısıtıcı eklenmelidir. Altlığın nemliliğini kabaca anlamak için altlığı sıkmamız yeterlidir. Eğer yapışık ve top haline gelmiyorsa nemli olduğunu gösterir. Eğer yumuşak bir şekilde hafifce yapışıyorsa yeterli nemliliktedir. Eğer yapışmıyorsa tozludur ve kurudur. FARKLI CANLI AĞIRLIK DEĞERLERİNDE MİNİMUM HAVALANDIRMA ORANLARI CANLI AĞIRLIK (kg) MİNİMUM HAVALANDIRMA MİKTARLARI (NH3 kontrolü esasına göre) CANLI AĞIRLIK (kg) MİNİMUM HAVALANDIRMA MİKTARLARI (NH3 kontrolü esasına göre Kaynak: İngiltere Tarımsal Geliştirme ve Danışmanlık Servisi (ADAS) Not: Minimum havalandırma ihtiyaçları, hayvan başına gerekli oksijen ihtiyacını sağlamak ve hava kalitesini devam ettirmek için saat başına gerekli hava miktarı baz alınarak hesaplanmıştır. Minimum havalandırma oranı (m 3 /saniye/kg 0.75 ) = 1.6 to 2.0* x 10 *Amonyak oluşumunu engellemek için gerekli havalandırma miktarı. 6