Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

Transkript

1

2 Doç. Dr. Ali Fuat Arıcı Masalın Sesi ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 2. Baskı: Ekim 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Yakup Çiçek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Hocam Yrd. Doç. Dr. Lütfi Sezen e saygıyla

4 Doç. Dr. Ali Fuat ARICI Erzurum/Tortum Bağbaşı beldesinde doğdu (1972). İlk ve ortaokulu burada bitirdikten sonra, Erzurum Lisesinden mezun oldu (1990). Yükseköğrenimini Süleyman Demirel Üniversitesi Burdur Eğitim Fakültesinde tamamladı (1994). MEB bünyesinde 10 yıl öğretmen olarak çalıştı. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalında yüksek lisans (2001) ve doktora (2005) yaptı. Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümüne yardımcı doçent olarak atandı (2006). Türkçe Eğitimi Doçenti oldu (2011). Okuma Eğitimi, Masalın Sesi, Yazılı Anlatım El Kitabı (S. Ungan ile birlikte) ve Çocuk Edebiyatında Türler (S. Ungan ile birlikte) adlı kitapları yazdı. Yurtiçi ve yurtdışı dergilerde makaleleri yayımlandı.

5 ÖN SÖZ Sözlü edebiyatın getirdiği sanatsal ifade araçlarının ilk ve önemli türlerinden olan masallar, dil ve anlatımlarının ustalığı, kapsamlarının genişliği, olayların olağanüstülüğü, kahramanlarının çeşitli özellikleriyle, geçmişten bugüne toplum içinde haklı bir değer kazanmıştır. Masallar, zaman içerisinde insanlığın hayal ve özlemlerinin dile getirildiği edebiyat türü olarak bugün bir hatıra defteri gibi geçmişi aydınlatırlar. Eski zamanların dinini ve bu dinlerin nasıl olduklarını, geçmiş zamanlarda yaşayanların edebiyatını, yargılarını, yazılmış tarihlerinden fazla bu ürünlerde bulabiliriz. Geleneğin kuşaktan kuşağa aktarılmasında önemli bir rol üstlenen masalların genelde iki önemli özelliğinden söz edilir: Eğlendirmek ve eğitmek. Bu iki işlevin dışında masalların tarihe kaynaklık etmek gibi bir diğer fonksiyonundan da bahsedilebilir. Günümüzde masalların yeni bir kullanım alanına daha girdiği görülmektedir: Dil öğretimi. Çocukların eğitiminde önemli bir yere sahip olan masalların, öğrencilerin okuma, dinleme ve konuşma eğitimlerine katkı sağlayacağı, drama çalışmalarında ve çeşitli dil bilgisi etkinliklerinde kullanılabileceği düşünülmektedir. Çalışmada, masallar hakkında genel bilgiler verildikten sonra masal tekerlemeleri ve motifleri konularına yer verilmiştir. Daha sonra türün bugüne yansımaları, eğitimsel değeri ve dil öğretimi ile eğitimdeki kullanım alanlarından bahsedilmiştir. Bu araştırma, birçok kişinin bilgi ve görüşü alınıp pek çok kaynak taranarak hazırlandı. Öncelikle eserlerinden faydalandığım kıymetli yazar ve düşünürlere şükranlarımı sunarım. Ayrıca yüksek lisans dönemimden bugüne kadar bilgi ve tecrübelerinden istifade ettiğim hocalarım Prof. Dr. Ahmet Kırkkılıç Bey e ve Yrd. Doç. Dr. Lütfi Sezen Bey e çok teşekkür ederim. Yrd. Doç. Dr. Ali Fuat ARICI Kütahya 2009

6

7 İÇİNDEKİLER Giriş...1 Masal ve Ötesi...5 Masalın Tanımı...5 Masalların Kökeni...6 Masal Türleri...11 Hayvan Masalları...14 Asıl Masallar: Olağanüstü Masallar, Gerçekçi Masallar...14 Masalın Yapısı...17 Masal Kahramanları...21 Masallarda Zaman Unsuru...27 Masallarda Mekân Unsuru...29 Masalın Üslubu...31 Masal Anlatıcısı...33 Masal Tekerlemeleri...35 Masal Motifleri...43 Sayı Motifi...44 Kafdağı Motifi...46 Rüya Görme Motifi...46 Dev Motifi...47 At Motifi...47 Anka Kuşu Motifi...50 Harikulade Yerler Motifi...50 Şekil (Kıyafet) Değiştirme Motifi...50 Masal ve Ötekiler...53 Masal Yansımaları...57 Kültür Aktarımı (İletişim, Etkileşim)...58 Terapi...59 Estetik Bakış...61 Demokrasi Kültürü...61

8 viii Masalın Sesi Kadın Hakları...62 Bilim ve Teknoloji...63 Çocuk ve Masal...65 Çocuklara Masal Anlatımı...67 Çocuk Masallarının Özellikleri...68 Kıssadan Eğitime Hisse...71 Masalların Eğitimsel İletileri...71 Haktan Yana Olma...75 Dikkat Çekme...76 Hitabet Sanatı...77 Üç Elmanın Dili...79 Masalların Dil Öğretiminde Kullanımı...79 Masalların Dil Ve Üslup Özellikleri...80 Masalların Türkçe Dersinde Kullanımı...82 Okul Öncesi Eğitimde Masalların Kullanımı...85 Giriş...85 Masalların Özellikleri...86 Günümüzde Masal Anlatımı...87 Çocuklara Masal Anlatmanın Yararları...89 Her Yaşa Göre Masal Var! Ay: Bebekler Yaş Dönemi Yaş Dönemi...95 Sonuç Ve Öneriler...96 Kaynakça...98 Değerler Eğitimi Bakımından Masallar...99 Giriş...99 Yöntem Bulgular Sosyal Değerlere İlişkin Bulgular...104

9 Ali Fuat Arıcı ix Ahlaki Değerlere İlişkin Bulgular Siyasi Değerlere İlişkin Bulgular İktisadi Değerlere İlişkin Bulgular Dini Değerlere İlişkin Bulgular Estetik Değerlere İlişkin Bulgular İlmi Değerlere İlişkin Bulgular Tartışma ve Sonuç Kaynakça Masal İncelemesi A. Masalın Özeti B. Masalın Dil Ve Üslup Yönünden İncelenmesi C. Masalın Dil Gelişimine Katkısı Yönünden İncelenmesi D. Masalın İçerik (Muhteva) Yönünden İncelenmesi E. Masalın Verdiği Mesaj Yönünden İncelenmesi F. Masalın Kelime ve Kelime Grupları Yönünden İncelenmesi Masaldaki Fiil Yapılarının İncelenmesi Masaldaki İsim Kökenli Kelimelerin İncelenmesi Masaldaki Kelime Gruplarının İncelenmesi Masaldaki Edatların İncelenmesi Masalda Kullanılan Zamirlerin İncelenmesi Masaldaki Atasözü Ve Deyimlerin İncelenmesi Masaldaki Kullanılan Kelimelerin İncelenmesi G. Genel Değerlendirme Kitapta Geçen Masallardan Örnekler Kurtla Anlaşan Köylüler Üç Tane Vasiyet Sihirli Yüzük Kadın Milletinin Havası Padişah İle Hizmetçisi Uyuyan Âşık Kaynakça...153

10

11 GİRİŞ Eski şiir bitti, Anlatacak sözüm tükendi Yer üstünde ne varsa, Masal olup kaldı. A. Kalkin İnsanın sahip olduğu en önemli ayrıcalıklardan birisi olan 25 söz, gücünü ortaya koyabilmek için sürekli bir gelişim içinde olmuş ve çeşitli ifade vasıtaları geliştirmiştir. Sözün getirdiği sanatsal ifade araçlarının ilk ve en önemli türlerinden birisi masaldır. Masal, zaman içerisinde insanlığın hayal ve özlemlerinin dile getirildiği sözlü edebiyat türü olarak bugün bir hatıra defteri gibi geçmişi aydınlatmaktadır. Masallar hem eski zamanların dinini ve bu dinlerin nasıl olduklarını, hem de geçmiş zamanlarda yaşayanların edebiyatını, yargılarını, yazılmış tarihlerinden fazla anlatır. Masal dediğimiz şey, her milletin dönen aynasıdır. Bu aynaya bakacak olursak, hem eskilerin ibadetlerini, hem eski zamanlarımızın ahlakını da görmüş oluruz. 1 1 Ignacz Kunos, Türk Halk Edebiyatı, Tercüman 1001 Eser Serisi, Tercüman Yayınları, İstanbul 1978, s. 113

12 2 Masalın Sesi Masalların insanlar için iki önemli fonksiyonu vardır. Bunların ilki eğlendirmek, ikincisi eğitmektir. Bu iki işlevin dışında yukarıda bahsedildiği üzere masalların tarihe kaynaklık etmek gibi bir diğer fonksiyonu da vardır. İnsanlığın bugün sahip olduğu iletişim, basın vb. araçların olmadığı devirlerde uzun kış geceleri ve yolculuklar ancak bir masalcı ile renklenebilirdi. Masallar insanların bu zor dönemlerinde eğlendirme görevini üstlenirken daha sonraları da onları terk etmemiş ve günümüzde de bu fonksiyonunu sürdürmektedir. Modern insan güçlüklerle dolu ama gizli bir tarafı kalmamış olan dünyadan uzaklaşıp masaldaki bulduğu sadelik ve derinliği seviyor. 2 Masallar dil ve anlatımlarının akıcılığı, rengi, kapsamlarının genişliği, olayların olağanüstülüğü, kahramanların aklar-karalar, iyilerkötüler olarak yalın bir şekilde toplanmalarıyla, halk içinde haklı bir önem kazanmışlardır. 3 Masallar, sadece çocuklar için değil büyükler içinde eğlendirme ve eğitme görevini sürdürmektedir. Beydeba nın masallarının bir yönünün devlet yöneticilerine dersler verdiği, Mevlâna, Sâdi ve Şeyhî nin de eserlerinde 4 halka masal yoluyla öğütler verdiği unutulmamalıdır. Geçmişte insanları eğiten bu masallardan günümüz insanlarının da alacağı çok dersler olduğu muhakkaktır. Zaman ne kadar değişirse değişsin halkın duyuş ve düşünüşlerinin bazı temel ilkelerinin kökten değişmeler kaydetmediği, onların masal içinde ve karşısındaki hallerinden anlaşılıyor. 5 Masallar en büyük etkisini çocuklar ve fakir insanlar üzerinde göstermiştir. Çağlar boyu ezilen, horlanan insanlar masallarla feraha ermişler, gerçekte olmasa bile hayalde çözüme ulaşmışlar, 2 Ursula Ewig, Masal, Masal Araştırması ve Masal Derlemesi Üzerine, (Çev. Z. C. Arda), Millî Folklor Dergisi, S. 6, Haziran 1990, s. 2 3 M. Helimoğlu Yavuz, Masallar ve Eğitimsel İşlevleri, Ürün Yayınları, Ankara 1999, s M. Ruhi Şirin, Masal Atlası, İz Yayıncılık, İstanbul 1998, s Tahir Alangu, Billur Köşk, Ata Yayınları, İstanbul 1990, s. 285

13 Ali Fuat Arıcı 3 morallerini yükseltmişler, öfkelerini, kinlerini yatıştırmışlardır. 6 Çocukluk çağının uzun ve bitmeyen hikâyesi masaldır. Masal, çocuğun yaşadığı karmaşayı çözen, tılsımlı bir anahtardır. Rüya ile hayallerin yoğurduğu masal çocukluk için daha çok yaşanacak olaylar yumağıdır. Çocuk masalda kendini bulur. Masalla kolayca özdeşleşir. Masalı yaşar. Masal kahramanlarını kendine yakın hisseder. Kendisini masala katmaktan hoşlanır. 7 Masal gerçek dünyanın basitleştirilmiş bir modeli gibidir. Aynı zamanda da çocuğun dünyaya ilişkin bilgileri ve deneyimleri edinmesine yardımcı olur. Bu nedenle bütün masallarda gerçeğin indirgenmiş hâlini karşıtlıklar içinde buluruz. Her zaman güçlünün karşısında bir güçsüz, akıllının karşısında bir aptal, zenginin karşısında bir yoksul bulmak mümkündür. 8 Masalların çocuk eğitimi nde önemli bir yere sahip olduğu, okuma, dinleme eğitimlerini geliştirdiği; onları iyiye, güzele, doğru davranışlara, hoşgörüye yönlendirdiği düşünülmektedir. Çocuğa anadilinin, bir işçinin elindeki alet gibi nasıl kullanıldığını ilk öğreten, ona bu dilin türlü hünerlerini, kıvraklığını, zenginliğini, inceliğini ilk gösteren, kişiye kendi dilini ilk aşılayan masaldır. 9 Masalların eğitimdeki asıl fonksiyonu çocuklara sunulan iyi örneklerle ruh dünyalarını geliştirmek, onları inandıkları yolda yürüyebilecek, önlerine çıkacak engelleri yenerek şahsiyetli birer insan yapmaktır. 10 Geleneğin kuşaktan kuşağa taşınmasında masalın önemli bir yeri vardır. Çocuğun en yakın olduğu türün masal olduğu düşünülürse geleneğin devamı üzerinde masalın rolü daha iyi anlaşılmış olur. 6 M. Güner Demiray, Halk Masalları Üzerine Bazı Görüş ve Düşünceler, Türk Folkloru Dergisi, S. 86, Eylül 1986, s M. Ruhi Şirin, 99 Soruda Çocuk Edebiyatı, Çocuk Vakfı Yayınları, İstanbul s Selahattin Dilidüzgün, Çağdaş Çocuk Yazını, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1996, s Pertev Naili Boratav, Zaman İçinde, Remzi Kitabevi, İstanbul 1958, s Turhan Kaya, Kıbrıs Türk Çocuk Edebiyatında Ayşen Dağlı nın Masalları, III. Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirisi, Kasım 2000

14 4 Masalın Sesi Masalların söyleyişindeki kolaylık ve eğlendiricilik çocuğun dil gelişimi nde önemli bir etkendir. Türkçe derslerinin zevkli ve eğlenceli geçmesi ancak bu tür materyallerle sağlanmaktadır. Masal tekerlemeleri dil öğretimini keyifli hâle getirmekte, çocukların dinleme becerilerinin gelişmesinde önemli bir rol üstlenmektedir. İnsanoğlu kendi yaşam gerçeğini, çözüm önerilerini, beklentilerini masal olaylarına ve masal kahramanları na yükleyerek anlatmış ve yüzyıllar boyu, bu yolla gelecek kuşakları uyarmaya, eğitmeye, yaşamın zorluklarına karşı onları donanımlı kılmaya çalışmıştır. Çünkü masal kahramanlarının karşılaştıkları sorunların hemen hepsiyle, yaşamın gerçekleri arasında koşutluk kurulabilir ve o masallardan ait oldukları toplumun yaşam gerçeğine ulaşılabilir. Çünkü o toplumu eğiten temel unsurlardan biri de masaldır. 11 Masallar, bir halk eğitimi vasıtasıdır. Anlatılan masallardaki kahramanların başından geçen olayları dinleyenler, kendi sıkıntılarına, dertlerine çözümler bulurlar. Masallar mutlu son la bittiğinden; sıkıntılı insanlar ümitsizliğe düşmez; sabırla ve azimle mücadeleye başlarlar. Çünkü buluşmak isterler. Yine masallar verdiği mesajlarla insanları yalan söylememeye, iyi kalpli olmaya, yardımseverliğe, dürüst ve çalışkan olmaya yönlendirir. Masalların bugünkü teknolojik gelişmelerin pek çoğunun hayalî olarak altyapısını oluşturduğu da düşünülmektedir. Dün insanların hayalinde halıyla dünya turu olmasaydı, bugün uçağı yapmayı nereden düşünebilirdik? Sonuç olarak, Bu cinli, perili masal âlemi tohumlarını belki binlerce sene halkın gönlünde fikirlerinin derinliklerinde yerleşerek çiçekler açmış, şairane meyveler yetiştirmiştir. Edebiyat tarihleri bu geçmiş zamanların koca yollarını takip edemez; çeşmelerine kadar yetişemez; hiçbir eser insanda izlerini bulamaz. Ne kitaplarda yazılıdır, ne de resimlerde çizili... His olunan yerler, yalnız halkın gönlü, insanların kalbidir M. Helimoğlu Yavuz, agy., s Ignacz Kunos, agy., s. 113

15 MASAL VE ÖTESİ Masalın Tanımı Arapça mesel kelimesinden dilimize geçmiş olan ve Anadolu da masal olarak kullanılan terim, diğer Türk diyarlarında ertegü, ertek, erteki, çöçak gibi kelimelerle ifade edilmektedir. Sözlü edebiyat geleneğinin eski ve en önemli ürünlerinden birisi olan masal türü çeşitli eserlerde şöyle tanımlanmaktadır. Genellikle halkın yarattığı, ağızdan ağıza, kuşaktan kuşağa sürüp gelen, çoğunlukla insanların veya tanrıların başından geçen, olağandışı olayları anlatan hikâye. 13 Genellikle olağanüstü kahramanlara ve maceralara yer verilen, konusu hayalî, kulaktan kulağa anlatılarak geçen halk hikâyesi. 14 Aslında iştikakına göre, Habeşçe mesl, messale Aramice masla ve İbranice maşal gibi, mukayese ve karşılaştırma ifade eder; tabirler mûtad olarak bu şekli aldıkları için, bu kelime de sonra umumî olarak, atalar-sözü ve darb-ı mesel manasını almıştır. 15 Pertev Naili Boratav a göre masal, nesirle söylenmiş, dinlik ve büyülük inanışlardan ve törelerden bağımsız, tamamıyla hayal ürünü, gerçekle ilgisiz ve anlattıklarına inandırmak iddiası olmayan kısa bir anlatıdır. 16 Saim Sakaoğlu na göre ise, kahramanlarından bazıları hayvanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları masal ülkesinde cereyan eden, hayal mahsulü olduğu halde dinleyicileri inandırabilen bir 13 Türkçe Sözlük, C. 2, s Meydan Larousse, C. 8. Meydan Yayınevi, İstanbul 1972, s İslâm Ansiklopedisi, Maarif Basımevi, İstanbul 1960, s Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1997, s. 75

16 6 Masalın Sesi sözlü anlatım türü 17 olarak ifade etmiştir. Burada yer verilmeyen tanımlarda ifade edilen motifler hemen hemen aynıdır. Tanımlarda görüldüğü gibi masalın en önemli özelliği, hayal mahsulü oluşudur. Her ne kadar Andersen masalları gerçek yaşamdan kesitler verse de diğer masallarda bunu görmek pek mümkün değildir. Zaten masalı diğer türlerden (hikâye, destan, efsane ) ayıran en önemli özellik de budur. Yine tanımlardan hareketle, masallarda yer, zaman ve kahramanlar belirsizdir. Anka kuşu, dev, Kafdağı gibi kavramların gerçekte bir karşılığı yoktur. Tanımlardan çıkarılacak diğer ortak bir yargı da türün sözlü bir edebiyat ürünü olduğudur. Her ne kadar sözlüklerde, masal için öykü, hikâye ve darb-ı mesel terimleri kullanılmış olsa da; konunun uzmanları türe, sözlü edebiyat ürünü tabirini uygun görmüşlerdir. Masalların Kökeni Masalın muhtevası, şekli, kaynağı ve yayılışı ile ilgili teorilerin öncüsü Alman Wilhelm Grimm dir yılında kardeşiyle beraber hazırladıkları Kinder und Hausmarchen Çocuk ve Ev Masalları isimli Almanca kitabın ön sözünde masallarının kaynağı konusunda iki görüş ileri sürmüştür. Hint-Avrupa dil dairesine giren milletlerin masalları, tespit edilemeyen bir tarihi devrin mirasıdır. Masallar eski mitlerin parçalanmış şekilleridir. Bunlar ancak içinden çıktıkları mitlerin kesin olarak açıklanmasıyla anlaşılabilir. Grimm in görüşlerinden hareketle masalların kaynağı konusunda iki yeni teori geliştirilmiştir. Mitolojik görüş, masalları ve mitleri, Hint-Avrupa mitolojisinin devamı olarak kabul etmiştir. Masallardaki olayları, güneşin doğuşu, batışı, fırtına gibi tabii olaylara bağlı olarak açıkladıklarından Güneş mitolojistleri lakabıyla da tanınmışlardır. Hindoloji görüşü ise masalların kaynağının Hindistan olduğunu ve masalların üç yolla batıya taşındığını ileri sürmüştür. 17 Saim Sakaoğlu, Masal Araştırmaları, Akçağ Yayınları, Ankara 1999, s. 2