ORTAÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERS KİTABI 11. SINIF YAZARLAR. Eyüp KOÇ Musa ŞİMŞEKÇAKAN Mehmet BAYDAŞ Dr. Eşref ALTAŞ

Transkript

1 ORTAÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERS KİTABI 11. SINIF YAZARLAR Eyüp KOÇ Musa ŞİMŞEKÇAKAN Mehmet BAYDAŞ Dr. Eşref ALTAŞ DEVLET KİTAPLARI BİRİNCİ BASKI..., 2012

2 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI...: 5707 DERS KİTAPLARI DİZİSİ...: ?.Y Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metni, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. Editör Dil Uzmanı : Dr. Ahmet TÜRKAN : Erdal ALTUN Görsel Tasarım Uzmanı : Dilek ANDER İzzettin Yılmaz BAŞKAR Rehberlik Uzmanı Program Geliştirme Uzmanı Ölçme Değerlendirme Uzmanı : Davut YURTTAŞ : Süleyman MUTLU : Çetin TORAMAN ISBN Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu nun gün ve 178 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve 3398 sayılı yazısı ile birinci defa adet basılmıştır.

3

4

5

6

7 İÇİNDEKİLER ÖĞRENME ALANI: İNANÇ ÜNİTE I: İNSAN VE KADERİ 1. Kader ve Kaza Kavramları İnsan İradesi ve Kader Kaderle İlişkilendirilen Bazı Kavramlar Ecel ve Ömür Hayır ve Şer Afet Sağlık ve Hastalık Rızık Başarı ve Başarısızlık Tevekkül...21 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM...22 ÖĞRENME ALANI: İBADET ÜNİTE II: İSLAM DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI 1. İbadetler ile İlgili Temel İlkeler İsteklilik ve Samimiyet Gösterişten Uzak Olmak Kolaylık ve Güç Yetirebilirlik İslam da İbadetlerin Faydaları İbadetlerin Bireysel Faydaları İbadetlerin Toplumsal Faydaları...32 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM...37 ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED(s.a.v.) ÜNİTE III: HZ. MUHAMMED İN ÖRNEKLİĞİ 1. Kur an da Örnek İnsan ve Özellikleri Hz. Muhammed Bizim İçin Bir Örnektir Hz. Muhammed in Güvenilirliği Hz. Muhammed in Merhametli Oluşu Hz. Muhammed in Adaletli Oluşu Hz. Muhammed in Kolaylaştırıcılığı Hz. Muhammed in Hoşgörüsü Hz. Muhammed in Sabrı ve Kararlılığı Kültürümüzde Hz. Muhammed Sevgisi Kültürümüzde Ehl-i Beyt Sevgisi...53 Okuma Metni: Şiirlerimizde Hz. Muhammed Sevgisine Örnekler...55 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM...57 ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL ÜNİTE IV: İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR 1. İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Sebepleri İslam Düşüncesinde Siyasi-İtikadî Yorumlar Haricîlik Şia Mu tezile Maturidilik Eşarilik İslam Düşüncesinde Amelî-Fıkhî Yorumlar Hanefilik Malikilik...71 VII

8 3.3. Şafiilik Hanbelilik Caferilik İslam Düşüncesindeki Yorumları Birleştiren Unsurlar...74 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM...78 ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER ÜNİTE V: AİLE VE DİN 1. Aile Toplumun Temelidir Dinler Evliliğe Önem Verir Kur an dan ve Hz. Peygamber den Aile ile İlgili Öğütler Ailenin Kurulması ve Korunması ile İlgili Öğütler Aile İçi İletişim ile ilgili Öğütler Aile İçi Görev ve Sorumlulukla İlgili Öğütler Hısım, Akraba ve Komşularla İlgili Öğütler...88 Okuma Metni: Hz. Fatıma ve Onun Aile Fertleriyle İlişkileri...90 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM...91 ÖĞRENME ALANI: DİN VE LAİKLİK ÜNİTE VI: ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ 1. Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluşu Din Görevlileri Dinî Yayınlar Türkçe Tefsir ve Meal Çalışmaları Türkçe Hadis Kitabı Çalışması Hutbelerin Türkçe Okunması Okuma Metni: Atatürk ün Balıkesir Hutbesi ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM ÖĞRENME ALANI:DİN, KÜLTÜR VE MEDENİYETLER ÜNİTE VII: İSLAM VE ESTETİK 1. Evrendeki Ölçü ve Ahenk İnsan ve Estetik Kur an ve Güzellik Hz. Muhammed ve Güzellik Yaşamda Güzellik Sözde Güzellik Davranışta Güzellik İş ve Üründe Güzellik İslam Medeniyetinde Estetik Mimari Edebiyat Musikî Hat, Tezhip, Ebru ve Minyatür Okuma Metni: Mimar Sinan ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM SÖZLÜK KAYNAKÇA VIII

9 ÖĞRENME ALANI: İNANÇ 1. ÜNİTE : İNSAN VE KADERİ ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Kader, kaza ve alın yazısı kavramlarının anlamlarını sözlüklerden bulunuz. 2. Ne ekersen onu biçersin. sözünden ne anladığınızı açıklayınız. 3. Yaşanan felaketlerle kader arasındaki ilişkiyi araştırınız. 4. Kader konusunda toplumda var olan yanlış anlayışlara örnek veriniz. 5. İnsanların özellikle zor zamanlarında kaderci bir eğilime girmesinin sebeplerini araştırınız. 9

10 1. ÜNİTE 1. Kader ve Kaza Kavramları Doğa kanunları evrenin kaderidir cümlesindeki kader sizce ne anlama gelmektedir? İnsanın yaratılışından bitkilerin doğasına, hayvanların dünyasından tabiattaki elementlerin dengesine kadar her şey belli bir ölçü ve ahenk içindedir. Kur an da güneş, ay ve yıldızların yörüngeleri içindeki hareketlerinden gece ve gündüzün ardı ardına gelişine, yeryüzünün ihtiyacı olan yağmur miktarından gemilerin suda yüzmesine kadar pek çok örnek verilerek bir uyum ve dengeden bahsedilir. Böylece Allah her şeyi amacına uygun bir şekilde yaratmış, tabiatını be lirleyip hedefine doğru yöneltmiştir. 1 Bu uyum ve dengeyi sağlayan ölçülere kader denir. Sözlükte gücü yetmek, planlamak, ölçü ile yap mak, bir şeyin şeklini ve niteliğini belirlemek, kıymetini bilmek, rızkını daraltmak gibi manalara gelen kader, Allah ın sonsuz ilmi ve kudretiyle başlangıçtan sona kadar evrende olacak herşeyi planlaması, varlıkları istediği şekil ve biçimde yaratması ve insanların özgün iradelerine göre yapacakları herşeyi Allah ın önceden bilmesi, takdir etmesi, bir plana göre düzenlemesi 2 olarak tarif edilir. Bu kavram, Allah ın bütün evreni ezelî ilmiyle belli bir ölçü ve uyum içerisinde yarattığını ifade eder. Kaza ise Allah ın nesne ve olaylara ilişkin ezelî planını gerçekleştirmesi şeklinde tanımlanır. 3 Burada kastedilen, Allah ın takdir ettiği şeylerin zamanı gelince bu plana uygun olarak meydana gelmesidir. İLİŞKİLENDİRELİM Kuşkusuz biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık. Kamer suresi, 49. ayet. DENGE Dünya ile Güneş arasındaki uzaklık Atmofer tabakasının kalınlığı Ay ın dünyaya uzaklığı DÜZEN Gece gündüzün oluşması Gelgit olayı Mevsimlerin oluşması KURALLAR Her cismin bir yörüngede hareket etmesi Mevsimlerin sürekliliği Gece gündüzün birbirini takip etmesi Allah ın yaratmasındaki ölçüye ilişkin kavram haritasını yukarıdaki ayetle ilişkilendiriniz. 1 Furkân suresi, 62. ayet. 2 Dinî Terimler Sözlüğü, Heyet, s Yusuf Şevki Yavuz, Kader, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 24, s

11 İNSAN VE KADERİ NOT EDELİM Kur an ın evrendeki düzenden bahsetmesinin sebeplerinden biri de insanda çevre bilinci oluşturmaktır. Rahmân suresinin 5-8. ayetlerinde şöyle buyrulur: Güneş ve ay bir hesaba göre (hareket etmekte)dir. Bitkiler ve ağaçlar secde ederler. Göğü Allah yükseltti ve mîzanı (dengeyi) O koydu. Sakın dengeyi bozmayın. Allah, benzersiz yaratan, yarattıkları üzerinde tasarrufta bulunan ve yaşamın kaynağı olması açısından yaratılışı sürekli devam ettirendir. Enbiyâ suresinin 16. ayetinde; Bir de, (şunu bilin ki) gökleri ve yeri ve bu ikisi arasında var olan hiçbir şeyi bir oyun, bir eğlence olsun diye yaratmadık. buyrularak yaratılışta bir hikmet olduğu vurgulanmıştır. Allah, hiçbir şeyi boşuna, gelişigüzel yaratmamış ve yaratılışta eksik bir şey de bırakmamıştır. Bu anlamda yaratılan varlıkların sahip oldukları bütün ölçü ve özellikler onların kaderidir. Allah, geceyi dinlenme, gündüzü ise çalışma vakti kılmıştır. Güneş ve ayı zaman ölçüsü olarak belirlemiş, insanların yaşam ve ölüm zamanlarını takdir etmiştir. Yeryüzündeki hayat, Allah ın yarattığı bu düzen ve denge sayesinde sürmektedir. Kur an da bu uyumu sağlayanın Allah olduğu şöyle vurgulanır: Hiçbir şey yoktur ki kaynağı bizim katımızda olmasın ve biz hiçbir şey indirmeyiz ki kusursuzca belirlenmiş bir ölçüye, bir uyuma dayanmasın. 1 Bu anlamda kader; fizik, kimya ve biyoloji sahalarında olduğu gibi sosyal ve psikolojik alanlarda da söz konusu olan değişmez yasalardır. AÇIKLAYALIM Evrendeki biyolojik veya sosyolojik yasaların, Allah ın takdir ettiği bir kader olmasının ne anlama geldiğini, açıklayınız. 1 Hicr suresi 21. ayet. 11

12 1. ÜNİTE İnsanın fiziki yapısının yanı sıra iyilik ve kötülük yapabilecek şekilde yaratılması, akıl ve irade gücünü kullanması gibi özellikleri onun kaderini oluşturur. İnsan, yaratıcı bir gücün varlığına inanmaya ve bu doğrultuda hareket etmeye ihtiyaç hissedecek şekilde yaratılmıştır. 1 İnsanın bir anne ve babaya sahip olması, ölümlü olması ve ten rengi gibi değiştiremeyeceği fiziki özellikleri ve kabiliyetleri de onun kaderidir. YORUMLAYALIM ALIM _ Deyim, atasözü ve şarkı sözlerinde alın yazısı veya kaderle ilgili ifadeleri araştırınız. Elde ettiğiniz sonuçları doğru kader anlayışı çerçevesinde yorumlayınız. 2. İnsan İradesi ve Kader İnsanın akıl sahibi, özgür ve sorumlu bir varlık olması onun kaderidir. sözüyle anlatılmak istenen nedir? İnsanın irade sahibi, akıllı ve özgür olması onun davranışlarında sorumlu olması anlamına gelir. Bu yüzden kader, insanın akıl sahibi, özgür ve sorumlu olması ile yakından ilgilidir. Akıl, insanın seçimlerini belirleyen önemli bir araçtır. İnsan aklını kullanarak doğru ile yanlışın, güzel ile çirkinin, hak ile batılın arasındaki farkı anlar. Bu nedenle Kur an aklımızı kullanmamızı istemiştir. 2 Kur an da aklını kullanmayanların kötü bir sonuçla karşılaşacakları belirtilmiştir. İnanan bir insan, aklın Allah tarafından kendisine verilen bir lütuf olduğunu bilir. İnsan, Allah ın kendisine verdiği bu nimetin farkında olmalıdır. Kendisine ve çevresine zarar verecek davranışlardan kaçınmalıdır. Şûrâ suresinin 30. ayetinde, Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir buyrularak insanın düşüncesizce hareket etmesinin sonuçlarına katlanacağı vurgulanmıştır. Özgürlük; herhangi bir sınırlama veya zorlama olmadan düşüncelerini ifade edebilme, iyi veya kötü yönde istediği gibi davranabilme durumudur. Allah, insana özgürce hareket edebileceği geniş bir alan açmış ve onu özgürlüğü oranında da sorumlu tutmuştur. İnsanın kaderi, fiillerinde özgürlüğü oranında sorumlu olmasıdır. Bu yüzden insan, baskı altında yapmak zorunda kaldığı şeyler için hesap vermez. İnsan, Allah tarafından yeryüzünde iyi ve ahlaklı olma görevini gerçekleştirmek için özgür bırakılmış- 1 Rûm suresi, 30. ayet. 2 Yûnus suresi, 100. ayet. 12

13 İNSAN VE KADERİ tır. İnsana iyiliği ve kötülüğü yapabilme gücü ve imkânı veren Allah tır. Fakat özgür iradesiyle iyi ya da kötü olanı seçen insandır. Bu seçimi insanın lehine veya aleyhine olabilir. Bu yüzden insan özgürlüğünü doğru yönde kullanmalıdır. BİLGİ KUTUSU İNSANIN KADERİNİ ETKİLEYEN UNSURLAR İnsan akıllı bir varlıktır. İnsan eylemlerinden sorumludur. İnsana düşünme yeteneği verilmiştir. İnanan insana vahiyle doğru yol gösterilmiştir. İnsan özgür bir varlıktır. İnsan doğduğu yeri, anne babasının kim olacağını, cinsiyetini ve hangi ırka ait olacağını seçemez. Ancak aklı ve özgür iradesiyle düşünmek ve düşündükleri üzerinde tercih yapıp karar vermek konusunda özgürdür. İnsanı diğer varlıklardan farklı kılan, özgür iradesiyle hareket etmesidir. Allah, insanlara özgür iradesiyle tercihlerini doğru yapabilmesi için yardımcı olmak üzere peygamberler ve kitaplar göndermiştir. Sonra da Şüphesiz biz ona (doğru) yolu gösterdik. İster şükredici olsun, ister nankör. 1 ayetinde belirtildiği gibi insanları tercihlerinde serbest bırakmıştır. YORUMLAYALIM O gün hepiniz Allah a döndürülüp götürüleceksiniz. Sonra herkese kazandığı amellerin karşılığı verilecek ve onlara asla haksızlık yapılmayacaktır. Bakara suresi, 281. ayet. Yukarıdaki ayeti insanın sorumluluklarını yerine getirmesinin önemi açısından yorumlayınız. 1 İnsan suresi, 3. ayet; Kehf suresi, 29. ayet. 13

14 1. ÜNİTE İnsanın sorumlu olması için hür olması gerekir. Sorumluluk; bir kimsenin üzerine aldığı, yaptığı ya da yapması gerekirken yapmadığı bir işten dolayı gerektiğinde hesap vermek zorunda olmasıdır. İnsan sorumlu olduğu bilinciyle hareket ederek söz ve davranışlarının hesabını verebilmelidir. Bu yüzden insan sorumluluklarını başkalarına devredemez ve yok sayamaz. Allah, insanı doğru ve yanlış olanı ayırt edebilecek kabiliyette yaratmış, peygamberler ve kitaplar göndererek iyilik yapanları ödüllendireceğini kötülük yapanları ise cezalandıracağını bildirmiştir. Dolayısıyla insan, özgür iradesiyle yaptığı eylemlerinden sorumludur. İnsanın emek harcamadığı konularda bir beklenti içinde olması doğru değildir. Bu konuda Kur an da şöyle buyrulmuştur: İnsan için ancak çalıştığının karşılığı vardır. 1 İnsan; aklını kullanarak düşünür, planlar yapar, kararlar alır ve uygular. Mutlu ve huzurlu olmak için gayret eden, gelişmek için çalışan, bir amaca ulaşmak için emek harcayan insana bu faaliyetlerini yürütmesi için verilen ölçüler, İnsanın çalışması karşılıksız kalmaz. sunulan imkânlar ve sahip olduğu kabiliyetler onun kaderidir. Kur an da pek çok yerde, Düşünmez misiniz? veya Akıl etmez misiniz? ifadeleriyle insanların ibret alması istenmiştir. 2 Aklı kullanma konusunda bu teşvik, insanın verdiği kararların ve yaptığı tercihlerin geleceğini belirleme noktasında ne kadar etkili olduğunu gösterir. Allah, insanı ancak gücü nispetinde sorumlu tutar. 3 Bu yüzden insanın ailesine ve yaşadığı topluma karşı imkanları nispetinde sorumlulukları vardır. İnsanın ailesine değer vermek, temiz bir çevrede yaşamak, insanlara yardım etmek ve yaşadığı toplumun gelişmesi ve ilerlemesi için elinden geleni yapmak herkes için yerine getirilmesi gereken önemli bir sorumluluktur. İnsanın çaba harcamaksızın kendini olayların akışına bırakması düşünülemez. İnsanların kaderi, sorumluluklarını örten bir sığınak olarak görmeleri doğru değildir. Ayrıca insan, yanlış anlayışların etkisinde kalarak ÖRNEKLENDİRELİM değiştirme ve düzeltme imkânı bulamadığı ve İnsanın bir baskı ve zorlama olmaksızın seçimlerinde özgür olması, eylemlerinden sorum- hoşuna gitmeyen durumlar karşısında, Ne yapalım kader böyleymiş. diyemez. Zira bu lu olmasını gerektirir. sözünü örneklendiriniz. tür yaklaşımlar insanın kendi sorumluluğundan kaçması anlamına gelir. 1 Necm suresi, 39. ayet. 2 Nahl suresi, 12. ayet. 3 Bakara suresi, 286. ayet. 14

15 İNSAN VE KADERİ 3. Kaderle İlişkilendirilen Bazı Kavramlar Kader söz konusu edildiğinde onunla ilişkilendirilen bazı kavramlar vardır. Ecel, rızık, afet, sağlık ve hastalık, başarı ve başarısızlık, tevekkül, hayır ve şer gibi kavramlar bunlardan bazılarıdır. İnsanın kader konusunda sağlıklı bir anlayışa varabilmesi için de bu kavramların doğru anlamasına bağlıdır Ecel ve Ömür Her biri bin yıl yaşamak ister Bakara suresi, 96. ayet. Allah doğal yaşam süresini belirleme hakkını insana bıraksaydı insanların daha çok yaşama arzusu nelere yol açardı? Ecel kelimesi, sözlükte; hayatın sonu, müddet ve süre gibi anlamlara gelmektedir. Bu kavram insanın ömrünün bittiğini anlatır. Ömür ise insanın doğumundan ölümüne kadar geçen süredir. Âl-i İmrân suresinin 185. ayetinde, Her canlı ölümü tadacaktır buyrulmuştur. Ayrıca Kur an da canlıların olduğu gibi milletlerin de bir ömrünün olduğu anlatılır. 1 Ölüm, hayatın bir gerçeğidir. Yeryüzünde var olan herşey her gün biraz daha eksilerek yok olmaktadır. 2 Kur an da insana düşünüp tercihlerini yapabileceği kadar bir ömür verildiği hatırlatılır. 3 Allah, yarattıkları için bir ecel tayin edendir. Ecel, Allah ın bir takdiri olarak onun izni olmadan gerçekleşmez. Bu anlamda kader, Allah ın ömrün uzamasının da kısalmasının da ölçülerini belirlemesidir. Bu konuda Kur an da,...bir canlıya ömür verilmesi de onun ömründen azaltılması da mutlaka bir kitaptadır. Şüphesiz bunlar, Allah a kolaydır. 4 buyrulmuştur. Eyüp Mezarlığı ndan bir görünüm DEĞERLENDİRELİM İnsanın doğal ömrünü tamamlamasına engel olan sebeplerin neler olabileceğini değerlendiriniz. 1 A râf suresi, 34. ayet. 2 Âl-i İmrân suresi, 145. ayet; Enbiyâ suresi, 44. ayet; En âm suresi, 2. ayet; Kasas suresi, 88. ayet. 3 Enbiyâ suresi, 44. ayet; Fâtır suresi, 37. ayet. 4 Fâtır suresi, 11. ayet. 15

16 1. ÜNİTE 3.2. Hayır ve Şer Allah ın yapmamızı istediği şeyler bizim için hayırdır. sözüyle anlatılmak istenen ne olabilir? Hayır, sözlükte iyi ve faydalı iş demektir. Terim olarak Allah ın emrettiği, razı olduğu ve sevdiği davranışlar anlamına gelir. Şer ise kötü ve fena iş demektir. Terim olarak ise Allah ın yasakladığı ve hoşnut olmadığı, sonuçta yerilen ve cezayı hak eden davranışlar anlamına gelir. Hayır ve şerrin her ikisi de insanın kendi eylemleri sonucu ulaşabileceği değerlerdir. İnsanın filleri iyi ya da kötü ve bu fillerinin sonuçları da hayır ve şer olarak bir değer taşır. Bu fiillere bu değerleri takdir eden Allah tır. İnsan aklı ise bunları kavrama ve bulma yeteneği ile donatılmıştır. 1 Allah, hayrı mükâfatlandıracak şerri ise cezalandıracaktır. Bu yüzden insanın hayır işlemesi ve şerden kaçınması gerekmektedir. Kur an da hayra ulaşmanın ya da şerre bulaşmanın insanın kendi elinde olduğu belirtilir. 2 Dürüstlük, adalet, iyilik, yardımlaşma insanlar için hayırdır. İnsana zarar verici olan davranışlar, haksızlıklar, yalanlar ve kötülükler ise birer şer örnekleridir. Hayırlı işlerin yaygınlaşması için çaba harcamak herkesin görevi olmalıdır. Tevbe suresinin 71. ayetinde, Erkek ve kadın bütün müminler birbirlerinin dostları ve velileridirler. İyiliği emrederler, kötülükten sakındırırlar buyrulmuştur. İnsanların inançları gereği birbirlerine hayırlı olanı tavsiye etmeleri ve birbirlerini şer kötü olan şeylerden de sakındırmaları gerekir. Nitekim Mâide suresinin 2. ayetinde, İyilik ve (Allah ın yasaklarından) sakınma üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın buyrularak hayırlı işlerde yardımlaşmanın önemi vurgulanmıştır Afet Tedbir almadığı için zarara uğrayan kimse sorumluluğu kadere yükleyebilir mi? Afet sözlükte doğanın sebep olduğu yıkım anlamına gelmektedir. Doğal afetler, Allah ın evrene koyduğu fiziksel yasaları sonucunda meydana gelir. Bu yasalar yeryüzünün kaderidir. Zira Allah, Göğü Allah yükseltti ve mizanı (dengeyi) o koydu. Sakın dengeyi bozmayın. 3 buyurmuştur. Yeryüzünde deprem, sel ve erozyon gibi insanların karşılaştıkları pek çok doğal afetler meydana gelir. Bunlar insanların kendi elleriyle yol açtıkları sorunlardan da kaynaklanabilmektedir. İnsanın açgözlülüğü yeryüzü kaynaklarından doğru bir şekilde yararlanmaya engel olmaktadır. Plansız şehirleşmeler, kontrolsüz yapılaşmalar, kaynakların israf edilmesi gibi pek çok sebep yüzünden insanların zarar görmesinin adı kader 1 Saim Yeprem, Kader, s Nisâ suresi, 79. ayet. 3 Rahmân suresi, 7, 8. ayetler. 16

17 İNSAN VE KADERİ değildir. Kader, Allah ın koyduğu ölçüye denir. Bu ölçüleri dikkate almayan kişiler bedel ödemek zorunda kalır. Bu anlamda doğa olaylarını durduramasak bile canlılar üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabiliriz. Allah hiç kimseye taşıyabileceğinden daha fazlasını yüklememiştir. 1 Bu nedenle insanlar, afetleri oluşturan sebepleri ortadan kaldırmaya çalışmalı ve bu afetlerle mücadele edip onlardan en az zararla kurtulmanın yollarını aramalıdırlar. Afetler, insanların doğanın dengesini korumaları gerektiğini gösterir. Bu koruma aynı zamanda insanın kendini de koruması anlamına gelir. Örneğin sağlam yapılaşma yöntemlerinin depreme karşı yeterince korunma sağladığı çok açıktır. Gerekli tedbirleri alıp can ve mal kaybının önlenmesi mümkün iken bu afeti alın yazısı veya kader olarak nitelemek doğru değildir. İnsan aklını kullanarak bu tür afetlere karşı önlemler alabilir. Bu anlamda afetlere karşı gerekli önlemleri alarak insanlara zarar vermesini önlemek, insanların sorumlulukları arasındadır. Allah ın kanunlarına aykırı hareket eden insanlar, doğa olaylarını afet hâline gelmesine neden olabilirler. DEĞERLENDİRELİM DİREİ LİM İ İnsanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozuldu, ki Allah yaptıklarının bir kısmını onlara tattırsın; belki de (tuttukları kötü yoldan) dönerler. Rûm suresi, 41. ayet. Yukarıdaki ayeti insanın sorumluluğu açısından değerlendiriniz. 1 Bakara suresi, 286. ayet. 17

18 1. ÜNİTE 3.4. Sağlık ve Hastalık Hastalıkları kadere bağlamak doğru mudur? Hastalıklar; sağlıklı ve yeterli beslenmemek, temizliğe önem vermemek ve sağlıkla ilgili önlemlere yeterince uymamaktan kaynaklanır. Bu amaçla bedenimizi, giysilerimizi ve çevremizi temiz tutmamız gerekir. Örneğin Müddessir suresinin 4. ayetinde, Giysilerini temiz tut. buyrularak bu konuya dikkat çekilmiştir. İslam da kişinin temizliğine önem verilmiştir. Aynı uyarı yiyecek-içecek konusunda da yapılmıştır. Konu ile ilgili bir ayette Yeryüzündeki şeylerin helal ve temiz olanlarından yiyin!.. 1 buyrulmuştur. Allah, her hastalığın çaresini yaratmıştır. İnsan, bu çareleri bulmak ve tedavi olmak zorundadır. Nitekim Allah a ibadet edebilmek için de sağlıklı olmak gerekir. İnsan, başına gelen sıkıntılarda sabretmeli ve iyileşmek için çaba sarf etmelidir. Hastalıkları kadere bağlayarak hiçbir şey yapmamak doğru değildir. Doğru olan tedbir almak ve tedavi olmaktır. NOT EDELİM Hz. Ömer (r.a.), Şam a yakın bir bölgede bulaşıcı veba salgını olduğu için oraya girmek istememiştir. Bazılarının, oradan uzaklaşarak kaderden kaçılamayacağı iddiası üzerine, Oradan uzak durmak da kaderdir. cevabını vermiştir. Buharî, Tıb, 30; Müslim, Selam, Rızık Rızık Allah tandır. sözünü nasıl anlamalıyız? Rızık, sözlükte, nasip, pay, nimet ve bağış gibi anlamlara gelir. Terim olarak Allah ın bütün canlılara maddi ya da manevi olarak lütfettiği nimetlerdir. Kur an da, Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı Allah a ait olmasın 2 buyrulmuştur. Allah, Yeryüzüne dağılın ve Allah ın lütfundan nasibinizi arayın 3 buyurarak insanları çalışmaya teşvik etmiştir. Aynı şekilde Allah ın gönderdiği peygamberlerin tamamı bir meslek veya sanat sahibi olarak rızkını aramış, alın teri dökmüş anlattıklarına karşılık insanlardan bir ücret istememiş ve bu konuda herkese örnek olmuşlardır. Allah, yeryüzünün bütün nimetlerini insanın emrine vermiştir. Bu nimetleri kendisinden istenmesini varlığının ve kudretinin delillerinden saymıştır. Kur an da, Allah ın nimetlerini saymaya kalksanız asla böyle bir işin altından kalkamazsınız! Şüphesiz Allah, çok bağışlayan (ve) çok merhamet edendir. 4 buyrularak nimetlerinin çokluğu, rahmetinin bir eseri sayılmıştır. Nitekim nimetler insanların harama ihtiyaç duymayacakları kadar çoktur. 1 Bakara suresi, 168, 172. ayetler. 2 Hûd suresi, 6. ayet. 3 Cum a suresi, 10. ayet. 4 Nahl suresi, 18. ayet. 18

19 İNSAN VE KADERİ Her varlık kendi rızkını yer. Allah, yeryüzünde yaşayan bütün canlılara yetecek kadar nimet yaratmıştır. Bu nimetleri elde etmek için de çalışmayı emretmiştir. Bu konuda Hz. Peygamberin şöyle söylediği rivayet edilmiştir; Hiç kimse, elinin emeği ile kazandığını yemekten daha hayırlı bir kazanç yememiştir. İşte Allah ın peygamberi Davut da elinin emeğini yerdi. 1 Allah yeryüzündeki nimetleri adil bir şekilde paylaşılması için yüzlerce ayetle ekonomik, sosyal ve ahlaki önerilerde bulunmuştur. Örneğin servetin sadece zenginler arasında dolaşan bir güce dönüşmemesi ve paylaşılması gerektiğini vurgulamıştır. 2 Ayrıca Allah, infak edilerek ihtiyaç sahiplerine yardım edilmesi hâlinde daha çok vereceğini söyleyerek yardımlaşmayı teşvik etmiştir. 3 Bu yüzden Kur an da nimetleri paylaşmamak bir hak ihlali olarak nitelenmiş ve rızkın Allah tan olduğunu inkâr etmekle bir tutulmuştur. 4 İnsanların bir şeylere muhtaç olarak zor durumda kalması, kendilerinin ya da başkalarının tutumları ile ilgilidir. Yeryüzündeki nimetler, üzerinde yaşayan herkese yetecek kadardır ve bunlardan faydalanmak herkesin hakkıdır. 1 Buharî, Buyu, Haşr suresi, 7. ayet. 3 Bakara suresi, 268. ayet; İbrahim suresi, 7. ayet; Nahl suresi, 75. ayet. 4 Me,âric suresi, 24. ayet; Nahl suresi, 71. ayet. 19

20 1. ÜNİTE 3.6. Başarı ve Başarısızlık Gerçek başarı, başarısızlık korkusunu yenebilmektir. sözüyle ne kastedilmektedir? İnsan iradesini doğru yolda kullanırsa başarı kazanır. Allah, doğru ve güzel yönde davranışlarda bulunan kulunu işlerinde muvaffak kılar. Kur an da, Başarım ancak Allah ın yardımı iledir. Ben sadece ona güvenip dayanıyor ve her zaman, her konuda ona yöneliyorum! 1 buyrularak başarılı olmak Allah ın yardımına bağlanmıştır. Başarı, bir kader ya da yazgı sonucu çalışmadan, kendiliğinden gerçekleşen bir şey değildir. Kur an da, İnsan için ancak çalıştığının karşılığı vardır. 2 buyrulmuştur. Sorumluluklarının bilincinde olanlar başarmak için ellerinden geleni yaparlar. Zümer suresinin 61. ayetinde, Allah, kendisine karşı gelmekten sakınanları (muttakileri) başarıları sebebiyle kurtarır. Onlara kötülük dokunmaz. Onlar üzülmezler de. buyrulmuştur. Ayrıca peygamberlerin başarılı olmak için gösterdikleri gayretler ve harcadıkları emekler de bu konuda örnek oluşturmaktadır. Öyleyse başarılı olmak isteyen insan bunun için çaba sarf etmelidir. Kur an da,...sonuç (Allah tan korkup günahtan) sakınanlarındır. 3 buyrularak başarılı olmak için sorumluluklarını yerine getirmenin önemi üzerinde durulur. Çalışmadan başarılı olmak mümkün değildir. Kader, insanı başarılı ya da başarısız kılan ölçülerdir. Bu ölçüleri özgür seçimleriyle kendi dünyasına katan insanın kendisidir. Kur an da insanı başarısız ve mutsuz kılacak sebepler açıklanmıştır. Başarı gibi başarısızlık da insanın çalışması ile ilgilidir. İnsanın başarısız olması kendisi dışında çevre faktörlerinden de kaynaklanabilir. Ancak bu ilahî takdirin onu mecbur etmesi şeklinde olamaz. Başarısızlığımızın sebeplerini, birilerine veya bir şeylere yüklemek yerine kendimizde ararsak çözümleri bulmamız daha kolay olur. Çünkü kendimizi değiştirmek, dış etkenleri veya başkalarını değiştirmekten daha kolaydır. Yeryüzünde ortaya çıkan gerek toplumsal gerek fiziki anarşi ya da bozulmaların sorumlusu insandır. 4 Doğayı kirleten, savaşlar çıkaran ve başkalarını düşünmeden hareket eden hep insandır. Kur an a göre gerçek başarı, ahiret hayatını ve Allah ın rızasını kazanmaktır. 5 Bu anlamda başarılı olmak için kişinin gayret göstermesi ve özellikle ahlaki sorumluluklarını yerine getirmesi gerekir. İnsan yaptığı işlerde doğruluktan ayrılmamalı ve hileye başvurmamalıdır. Başkalarına zarar vererek elde edilen bir başarı sonuçları itibariyle insanı mutlu etmeyecektir. Kur an da, Yaptıklarından ötürü sevinen, öbür taraftan yapmadıkları işlerden dolayı övülmek isteyen kimselerin sakın azaptan yakayı kurtaracaklarını sanma!... 6 buyrulmuştur. Bu anlamda inanan kişi, her şeyi kendisinin yaptığını iddia edecek kadar kibirli veya hiçbir şey yapmadan başarılı olmayı bekleyecek kadar tembel olmamalıdır. Allah, kişinin yapmadığı şeylerle övünmesini doğru bulmaz. 7 1 Hûd suresi 88. ayet. 2 Necm suresi, 39. ayet. 3 A râf suresi, 128. ayet. 4 Rûm suresi, 41. ayet; Âl-i İmrân suresi, 182. ayet. 5 Tevbe suresi, 72, 89. ayetler; Mâide suresi, 119. ayet; Nisâ suresi, 13. ayet. 6 Âl-i İmrân suresi, 188. ayet. 7 Saff suresi, 2. ayet. TARTIŞALIM İnsanların açlık veya yetersiz beslenmeden ölmesinin sebepleri üzerinde arkadaşlarınızla tartışınız. 20

21 İNSAN VE KADERİ YORUMLAYALIM Aşağıdaki ayette doğruluk ile başarı arasında kurulan ilişkiyi yorumlayınız. Allah, şöyle buyuracak: Bugün, doğrulara, doğruluklarının yarar sağlayacağı gündür. Onlara içinden ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları cennetler vardır. Allah, onlardan razı olmuş, onlar da Allah tan razı olmuşlardır. İşte bu büyük başarıdır. Maide suresi, 119. ayet Tevekkül Bir konuda karar verince (artık) Allah a güven. Zira Allah, ona güven duyanları sever. (Âl-i İmrân suresi, 159. ayet.) Tevekkül, sözlükte; güvenmek, dayanmak ve işi başkasına havale etmek demektir. Terim olarak kişinin gerçekleştirmek istediği işi konusunda elinden geleni yaptıktan sonra Allah a güvenip dayanması ve onun yardımını beklemesi anlamına gelir. Kur an da, Hiç kimse Allah kadar güvene layık olamaz. 1 buyrulmuştur. Allah, kendisine inananları savunacağını ve hemen her konuda onlara yardım edeceğini söylemiştir. 2 İnanan bir kişi, Allah ın mutlaka kendisine yardım edeceğini, gaybı, geleceği onun bildiğini ve bütün hayrın onun elinde olduğunu kabul eder. Âl-i İmrân suresinin 122. ayetinde şöyle buyrulmuştur: Müminler yalnız Allah a güven duymalıdırlar. Bu güven; sonuçta Allah ın sözlerinin, vaatlerinin ve uyarılarının her zaman doğru çıktığına inanmaktır. Böylece insan dürüst, adil ve çalışkan olmayı asla ihmal etmez. İnanan bir insan yaptığı ve yapacağı işlerde Allah a güvenip dayanır. Zira inanmak bir anlamda hem güven vermeyi hem de Allah a güvenmeyi gerektirir. Bu güvenle ortaya çıkan tevekkül, öncelikle insanın işlerini yaparken Allah ın rızasını gözeterek doğru ve dürüst davranması sonra da yaptığı işlerde onun yardımını umarak hayırlı bir sonuç beklemesidir. Bu yaklaşım insanı kötü şeyler yapmaktan alıkoyar ve zor anlarında ona ümit aşılar. Doğru ve dürüst davranmaya yöneltir. Dürüst ve erdemli bir insan çalışmadan ya da hak etmeden bir şey elde etmenin kendisi için hayırlı olmayacağını bilir. Bu yüzden her şeyden önce elinden geleni yapar. Sonra tevekkül eder. Allah kendisine tevekkül edenlerin, önce üzerlerine düşen görevleri yapmalarını ister. Bir konuda hiç emek harcamadan beklenti içinde olmak doğru değildir. Nitekim Allah, kendisine güvenerek çalışıp çabalayan hiçbir kulunu yalnız ve yardımsız bırakmamıştır. Onun sınırsız rahmeti ve yüceliği bu güveni hiç boşa çıkarmamıştır. Bu konuda Hac suresinin 38. ayetinde, Allah inananları (bütün kötülüklere karşı) mutlaka koruyacaktır buyrulmuştur. DEĞERLENDİRELİM Allah a dayandım! diye sen çıkma yataktan Dinlenmedi bir gün o büyük nesl-i mücâhid. Ma nâ-yı tevekkül bu mudur? Hey gidi nâdan! Âlemde tevekkül demek olsaydı atalet, Ecdâdını zannetme asırlarca uyurdu; Mîrâs-ı diyânetle yaşar mıydı bu millet? Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu? Çoktan kürenin meş al-i tevhîdi sönerdi; Üç kıt ada, yer yer, kanayan izleri şahid: Kur an duramaz, nezd-i İlâhiye dönerdi. Mehmet Âkif ERSOY, Safahat, s Yukarıdaki şiiri tevekkül anlayışı çerçevesinde değerlendiriniz. 1 Nisâ suresi, 81. ayet. 2 Âl-i İmrân suresi, 160. ayet; Mâide suresi, 11. ayet; Enfâl suresi, 49, 61. ayet. 21