İlköğretim II. Kademe Öğrencilerinde Vergi Bilincinin Tespiti: Ampirik Bir Araştırma

Transkript

1 İlköğretim II. Kademe Öğrencilerinde Vergi Bilincinin Tespiti: Ampirik Bir Araştırma Mustafa TAYTAK * Özet Devletle mükellef arasında en fazla anlaşmazlığa neden olan kamu kaynağı vergilerdir. Vergilerin, anlaşmazlık konusu olmasının nedenlerinden birisi mükelleflerin vergi karşısındaki olumsuz tutum ve davranışlarıdır. Bu anlaşmazlıkların giderilmesinde uygulanabilecek yöntemlerin başında vergiye uyumun ve vergi bilincinin oluşturulması gelmektedir. Çalışmada, ilköğretim II. kademe öğrencilerinin vergi bilincini tespit etmek ve vergi bilincinin oluşmasında etkili olan faktörlerin neler olduğu konusu, ilköğretim öğrencileriyle yapılan anketten elde edilen veriler ışığında incelenmiştir. Sonuçlar SPSS programı aracılığı ile frekans analizine, güvenilirlik analizine ve Ki-kare analizlerine tabi tutulmuştur. Öğrencilerin vergi ile kamu hizmetleri arasındaki bağı doğru şekilde algıladıkları ve vergi bilinci konusunda ilk adımın aileler tarafından gerçekleştirildiği görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Vergi Bilinci, Vergiye Uyum, Vergi Algılaması Detection of Tax Consciousness in Secondary School Students: An Empirical Investigation Abstract Tax is the public resource which causes conflicts most between the government and the taxpayer. One of the reasons why taxes are the source of conflict is the taxpayers negative behaviors and attitudes towards taxes. Promotion of tax compliance and tax consciousness is the one of the leading methods in order to eliminate these conflicts. This study analyzed tax consciousness and the factors that affect formation of the tax consciousness of the secondary school students by means of the questionnaire administered to secondary school students. The results were subject to frequency analysis, reliability analysis and chi square analysis through * Arş. Gör., Uşak Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, mustafa.taytak@usak.edu.tr 496

2 M. TAYTAK SPSS programme. The study determined that the students accurately perceived the connection between taxes and public services and that the first step on tax consciousness was taken by families. Key Words: Tax Consciousness, Tax Compliance, Tax Perception JEL Classification Codes: H2-Taxation, Subsides and Revenue, H2O-General Giriş Günümüz dünya ülkelerinin en temel gelir kaynağını vergiler oluşturmaktadır. Vergilerin devletler için önemi göz önüne alındığında, vergi gelirlerinde meydana gelecek azalmaların doğrudan kamu hizmetlerinin sunumunu etkileyeceği aşikârdır. Bu bağlamda vergi gelirlerinin azalmasına neden olan vergi kaçakçılığı, vergiden kaçınma ve kayıt dışı ekonomi gibi durumların önüne geçilmesi için bireylerde vergi bilincinin oluşturulması önemli hale gelmektedir. Bireylerin vergiye karşı tutum ve davranışları, verginin bireyler tarafından algılanmasına ve algılanan değerlerin içselleştirilmesine bağlıdır. Diğer bir ifadeyle, kişilerin gelir, harcama ve servet vergileri karşısında sergiledikleri davranışlar, toplumsal çevre etkisiyle oluşan algılama sonucunda şekillenmektedir. Çalışmamızda mükelleflerin tutum ve davranışlarından ziyade, harcama vergilerinin yüklenicilerinden olan, bugünün küçükleri yarının büyükleri olarak gördüğümüz ilköğretim II. kademe öğrencilerinin vergi bilinçlerinin tespiti ve vergi bilinçleri üzerinde etkili olan faktörlerin neler olduğu konusu üzerinde durulacaktır. Öğrencilerin küçük yaşlarda vergi bilincine kavuşturulamaması ileride vergilere karşı olumsuz eğilimler sergilemelerine yol açabilecektir. Bu nedenle ilköğretim çağındaki öğrencilerin vergi bilinçlerinin incelenmesi, öğrencilerin küçük yaşlarda vergiyi doğru algılayamamaları nedeniyle ileride vergilere karşı geliştirebilecekleri olumsuz davranışların önüne geçilmesine ve böylece vergi alanındaki vergi kaçakçılığı, vergiden kaçınma ve kayıt dışı ekonominin azaltılmasına katkı sağlayacaktır (Sağbaş ve Başoğlu, 2005:124). Çalışmada öncelikle mali psikoloji, vergi psikolojisi ve vergi bilincinin teorik temelleri üzerinde durulacaktır. Daha sonra Uşak il merkezinde yer alan ilköğretim II. kademe öğrencilerinin vergi bilincini ölçmeye yönelik yapılan anket çalışmasının sonuçları değerlendirilerek, çıkan sonuçlar doğrultusunda vergi bilincinin oluşturulmasına katkı sağlayacak önerilere yer verilecektir. 1. Mali Psikoloji ve Vergi Psikolojisi Maliye, sosyal bilimler içinde yer alan bir disiplin olduğundan, sosyoloji ve sosyal psikoloji ile yakın ve sıkı bir ilişki içerisindedir. Maliye içerisinde ele alınan kamusal faaliyetlerle kamu gelirleri, vergileme, borçlanma, parafiskalite, sübvansiyonlar ve sosyal yardımlar gibi konular toplumun değişik sosyal yapılanması ve biçimlenmesi ile doğrudan ve karşılıklı bir ilişkiyi ifade eder. Bilindiği gibi, bireylerin tutum ve davranışlarını belirleyen faktörlerin başında psikolojik algılamalar gelmektedir. Algılama, beş duyu organının aktif durumda olduğu dikkatli bir gözleme dayanır ve kişinin zihinsel süreçleriyle tutarlı olarak uyaranları alma ve öğrenme eğilimidir (Silah, 2005:52). Psikoloji bilimi, insanların yaşadıkları ve karşılaştıkları olaylara verdikleri tepkilerin algı-tutum-davranış 497

3 üçlemesi şeklinde gerçekleştiğini söylemektedir. Diğer bir ifadeyle, karar verme sürecinde ilk aşamayı oluşturan algılama, insanların sergileyeceği tutum ve davranışları etkilemektedir. Mali psikoloji, User (1992:63) tarafından mali olayların bireyler üzerindeki etkileriyle, bireylerin mali araç ve olaylar karşısındaki algı, tutum ve davranışlarının araştırılmasını konu edinen bir bilim dalı olarak tanımlanmıştır. Şenyüz (1995:3) ise mali psikolojiyi, maliye biliminin temellerini genişletmek amacıyla ve mali olayların sadece hukuki, ekonomik ve siyasal yönlerinin incelenmesinin mali olayların çözümlenmesinde eksik kaldığı düşüncesinden hareketle ortaya çıkmış olan bir disiplin olarak ifade etmiştir. Mali psikolojinin diğer mali araçlarla birlikte çoğunlukla vergilemenin nasıl algılandığını ve ne gibi tepkilere yol açtığı hususunu incelediği söylenebilir. Dolayısıyla, mali psikoloji vergi psikolojisini de içine alan geniş bir alanı ifade etmektedir. Bireylerin algı-tutum-davranış ları vergiye karşı oluşacak eğilimleri de belirlemektedir. Bu bağlamda, vergi psikolojisinin net bir şekilde açıklanabilmesi için vergi algılamasının ne olduğunun ortaya konulması gerekmektedir. Yapılan çalışmalar incelendiğinde, vergi algılamasıyla ilgili kavramın benimsendiği ve belirli kalıplara oturtulduğu görülmüş olmasına rağmen, vergi algılamasının tam bir izahına rastlanılmamıştır. Netice itibarıyla yapılan çeşitli algı ve algılama tanımlarından hareketle vergi algılamasını, insanların vergi olgusunu, çevresindeki uyaranların gözlemlenmesi sonucunda duyu organlarında oluşan uyarımların zihinsel süreçten geçirilerek beyinde anlamlandırması ve öğrenme süreci şeklinde tanımlayabiliriz. Bu bağlamda vergi psikolojisini, vergiler karşısında bireylerin algılamalarını, tutum ve davranışlarını inceleyen bir çalışma alanı olarak ifade edebiliriz. 2. Vergi Bilinci Ülkeler vergi gayretini en etkin düzeyde tutma eğilimi içerisindedir. Bunun sağlanabilmesi için gerek vergi idaresinin gerekse mali yargının etkinliğinin yanında toplumu oluşturan bireylerin vergi bilincine sahip olması da gerekmektedir. Kamu gelirlerinde etkinliğin sağlanması amacıyla vergi bilinci, sadece mükellefler üzerinde oluşturulması gereken bir olgu değil, aynı zamanda genel tüketici konumundaki bireylerin de sahip olması gereken bir davranış kalıbıdır Vergi Bilinci Kavramı ve Önemi Literatürde vergi bilinci kavramı üzerinde uzlaşılmış bir tanıma rastlanılmamaktadır. Vergi bilinci Dornstein (1987:59) tarafından verginin farkında olunması şeklinde tanımlanırken, Savaşan ve Odabaş (2005:8) mükellefin ödediği vergi ile aldığı kamusal mal ve hizmetlerin ilişkilendirilmesi şeklinde tanımlamıştır. Akdoğan (2005:180) a göre ise vergi bilinci, kamu hizmetlerinin gerçekleştirilmesi bakımından verginin önemini bilen toplum bireylerinin, vergi ile ilgili ödevlerini yerine getirmedeki istekliliklerinin düzeyi olarak ifade edilmektedir. Vergi bilinci tanımı üzerinde bir uzlaşmanın sağlanamamış olmasına rağmen genel olarak bakıldığında, tanımların ana temasını bireylerin vergiyi algılamaları ve bunu davranışlarına olumlu şekilde yansıtmaları oluşturmaktadır. Bu çerçevede vergi bilinci ifade edilirken, bireylerde oluşan vergi farkındalığından ve verginin 498

4 M. TAYTAK neden ödendiğinin ya da alındığının farkındalığına vurgu yapılmış olması vergi bilincinin doğru bir tanımının yapılması için gereklidir. Burada bahsedilen vergi farkındalığı, bireylerin vergi mevzuatı, mevzuatta yapılan değişikliklerin takibi ve vergi uygulamaları konusunda bilgi sahibi olmasını ifade etmektedir. Verginin neden ödendiğinin farkındalığı ise, vergilerin yararlanılan kamu hizmetlerinin finansman kaynağı olarak görülmesini ifade etmektedir. Vergi bilincinin önemi devletin güçlülüğü ve bekası noktasında kendisini göstermektedir. Devletin güçlenmesi ile toplumda oluşacak vergi bilinci arasında doğru orantılı bir ilişki vardır. Toplumda vergi bilinci ne kadar arttırılırsa, devletin gücü ve devletin sağlayacağı imkânlar (daha iyi eğitim, daha iyi sağlık hizmeti gibi) da o oranda arttırılmış olacaktır. Ulu önder Mustafa Kemal Atatürk ün de dediği gibi: Devletin her kurumu ancak güçlü bir maliye ile yaşar. Güçlü maliyenin oluşturulmasında ise vergi bilincinin yadsınamaz derecede rolü ve önemi vardır. Toplum tarafından benimsenmeyen ve sahiplenmeyen hiçbir şey kalıcı olmayacağına göre, öncelikle mükellefiyet ile vatandaşlık arasında bir bağın kurulması, bu aşamada da verginin en temel vatandaşlık ödevlerinden biri olduğuna yönelik bir eğitim anlayışının benimsenmesi gerekmektedir. Yaşanan her günün, bir önceki günden daha iyi olabilmesinin anahtarı olacak nesillerin eğitimi ve bu eğitimde verilecek vergi bilincinin önemi kavranmadığı sürece, vergiden kaçınmaların ve vergi kaçakçılığının önüne geçilemeyeceği gibi kayıt dışı ekonominin de kayda alınması ve kayıt altında kalabilmesi mümkün değildir (Aydemir, 1993:45) Vergi Bilincini Etkileyen Faktörler Vergi bilincini etkileyen faktörler bireysel yaşamın belirleyicileri olan algıtutum-davranış ilişkisi sonucunda oluşmaktadır (Buchanan ve Huczynski, 1997:668). Hem mükelleflerin hem de bireylerin vergi karşısındaki davranışları dört temel faktör üzerine kuruludur. Bunlar, kişisel faktörler, kültürel faktörler, ekonomik faktörler ve politik ve hukuki faktörlerdir. Vergiye karşı davranışları dolayısıyla vergi bilincini etkileyen kişisel faktörler içerisinde, demografik faktörler ile bireylerin tutumları gibi başlıklar sıralanabilir. Demografik faktörler içerisinde ise kişinin cinsiyeti, yaşı, medeni hali, eğitim düzeyi, gelir düzeyi, mesleği gibi faktörlerin vergi bilinci üzerindeki etkisi incelenmektedir. Yapılan ampirik çalışmalarda ihtilaflı bulgulara rastlanılmasına rağmen kişisel faktörlerin vergi bilinci üzerindeki etkileri şu şekilde olmaktadır: Örneğin, kişinin yaşı ile vergi davranışı arasındaki ilişkinin doğru orantılı olduğu ve yaş ilerledikçe vergiye uyumun ve vergi bilincinin arttığı (Dubin ve Wilde, 1988:64), gelir düzeyi ele alındığında, gelir arttıkça vergiden kaçınmanın ve vergi kaçakçılığının arttığı, vergiye uyum noktasında olumsuz tavır içerisine girildiği (Andreoni, 1998:825), cinsiyet faktöründe ise kadınların erkeklere oranla vergiye karşı daha yüksek uyum gösterdikleri saptanmıştır. Ülkenin sosyal ve kültürel koşulları da bireylerin vergiyi algılamalarını ve vergi bilincini etkilemektedir. Sosyal ve kültürel faktörler içerisinde toplumun kültürel değerleri, inançları, yaşam düzeyleri, aile yapısı, sosyal gruplar, danışma grupları yer almaktadır. Örneğin, bireylerin davranışları, içinde bulundukları grup tarafından etkilenmektedir. Bireylerin ait olduğu grup, buna referans grup da diyebiliriz, bireyin kendine yakın hissettiği arkadaşları, meslektaşları, aile fertleri vb. kişilerden oluşmaktadır. Genel kabul görmüş teoremlere göre, kişi kendi referans grubunda 499

5 benimsenen düşünce ve davranışlara yönelecek, referans grubu tarafından hoş karşılanmayan ve ayıplanan düşünce ve davranışlardan kaçınacaktır. Buna göre, referans grubunun vergiye bakışı olumsuz ise, grup içindeki kişilerin vergiye bakışı da olumsuz olabilmekte ve kişiler bu nedenle herhangi bir sosyal baskı hissetmemektedir (Bayraklı vd, 2004b:212). Vergi algısını ve bilincini etkileyen bir diğer unsur, ekonomik faktörlerdir. Ekonomik faktörler içerisinde ülkenin milli gelirini, kişi başına düşen milli geliri, gelir dağılımını, kamu hizmetlerini, kamu harcamalarını, devlet borçlarını sayabiliriz. Ekonomik faktörlerden ülkenin milli geliri, kişisel davranışlar üzerinde önemli etkiye sahiptir. Gelir arttıkça, kültür düzeyi de arttığından, gelişmiş ülkelerde vergi bilincinin, az gelişmiş ülkelere oranla daha çok olduğu savunulmaktadır (Herekman, 1986:156). Devlet tarafından üretilen kamu hizmetlerinin algılanış biçimi de vergi bilincini etkilemektedir. Verginin mükellefler tarafından bir görev olarak değil, mali bir yük olarak algılanması, bireylerin vergi karşısındaki tutum ve davranışlarını olumsuz yönde etkileyen faktörlerden birisi olarak görülmektedir. Ödenen vergilerle, yararlanılan kamu hizmetlerinin mükellefler ve bireyler bakımından eşdeğerli olmayışı, vergiden kaçınmanın psikolojik etkenlerinden birini oluşturmaktadır (Kalyoncu, 1984:13). Yükümlü, kamu hizmetinin kendisine ve kamuya olan yararına inanıyor ve bundan doğrudan yarar sağlıyorsa, vergi vermenin doğru olduğuna inanacak ve vergi verme bilinci içerisinde olacaktır. Aksi halde üretilen hizmet kendisini doğrudan etkilemiyor veya bu hizmetten yararlanmıyorsa, verginin gereksiz olduğu şeklinde bir subjektif görüşe kapılacak ve vergiden kaçınacaktır (Çataloluk, 2008:220). Bireylerin vergi bilincini etkileyebilecek politik ve hukuki faktörler ise hükümetin aldığı kararlar, vergi idaresine bakış, vergi sistemine bakış, vergiler ile ilgili çıkarılan kanun ve yönetmelikler şeklinde sayılabilir. Siyasi gücü elinde bulunduranlar tarafından alınan kararlar bireylerin vergi bilinci üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Alınan siyasi kararlar bireyler tarafından benimsenirse, kişilerin vergiye karşı olumlu tavır takınmalarını sağlayacak; aksi durumda ise, vergiye karşı direnç gösterme eğilimi içerisinde olacaklardır. Aynı şekilde vergi sisteminin adaletsiz olduğunun düşünülmesi, vergi kanunlarının ve yönetmeliklerinin bireyler tarafından anlaşılmaz derecede karmaşık olması, bireylerin vergi bilinci üzerinde olumsuz tavır takınmalarına neden olacaktır Vergi Bilinciyle İlgili Yapılmış Bazı Çalışmalar Vergi psikolojisi literatürü içinde ele alınan vergi algılaması, vergi karşısındaki tutum ve davranışlar, vergiye uyum, vergi ahlakı, vergiden kaçınma, vergi kaçakçılığı ve vergi bilinci gibi konular Batı yazımında oldukça önceleri başlamış olmasına rağmen, ülkemizde ancak son yıllarda bu konulara ilginin artığını söyleyebiliriz. Vergi psikolojine ilişkin ilk araştırmalar Almanya da Schmölders tarafından 1958 ve 1963 yıllarında yapılmıştır. Bu çalışmalarda değişik toplumların vergiye bakışı ve vergiye dayanma sınırları ölçülmeye çalışılmıştır (Tosuner ve Demir, 2007:10). Ülkemizde vergi algılaması konusunda yapılan ampirik çalışmalara; Sağbaş (2003) tarafından yapılan, yerel vergiler konusunda vergi ödeyenlerin düşüncesini ve bu vergileri nasıl algılandıklarını inceleyen çalışması, Sağbaş ve Başoğlu 500

6 M. TAYTAK (2005) nun, ilköğretim çağındaki öğrencilerin vergiyi nasıl algıladıkları ve vergiyi algılamaları üzerinde etkili olan faktörlerin neler olduğu konusundaki çalışması ve Çiçek vd. (2008) nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde mükellefi kapsayan, Türkiye de uygulanmakta olan vergilerin nasıl algıladığını, vergi yükünü, vergi adaletini, ödenen vergi-kamu hizmeti ilişkisini, vergiye karşı tepkilerinin nasıl olduğu konusundaki anket çalışması örnek olarak verilebilir. Mükellefin vergi karşısındaki davranışları, vergi kaçırma eğilimini etkileyen faktörler gibi, vergilerin psikolojik yönünü dikkate alan teorik ve ampirik çalışmalara; Muter vd. (1993) nin, Manisa da 505 mükellefi kapsayan ve mükelleflerin vergi karşısındaki tutum ve davranışlarını inceleyen anket çalışması, Demir (1999) in, Afyon da mükelleflerin vergi karşısındaki davranışlarını belirlemeye yönelik anket çalışması, Bayraklı vd. (2004b) nin, vergi kaçırmayı etkileyen faktörlerin tespitine yönelik anket çalışması, yine Bayraklı vd. (2004a) nin, Uşak ta 302 mükellefi kapsayan ve vergi kaçırma eğilimini etkileyen faktörlerin tespitine yönelik anket çalışması ile Tuay ve Güvenç (2007) tarafından vergiye gönüllü uyum sürecinde mükelleflerin psikolojik tutumlarının tespitini ortaya koymaya yönelik kişi üzerinde yapılan anket çalışması örnek olarak verilebilir. Mükelleflerin ve bireylerin vergi bilinci üzerine yapılan teorik ve ampirik çalışmalara ise; Ömürbek vd. (2007) nin, üniversite son sınıf öğrencilerinin vergi bilincini ölçme ve değerlendirmeye yönelik anket çalışması ve Özdemir vd. (2007) nin, vergi bilincine sahip bireylerin fiş veya fatura alma duyarlılığını etkileyen faktörlerin belirlenmesine yönelik 113 maliye öğretim elemanına uygulanan anket çalışması örnek olarak verilebilir. 3. Vergi Bilincinin Tespitiyle İlgili Alan Çalışması 3.1. Amaç Bu çalışmanın amacı, Türkiye de ilköğretim II. kademe öğrencilerinin vergi kavramından ne anladıklarını belirlemek ve sahip oldukları vergi bilinçlerini ölçmeye yöneliktir. Gelecekte vergi mükellefi olacak yeni neslin vergi ve vergi ödeme konusundaki düşünce ve davranışlarının bilinmesi, gelecekte oluşacak vergi uyumu konusunda bilgiler vermesinin yanında, gelecekte mükelleflerle vergi idaresi arasındaki ilişkinin nasıl bir seyir izleyeceğine de ışık tutacaktır. Ayrıca etkin bir vergi sistemi oluşturabilmek için yapılacak reformların başarıya ulaşabilmesi, mükelleflerde ve bireylerde oluşturulacak vergi bilinçlenmesiyle sağlanabilecektir Metodoloji Mükelleflerin ve bireylerin vergi karşısındaki davranışlarının ölçülebilmesi için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemlerden birisi de anket yöntemidir. Çalışmamızda ilköğretim II. kademe öğrencilerinin vergi karşısındaki düşünceleri anket yöntemiyle ölçülmeye çalışılmıştır. Anket uygulaması Uşak ili merkez ilçede öğrenim gören öğrenciler üzerinde 2010 yılı Şubat ayında gerçekleştirilmiştir. Anket çalışması, Uşak Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğünün uygun gördüğü ve Uşak Valiliğinin olur verdiği; Merkez Bedriye ve Kadir Uysal İlköğretim Okulu, Malkoçoğlu İlköğretim Okulu, Dülgeroğlu İlköğretim Okulu, 23 Nisan İlköğretim Okulu ve Mehmetçik İlköğretim Okulu olmak üzere beş okulda gerçekleştirilmiştir. Algılamanın bir fizyolojik, bir de psikolojik boyutu olduğundan, farklı kültürel değerlere ve sosyo-ekonomik özelliklere sahip insanların algılama düzeyleri farklı 501

7 olmaktadır (Morgan, 1981:22). Bireylerin algılama düzeylerinin farklı olması da mali olayların değerlendirilmesinde ve uygulanmasında farklı sonuçların doğmasına neden olmaktadır. Netice itibarıyla çalışmamızın veri kaynağını oluşturan anket çalışmasını sosyo-ekonomik çevrenin (öğrencilerin ailesinin gelir ve eğitim düzeyi gibi) farklı olduğunu düşündüğümüz ilköğretim okulları üzerinde uygulamaya çalıştık. Anket uygulaması 410 ilköğretim öğrencisinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Anket uygulamasında ve verilerin elde edilmesinde ortaya çıkabilecek birtakım sorunları ortadan kaldırmak için anketler yüz yüze tekniği ile tarafımızca gerçekleştirilmiştir. Anket uygulaması basit tesadüfi örnekleme yöntemiyle beş farklı okuldan %95 güven düzeyi ve %5 hata payı için gerekli olan 384 örneklem hacmine karşılık, toplam 410 öğrencinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Anket formu iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, tanısal araştırma olarak öğrencilerin; yaş, cinsiyet, eğitim durumu, ailenin aylık geliri gibi demografik bilgileri incelenmiştir. Bu sorularla amaç, ankete katılan öğrencilerin vergiye karşı göstermiş oldukları davranışların kişisel niteliklerle değişip değişmediği hakkında bilgi sahibi olabilmektir. Anketin ikinci bölümünde ise, yükümlülerin vergi bilinçlerinin tespitine yönelik geliştirilen ölçek türlerinden biri olan Likert toplama ölçeği kullanılmıştır. Beş boyut ankette yanıt seçenekleri; (1) Kesinlikle Katılıyorum, (2) Katılıyorum, (3) Kararsızım, (4) Katılmıyorum ve (5) Kesinlikle Katılmıyorum, şeklinde sıralanmıştır. Analizler, 13.0 SPSS for Windows istatistiksel paket program kullanılarak gerçekleştirilmiştir Frekans Analizi ve Güvenilirlik Analizi Ankete katılan mükelleflerin demografik özelliklerini gösteren frekans dağılımları ve anketin güvenilirlik (reliability) analiz sonuçları bu başlık altında ele alınmıştır. Tablo 1, öğrencilerin yaş gruplarının dağılımını göstermekte olup, ilköğretim öğrencilerinin okula başlama ve öğrenim düzeyleri dikkate alınarak, yaş grupları altı grup olarak belirlenmiştir. Tabloya baktığımızda çoğunluğun 12, 13 ve 14 yaş grubundaki öğrencilerden oluştuğu görülmektedir. Tablo 1: Yaş Grubu Frekans Dağılımı Yaş Grupları Sayı Geçerli Yüzde Kümülatif Yüzde ,1 4, ,0 34, ,5 65, ,0 96, ,2 99, ,2 100,0 Anket çalışmamız ilköğretim II. kademe öğrencilerine yönelik olduğundan 6,7 ve 8 inci sınıfta öğrenim gören öğrenciler veri kaynağımızı oluşturmaktadır. 502

8 Tablo 2: Öğrenim Düzeyi Frekans Dağılımı M. TAYTAK Sınıf Sayı Geçerli Yüzde Kümülatif Yüzde 6. sınıf ,5 31,5 7. sınıf ,6 65,1 8. sınıf ,9 100,0 Tablo 3, katılımcıların cinsiyet itibarıyla dağılımını göstermekte olup, geçerli anket uygulamalarının %52,9 u kız, %47,1 i erkek öğrencilerden oluşmaktadır. Tablo 3: Cinsiyet Frekans Dağılımı Cinsiyet Sayı Geçerli Yüzde Kümülatif Yüzde Kız ,9 52,9 Erkek ,1 100,0 Tablo 4: Öğrenci Babalarının Öğrenim Düzeyi Frekans Dağılımı Öğrenci Babalarının Öğrenim Kümülatif Sayı GeçerliYüzde Düzeyine Göre Dağılımları Yüzde Okuryazar değil 1 0,2 0,2 Okuryazar veya ilkokul mezunu ,6 25,8 Ortaokul mezunu 65 15,9 41,7 Lise ve dengi okul mezunu ,5 73,2 Üniversiteveya yüksekokul mezunu ,8 100,0 Tablo 4, çalışmamıza katılan öğrencilerin babalarının öğrenim düzeylerinin dağılımlarını göstermektedir. Çalışmamıza katılan öğrencilerin yarıdan fazlasının velisinin lise ve üniversite mezunu olduğu görülmektedir. Tablo 5, çalışmamıza katılan öğrencilerin babalarının meslek dağılımlarını göstermektedir. Burada meslek gruplarına baktığımızda çoğunluğun memur/subay, serbest meslek ve işçi sınıflarından oluştuğu görülmektedir. Meslek gruplarını sosyo-kültürel çevrenin belirleyicilerinden biri olarak kabul ettiğimizde, çalışmamızın farklı sosyo-kültürel yapıya sahip öğrencilerin üzerinde yapıldığı sonucuna ulaşabiliriz. 503

9 Tablo 5: Öğrencilerin Baba Mesleğine Göre Frekans Dağılımı Öğrencilerin Baba Mesleğine Göre Dağılımları Sayı Geçerli Yüzde Kümülatif Yüzde İşçi 81 19,8 19,8 Çiftçi 5 1,2 21,0 Esnaf 71 17,3 38,3 Emekli 21 5,1 43,4 Memur/Subay 94 22,9 66,3 Serbest Meslek 83 20,3 86,6 Diğer 55 13,4 100,0 Tablo 6, öğrenci ailelerinin ortalama aylık gelirlerini göstermekte olup, ailelerin büyük bir çoğunluğunun (%80 i) aylık ortalama gelirinin TL ve altında olduğu görülmektedir. Tablo 6: Aylık Ortalama Gelir Frekans Dağılımı Sayı Geçerli Yüzde Kümülatif Yüzde TL 82 20,0 20, TL 90 22,0 42, TL ,3 68, TL 46 11,2 79, ve üzeri 84 20,5 100,0 Tablo 7 de, anketin güvenilirlik analiz sonuçları görülmektedir. Demografik sorular güvenilirlik analizine dahil edilmemiştir. Anketin güvenilirlik Alfa katsayısı 0,808 ve standardize edilmiş Alfa katsayısı 0,816 dır. Bu sonuçlar, verilerin istatistiki olarak güvenilir olduğunu teyit etmektedir. Tablo 7: Güvenilirlik Analizi Örneklem = 410,0 Soruların Ortalama Minimum Maksimum Aralık Maks./Mini. 2,191 1,491 2,898 1,407 1,944 Güvenilirlik Katsayısı = 25 Soru Güvenilirlik Alfa Katsayısı= 0,808 Standart Alfa Katsayısı = 0, Öğrencilerin Vergiye ve Vergi Vermeyenlere Bakışı Çalışmamızda, ilköğretim öğrencilerine vergiyi nasıl tanımladıkları ve devletin neden vergi aldığı gibi sorular yönelterek, öğrencilerin vergiyi nasıl algıladıklarını ve vergi konusunda ne kadar bilinçli olduklarını tespit etmeye çalıştık. Bu doğrultuda öğrencilerin vergi kelimesini ilk nereden duyduklarını öğrenerek, öğrencilerde vergi bilincinin oluşmasında etkili olan ilk sosyal faktörün kim ya da kimler olduğunu tespit etmeye çalıştık. 504

10 M. TAYTAK Tablo 8: Vergi Kelimesini İlk Nerede Duydunuz? Vergi Kelimesini İlk Nereden Duydunuz? Sayı Geçerli Yüzde Kümülatif Yüzde Hiç Duymadım 1 0,2 0,2 Ailemden ,3 48,5 Okuldan 74 18,1 66,6 Gazete, dergi, TV vb ,1 83,7 Çevremden 67 16,3 100,0 Tablo 8, öğrencilerin vergi bilinci konusunda ilk adımın (%48,3) aileleri tarafından gerçekleştirildiğini göstermektedir. Aileler çocukların gelişiminde en önemli rolü oynadıkları gibi vergi bilincinin oluşmasında da ilk etkili olan faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanında öğrencilerde vergi bilincinin oluşturulmasına yönelik verilecek eğitimin kim ya da kimler tarafından verilmesi gerektiği de önem arz etmektedir. Tablo 9: Vergi Eğitimi Kim Tarafından Verilmeli? Vergi Eğitimi Kim Tarafından Verilmeli Aile aracılığıyla eğitim verilmeli Vergi idaresinin yapacağı faaliyetlerle eğitim verilmeli Sayı GeçerliYüzde Kümülatif Yüzde 83 20,2 20, ,7 50,9 Okullarda eğitim verilmeli 91 22,2 73,1 Görsel araçlarla eğitim verilmeli TV programları ve reklamlar aracılığıyla eğitim verilmeli 16 4,0 77, ,5 95,6 Diğer 18 4,4 100,0 Tablo 9, vergi bilincinin oluşturulması için verilecek olan eğitimin (%30,7) vergi idaresi, (%22,2) okul ve (%20,2) aile tarafından verilmesi gerektiğini göstermektedir. Bu bağlamda, öğrencilerde vergi bilincinin oluşturulması için yapılacak faaliyetlerin aile, okul ve vergi idaresi üçgeninde oluşturulacak ortak programlar çerçevesinde yürütülmesi, gelecek nesillerin vergi konusunda daha bilinçli olmasını sağlayacaktır. 505

11 Tablo 10: Öğrencilerin Vergiyi Tanımlaması Sizce Vergi Nedir? Sayı Geçerli Yüzde Kümülatif Yüzde Devletin sunduğu hizmetlerin karşılığı Zorunlu ve karşılıksız yapılan ödeme ,6 47,6 32 7,8 55,4 Vatandaşlık görevi ,2 94,6 İnsanlar üzerine bir yük 22 5,4 100,0 İşletmelerin büyümesini engelleyen bir uygulama ,0 Tablo 10 ise, öğrencilerin vergiyi nasıl algıladıklarını göstermektedir. Öğrencilere yönelttiğimiz Sizce vergi nedir? sorusuna katılımcıların neredeyse yarısının verdiği cevap (%47,6), devletin sunduğu hizmetlerin karşılığıdır şeklinde olmuştur. İkinci olarak verilen cevap ise (%39,2), verginin bir vatandaşlık görevi olduğu şeklindedir. Vergiyi zorunlu ve karşılıksız olarak yapılan ödeme olarak tanımlayanlar ile insanlar üzerine bir yük olarak tanımlayanlar (%13,2), azınlıkta kalmıştır. Seçenekler arasında yer alan işletmelerin büyümesini engelleyen bir uygulama şeklindeki tanımlamaya ise kimse katılmamıştır. Sonuç itibarıyla, öğrencilerde oluşan vergi algısının doğru yönde olduğu ve öğrencilerin önemli bir kısmında vergiler ile kamu hizmetleri arasındaki bağlantının doğru şekilde kurulduğu tespit edilmiştir. Tablo 11: Öğrencilerin Vergi Vermeyenlere Bakışı Vergi Vermeyen Birini Nasıl Tanımlarsınız Sayı Geçerli Yüzde Kümülatif Yüzde Kötü bir vatandaş ,8 37,8 Kurnaz 84 20,5 58,3 Hırsız ,6 83,9 Zeki 7 1,7 85,6 İyi bir vatandaş 14 3,4 89,0 Kararsızım 45 11,0 100,0 Tablo 11 ise, öğrencilerin vergi vermeyen birini nasıl tanımladıklarını göstermektedir. Buna göre, öğrencilerin %63,4 ü vergisini ödemeyenleri kötü bir vatandaş ve hırsız olarak değerlendirirken; %25,6 sı kurnaz, zeki ve iyi bir vatandaş olarak değerlendirmiştir. Netice itibarıyla, öğrencilerin önemli bir kısmı vergi vermeyenlere olumsuz yaklaşmakla birlikte, vergi vermeyenlere olumlu yaklaşanların (kurnaz, zeki ve iyi bir vatandaş) oranının da yadsınamaz derecede çok olduğu görülmektedir. 506

12 M. TAYTAK Tablo 12: Devletin Varlığı İçin Vergi Ödenmesi Gerekir Vergi Devletin Varlığı İçin Gereklidir Sayı Geçerli Yüzde Kümülatif Yüzde Evet, katılıyorum ,0 81,0 Kararsızım 56 13,7 94,7 Hayır, katılmıyorum 22 5,3 100,0 Tablo 12 ye göre, Vergi devletin varlığı için gereklidir, katılıyor musunuz? sorusuna öğrencilerin %81 i evet, %5,3 ü hayır, %13,7 si ise kararsızım, şeklinde cevap vermiştir. Buna göre, öğrencilerin büyük bir kısmının devletin varlığında verginin ne kadar önemli olduğunun farkında olduğunu göstermektedir. Tablo 10, 11 ve 12 birlikte değerlendirildiğinde, öğrencilerin verginin temel fonksiyonunu devletin sunduğu hizmetlerin bir karşılığı olarak görmeleri, vergi vermeyenleri kötü bir vatandaş ve hırsız olarak ifade etmeleri ve verginin devletin varlığı için önemli bir unsur olması yönünde verdikleri cevaplar, ilköğretim öğrencilerinin vergi bilinci konusunda önemli bir aşamada oldukları sonucuna götürmektedir 3.5. Öğrencilerin Eğitim Düzeyi ile Vergi Uyumu Arasındaki İlişki Araştırmada, ankete katılan öğrencilerin eğitim düzeyleri ile vergi uyumu ve vergi bilincinin tespitiyle ilgili ifadelerle katılım düzeyleri arasındaki ilişki, oluşturulan Ki-kare analiziyle tespit edilmiştir. Çapraz tablo yoluyla yapılan Ki-kare analizinde hücrelerin beklenen değerinin 5 ten az olması istendiğinden ve yapılan çalışmada, hücre sayısı 5 ten büyük olduğundan 5 li Likert Ölçeği (1=Kesinlikle Katılıyorum, 2=Katılıyorum, 3=Kararsızım, 4=Katılmıyorum ve 5=Hiç Katılmıyorum) 3 lü ölçeğe indirilmiştir (1=Kesinlikle Katılıyorum+Katılıyorum, 2=Kararsızım ve 3=Katılmıyorum+Hiç Katılmıyorum). 507

13 Tablo 13: Öğrencilerin Eğitim Düzeyi ile Vergi Uyumu Arasındaki İlişki Devletin varlığı için vergi ödenmesi gerekir. Vergiler tam ödenmediği takdirde kamu hizmetleri aksayacaktır. Vergi ödemek vatandaşlık görevidir. Ödenen vergiler okul, yol su olarak geri dönecektir. İfadeler 6. Sınıf 7. Sınıf 8. Sınıf Sayı % Sayı % Sayı % Katılmıyorum 50 27,4 19 9,4 22 9,4 Kararsızım 27 14, , ,9 Katılıyorum , , ,7 Toplam Katılmıyorum 12 6, ,3 11 4,7 Kararsızım 26 14, , ,4 Katılıyorum , , ,9 Toplam Katılmıyorum 20 18,8 17 8, ,7 Kararsızım 21 11, ,7 23 9,8 Katılıyorum , , ,5 Toplam Katılmıyorum 24 13,2 16 7, ,3 Kararsızım 29 15, , ,3 Katılıyorum , , ,4 Toplam Tablo 13 ve Tablo 14 te görüldüğü gibi, yapılan çapraz tablolar ve Ki-kare analizi sonuçlarına göre, vergi uyumunu tespit etmek amacıyla geliştirilen hipotezler desteklenmiştir. Buna göre; 8 inci sınıf öğrencilerinin 6 ve 7 nci sınıf öğrencilerine göre, geliştirilen ifadelerden birisi hariç, ifadelere katılıyorum şeklinde verdikleri cevapların oranı yüksektir. Devletin varlığı için verginin ödenmesi gerekir? şeklindeki ifadeye 6 ncı sınıf öğrencileri %57,8 oranında katılırken, 8 inci sınıf öğrencilerinin %77,7 oranında katıldıkları görülmektedir. Yine vergi uyumunu ölçmeye yönelik olarak yönelttiğimiz, vergiler tam ödenmediği takdirde kamu hizmetlerinin aksayacağı yönündeki ifadeye 8 inci sınıf öğrencileri, aralarındaki oran farkı az da olsa, diğerlerine göre daha çok oranda katıldıklarını söylemişlerdir. Ödenen vergiler okul, yol, su olarak geri dönecektir şeklinde sunduğumuz ifadeye ise 6 ncı sınıf öğrencilerinin katılıyorum şeklinde verdikleri cevap (%70,9), 7 ve 8 inci sınıfların katılıyorum şeklindeki verdikleri (%67,5-%55,4) cevaptan daha yüksektir. Burada 7 ve 8 inci sınıf öğrencilerinin katılıyorum şeklindeki cevaplarının az olmasının nedeni, ödenen vergilerin kendilerine geri dönmesi noktasında çekincelerinin olduğunu göstermektedir. Bu sonuca varmamızın nedeni olarak da her iki sınıf öğrencilerinin verdikleri cevaplar içerisinde %25 dolaylarında kararsızların bulunmasını gösterebiliriz. 508

14 M. TAYTAK Tablo 14: Öğrencilerin Eğitim Düzeyleri ile Vergi Uyumuyla İlgili İfadelere Katılım Düzeyleri Arasındaki İlişki Hipotezler X² sd p Durumu H¹= Öğrencilerin eğitim düzeyleri ile; devletin varlığı için vergi ödenmesi gerekir, ifadesine katılım düzeyleri arasında ilişki vardır. H²= Öğrencilerin eğitim düzeyleri ile; vergiler tam ödenmediğinde kamu hizmetleri aksayacaktır, ifadesine katılım düzeyleri arasında ilişki vardır. H³= Öğrencilerin eğitim düzeyleri ile; vergi ödemek vatandaşlık görevidir, ifadesine katılım düzeyleri arasında ilişki vardır. H= Öğrencilerin eğitim düzeyleri ile; ödenen vergiler okul, yol, su olarak geri dönecektir, ifadesine katılım düzeyleri arasında ilişki vardır. 0,05 > p (%5 anlamlılık düzeyinde) 43, ,000 Desteklendi 41, ,000 Desteklendi 22, ,001 Desteklendi 34, ,000 Desteklendi Sonuç ve Öneriler Güçlü bir devletin var olabilmesi için ülke sevgisi, vatandaşlık anlayışı, daha iyi geleceğin kaçınılmaz önkoşulu olan vergi anlayışı ve kurallara uymanın yararları daha küçük yaşlardan itibaren insanlara verilmelidir. Bu bilinçten uzak büyüyen nesiller, ülkenin geleceği için umut kaynağı olamazlar. Güçlü devlet olmanın ön koşullarından birisi, vergi bilincinin oluşturulmuş olmasıdır. Vergi bilincinin oluşturulması, verginin doğru şekilde algılanmasına bağlıdır. Verginin doğru şekilde algılanması ise, ödenen vergiler ile sağlanan kamu hizmetleri arasında pozitif yönde ilişkinin kurulmasıyla sağlanabilir. İlköğretim öğrencilerinde vergi bilincinin oluşturulması ve arttırılması için yapılması gereken şey; verginin bütünüyle yük olmadığı, içsel ve dışsal şekilde yararlanılan kamu hizmetlerinin bir bedeli olduğu bilincini yerleştirecek eğitim programlarının yürütülmesidir. Bu programların küçük yaşlarda başlatılması, beklenilen yararı artıracaktır. Gerçekten küçük yaşlarda verginin önemini kavrayan bir kişinin vergilemeye yaklaşımı farklı olacaktır (Şenyüz, 1992:18). Çalışmamızda öğrencilerin vergi kelimesini ilk olarak ailelerinden öğrendikleri ve vergi bilinci adına ilk eğitimin aileler tarafından verildiği tespit edilmiştir. Ailelerin, çocukların gelişiminde önemli paya sahip olmalarının yanında vergi bilincinin oluşumunda da ilk etkili faktör olarak karşımıza çıkmış olmaları doğal görülmektedir. Öğrencilerin vergi kelimesini ilk olarak ailelerinden öğrendikleri tespit edilmiş olmasına rağmen, vergi eğitiminin sadece aileler tarafından verilmesi yeterli görülmemiş, ailelerin yanında vergi idaresi ve okullar tarafından da vergi adına çalışmalar yapılması gerektiği öğrenciler tarafından istenmiştir. 509

15 Öğrencilerde oluşan vergi bilinci, öğrencilerin vergi ile kamu hizmetleri arasındaki bağı doğru bir şekilde algılayıp algılamadıkları noktasından hareketle tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda, ilköğretim çağındaki öğrencilerin vergi ile kamu hizmetleri arasındaki bağı doğru bir şekilde algıladıkları ve vergi konusunda bilinçli oldukları görülmüştür. Ayrıca, öğrencilerin büyük bir çoğunluğunun vergi vermeyen kişileri kötü vatandaş ve hırsız olarak görmeleri ve vergiyi, devletin varlığı için gerekli bir unsur olarak tanımlamaları, vergi bilinci noktasında önemli bir yolun katedildiğini göstermektedir. Vergi bilinci ve kişilerin vergiye karşı gösterdikleri uyumun çok çeşitli faktörlerden (yaş, cinsiyet, gelir durumu, eğitim seviyesi, kişinin ahlaki hali, mevzuat vb.) etkilendiği bilinmektedir. Çalışmada özellikle eğitim düzeyi ile vergi uyumu arasındaki ilişki incelenmiş olup 6, 7 ve 8 inci sınıfların vergiye uyumu noktasında farklı yansımaların ortaya çıktığını ve eğitim düzeyinin vergiye uyumun sağlanmasında önemli bir faktör olduğunu söyleyebiliriz. Örneğin, Devletin varlığı için verginin ödenmesi gerekir. şeklindeki ifadeye, 8 inci sınıf öğrencilerinin 6 ncı sınıf öğrencilerine göre daha fazla oranda katılıyorum şeklinde cevap verdikleri görülmüştür. Elde edilen sonuçlar çerçevesinde bazı önerilerde bulunabiliriz. Bu bağlamda hem vergi bilincinin oluşturulması ve arttırılması hem de vergi eğitimi noktasında üç saç ayağı olarak niteleyebileceğimiz aile, okul ve vergi idaresine büyük işler düşmektedir. Her ne kadar vergi eğitimi aile içerisinde başlasa da önemli adımların okullarda ve vergi idaresinin çalışmalarıyla atılacağını söyleyebiliriz. Bunun için ilköğretim okullarında okutulacak bazı derslerin ve kitapların içerisinde vergi konulu kısa hikâyeler, kompozisyon çalışmaları, fıkralar gibi benzeri araçlarla vergi ile kamu hizmetleri arasındaki bağın doğru bir şekilde öğrenciler tarafından algılanması sağlanabilir. Vergi idaresi açısında da sadece Şubat ayının son haftası kutlanılan vergi haftasının Maliye Teşkilatı tarafından etkin bir şekilde değerlendirilmesi yeterli görülmeyip, yılın geneline yaygın program ve projelerle öğrencilerde vergi bilincinin oluşturulmaya çalışılması gerekmektedir. Bu çerçevede verginin önemini anlatan görsel materyaller kullanılması (afiş, çizgi film vb.), şiir ve resim yarışmaları ile tiyatro gösterimleri yapılması önerilebilir. Kaynakça Akdoğan, A. (2005), Kamu Maliyesi, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 10. Baskı, Gazi Kitabevi, Ankara. Andreoni, J., Brian, E. ve Jonathan, F. (1998), Tax Compliance, Journal of Economic Literature, American Economic Association, 36(2), Aydemir, Ş. (1993), Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi, Maliye Hesap Uzmanları Derneği, İstanbul. Bayraklı, H. H., Sağbaş, İ. ve Ural, L. (2004a), Vergi Kaçırma Eğilimini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi: Uşak İli Örneği, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF Dergisi, C. VI, S. 1, Haziran 2004, Bayraklı, H. H., Saruç, N. T. ve Sağbaş, İ. (2004b), Vergi Kaçırmayı Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi ve Vergi Kaçaklarının Önlenmesi: Anket Çalışmasının 510

16 M. TAYTAK Bulguları, Türkiye de Vergi Kayıp ve Kaçakları, Önlenmesi Yolları, 19. Türkiye Maliye Sempozyumu, Antalya, Buchanan, D. ve Huczynski, A. (1997), Organizational Behaviour, Prentice Hall, Third Editionitaly, Milan. Çiçek, H., Karakaş, M. ve Yıldız, A. (2008), Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde Vergi Yükümlülerinin Vergiyi Algılama ve Tutum Analizi: Bir Alan Araştırması, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı, Yayın No: 2008/381, Ankara. Çataloluk, C. (2008), Vergi Karşısında Mükelleflerin Tutum Ve Davranışları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20. sayı, Konya, Demir, İ. C. (1999), Mükelleflerin Vergi Karşısındaki Davranışları: Afyon İli Anket Çalışması, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Devrim, F., Tekir, S. ve Şirin, M. (1981), Vergi Psikolojisi (Ders Notları), İzmir. Dornstein, M. (1987), Taxes:Attitudes and Perceptions and Their Social Bases, Journal of Economic Psychology, 8, Dubin, J. A. ve Wilde, L. L. (1988), An Empirical Analysis of Federal Income Tax Auditing and Compliance, National Tax Journal, 41, Herekman, A. (1989), Kamu Maliyesi (Genel Vergi Kuramı), Sevinç Matbaası, C. II, Ankara. Kalyoncu, R. (1984), Vergi Sloganları, Vergi, Vergiden Kaçınma Konuları Üzerine Düşünceler, Vergi Dünyası, Sayı 35, Temmuz Morgan, C. T. (1981), Psikolojiye Giriş Ders Kitabı, A Brief Introduction to Psychology kitabında Biyolojik Evrim bölümü, Çev. Acar, G. B., Ankara, Hacettepe Üniversitesi, Psikoloji Bölümü Yayınları, No.1, Meteksan. Muter, B. N., Sakınç, S. ve Çelebi, K. (1993), Mükelleflerin Vergi Karşısındaki Tutum ve Davranışları Araştırması, Celal Bayar Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, Manisa. Ömürbek, N., Çiçek, H. G. ve Çiçek, S. (2007), Vergi Bilinci Üzerine Bir İnceleme: Üniversite Öğrencileri Üzerinde Yapılan Anketin Bulguları, Maliye Dergisi, Sayı 153, Temmuz-Aralık 2007, Özdemir, A. R. ve Ayvalı, H. (2007), Vergi Bilincine Sahip Bireylerin Fiş veya Fatura Alma Duyarlılığını Etkileyen Faktörler, Maliye Dergisi, Sayı 153, Temmuz-Aralık 2007, Sağbaş, İ. ve Başoğlu, A. (2005), İlköğretim Çağındaki Öğrencilerin Vergileri Algılaması: Afyonkarahisar İli Örneği, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF Dergisi, C. VII, S. 2, Sağbaş, İ. (2003), Kamu Tercihi Teorisi ve Türkiye'de Yerel Vergilerin Algılanması, Amme İdaresi Dergisi, C.36, S.1, Savaşan, F. ve Odabaş, H. (2005), Türkiye de Vergi Kayıp ve Kaçaklarının Nedenleri Üzerine Ampirik Bir Çalışma, Selçuk Üniversitesi İİBF, Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, Yıl 5, S. 10, Silah, M. (2005), Sosyal Psikoloji Davranış Bilimleri, Seçkin Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara. Şenyüz, D. (1992), Maliye Mükellef İlişkilerinde Karşılaşılan Sorunlar, Sayıştay Dergisi, Sayı 7, Şenyüz, D. (1995), Vergilemede Yükümlü Psikolojisi, Bursa. Tuay, E. ve Güvenç, İ. (2007), Türkiye de Mükelleflerin Vergiye Bakışı, Gelir İdaresi Başkanlığı, Yayın No:

17 Tosuner, M. ve Demir, İ. C. (2007), Toplumsal Bir Olgu Olarak Vergi Ahlakı, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 9 / 3, User, İ. (1992), Vergi Psikolojisi ve Vergilemenin Psikolojik Sınırı, Marmara Üniversitesi, İİBF Dergisi, Sayı 1-2,