T.C.SAKARYA VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ SAKARYA İL ÇEVRE DURUM RAPORU

Transkript

1 T.C.SAKARYA VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ SAKARYA İL ÇEVRE DURUM RAPORU SAKARYA-2006

2 İÇİNDEKİLER A. COĞRAFİ KAPSAM 1 A.1. Giriş 1 A.2. İl ve İlçe Sınırları 1 A.3. İlin Coğrafi Durumu 3 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu 6 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 10 A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma 10 A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya 12 B. DOĞAL KAYNAKLAR 15 B.1. Enerji Kaynakları 15 B.1.1. Güneş 15 B.1.2. Su Gücü 15 B.1.3. Kömür 15 B.1.4. Doğal Gaz 15 B.1.5. Rüzgar 15 B.1.6. Biyokütle 16 B.1.7. Petrol 16 B.1.8. Jeotermal Sahalar 16 B.2. Biyolojik Çeşitlilik 17 B.2.1. Ormanlar 17 B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları 17 B.2.2. Çayır ve Mera 18 B.2.3. Sulak Alanlar 20 B.2.4. Flora 21 B.2.5. Fauna 24 B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler 24 B.3. Toprak 24 B.4. Su Kaynakları 32 B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 32 B.4.2. Yer altı Suyu Kaynakları 35 B.4.3. Akarsular 35 B.4.4. Göller ve Göletler 36 B.5. Mineral Kaynaklar 39 B.5.1. Sanayi Madenleri 39 B.5.2. Metalik Madenler 39 B.5.3. Enerji Madenleri 39 B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 40 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 42 II

3 C.1. İklim ve Hava 42 C.1.1. Doğal Değişkenler 42 C Rüzgar 42 C Basınç 44 C Nem 44 C Sıcaklık 44 C Buharlaşma 47 C Yağışlar 47 C Yağmur 47 C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı 49 C Seller 49 C Kuraklık 49 C Mikroklima 49 C.1.2. Yapay Etmenler 50 C Plansız Kentleşme 50 C Yeşil Alanlar 50 C Isınmada Kullanılan Yakıtlar 50 C Endüstriyel Emisyonlar 55 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 55 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 55 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 55 C.2.2. Partikül Madde(PM) Emisyonları 56 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları 63 C.2.4. Azot Oksit(Nox) Emisyonları 63 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 64 C.3. Atmosferik Kirlilik 64 C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri 64 C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri 64 C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 65 C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri 65 C Su Üzerindeki Etkileri 65 C Toprak Üzerine Etkileri 65 C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri 66 C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 66 C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri 67 D. SU 68 D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 68 D.1.1. Yeraltı Suları 68 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar 69 D.1.3. Akarsular 69 D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar 74 D.1.5. Denizler 83 D.2. Doğal Drenaj sistemleri 83 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri 83 D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik 83 D.3.2. Akarsularda Kirlilik 83 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 87 III

4 D.3.4. Denizlerde Kirlilik 93 D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikalar 93 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 94 D.5.1. Tuzluluk 94 D.5.2. Zehirli Gazlar 94 D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 94 D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler 94 D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler 94 D Siyanürler 94 D Petrol ve Türevleri 95 D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 95 D Pestisitler ve Su Kirliliği 95 D Gübreler ve Su Kirliliği 95 D Deterjanlar ve Su Kirliliği 95 D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler 95 D.5.7. Patojenler 95 D.5.8. Askıda Katı Maddeler 95 D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su kirliliği 95 E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 96 E.1. Genel Toprak Yapısı 96 E.2. Toprak Kirliliği 96 E.2.1. Kimyasal Kirlenme 96 E Atmosferik Kirlenme 96 E Atıklardan Kirlenme 96 E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme 96 E.3. Arazi 96 E.3.1. Arazi Varlığı 96 E Arazi Sınıfları 98 E Kullanma Durumu 107 E.3.2. Arazi Problemleri 108 F. FLORA FAUNA ve HASSAS YÖRELER 113 F.1. Ekosistem Tipleri 113 F.1.1. Ormanlar 113 F Ormanların Ekolojik Yapısı 113 F İlin Orman Envanteri 114 F Orman Varlığının Yararları 116 F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 118 F.1.2. Çayır ve Meralar 124 F.1.3. Sulak Alanlar 124 F.1.4. Diğer Alanlar(Stepler vb) 124 F.2. Flora 124 F.2.1. Habitat ve Toplulukları 124 F.2.2. Türler ve Popülasyonları 125 F.3. Fauna 131 F.3.1. Habitat ve Toplulukları 131 IV

5 F.3.2. Türler ve Popülasyonları 131 F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları 133 F Evcil Hayvanlar 134 F Sahipli Hayvanlar 134 F Sahipsiz Hayvanlar 134 F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar 134 F Hayvan Hakları İhlalleri 134 F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği 134 F.4. Hassas Yöreler 135 F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları V

6 F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar F /9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları F Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar G. TURİZM 139 VI

7 G.1. Yörenin Turistik Değerleri 139 G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri 139 G Konum 139 G Fiziki Özellikler 139 G.1.2. Kültürel Değerler 146 G.2. Turizm Çeşitleri 155 G.3. Turistik Altyapı 159 G.3.1. Otel, Motel ve Pansiyonlar 160 G.3.2. Yeme-İçme ve Eğlence Tesisleri 161 G.3.3. Tesislerin Yer seçimi 170 G.3.4. Ulaşım 170 G.3.5. İçme ve Kullanma Suları 170 G.4. Turist Sayısı 171 G.5. Turizm Ekonomisi 171 G.6. Turizm Çevre İlişkisi 171 H. TARIM VE HAYVANCILIK 173 H.1. Genel Tarımsal Yapı 173 H.2. Tarımsal Üretim 174 H.2.1. Bitkisel Üretim 176 H Tarla Bitkileri 176 H Buğdaygiller 176 H Baklagiller 177 H Yem Bitkileri 177 H Endüstriyel Bitkiler 178 H Bahçe Bitkileri 178 H Meyve Üretimi 178 H Sebze Üretimi 181 H Süs Bitkileri 183 H.2.2. Hayvansal Üretim 184 H Büyükbaş Hayvancılık 184 H Küçükbaş Hayvancılık 185 H Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretim) 188 H Su Ürünleri 189 H Kürk Hayvancılığı 190 H Arıcılık ve İpekböceği Yetiştiriciliği 190 H.3. Organik Tarım 191 H.4. Tarımsal İşletmeler 192 H.4.1. Kamu İşletmeleri 192 H.4.2. Özel İşletmeler 192 H.5. Tarımsal Faaliyetler 193 H.5.1. Pestisit Kullanımı 193 H.5.2. Gübre Kullanımı 193 H.5.3. Toprak Kullanımı 194 I. MADENCİLİK 195 VII

8 I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 195 I.1.1. Sanayi Madenleri 195 I.1.2. Metalik Madenler 195 I.1.3. Enerji Madenleri 195 I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 195 I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapılacağı Yerin Özellikleri 200 I.3. Cevher Zenginleştirme 201 I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 201 I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları 202 J. ENERJİ 203 J.1. Birincil Enerji Kaynakları 203 J.1.1. Taşkömürü 203 J.1.2. Linyit 203 J.1.3. Asfaltit 203 J.1.4. Bitümlü Şist 203 J.1.5. Hampetrol 204 J.1.6. Doğalgaz 204 J.1.7. Nükleer Kaynaklar(Uranyum ve Toryum) 206 J.1.8. Orman 206 J.1.9. Hidrolik 207 J Jeotermal 207 J Güneş 207 J Rüzgar 208 J Biyokütle 208 J.2. İkincil Enerji Kaynakları 208 J.2.1. Termik Enerji 208 J.2.2. Hidrolik Enerji 208 J.2.3. Nükleer Enerji 209 J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi 209 J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı 209 J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar 210 J.5. Sakarya İlinde Geliştirilen Enerji Projeleri 211 K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ 212 K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler 212 K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması 213 K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı 213 K.4. Sanayinin Guruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu 213 K.5. Sanayi Guruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 216 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 216 K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 216 K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 220 K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği 225 VIII

9 K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 225 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar 228 K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 228 L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 229 L.1. Altyapı 229 L.1.1. Temiz Su Sistemi 229 L.1.2. Atıksu Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma sistemi 229 L.1.3. Yeşil Alanlar 230 L.1.4. Elektrik İletim Hatları 230 L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları 230 L.2. Ulaşım 231 L.2.1. Karayolları 231 L Karayolları Genel 231 L Ulaşım Planlaması 232 L Toplu Taşıma sistemleri 232 L Kent İçi Yollar 232 L Araç Sayıları 232 L.2.2. Demiryolları 233 L Kullanılan Raylı Sistemler 233 L Taşımacılıkta Demiryolları 233 L.2.3. Deniz, Göl, Nehir Taşımacılığı 233 L Limanlar 233 L Taşımacılık 233 L.2.4. Havayolları 234 L.3. Haberleşme 234 L.4. İlin Plan Durumu 234 L.5. İldeki Baz İstasyonları 235 M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 235 M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 236 M.1.1. Kentsel Alanlar 236 M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 236 M Kentsel Büyüme Deseni 236 M Planlı Kentsel Gelişme Alanları 236 M Kentsel Alanlarda Yoğunluk 237 M Kentsel Yenileme Alanları 237 M Endüstri Alanlarda Yer Seçimi 237 M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 237 M.1.2. Kırsal Alanlar 237 M Kırsal Yerleşme Deseni 237 M Arazi Mülkiyeti 238 M.2. Altyapı 238 M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri 238 M.3.1. Kamu Binaları 238 M.3.2. Okullar 238 M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 238 M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler 239 IX

10 M.3.5. Endüstriyel Yapılar 242 M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar 242 M.3.7. Otel, Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 243 M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar 243 M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma 243 M Yerel Mimari Özellikler 243 M Bina yapımında Kullanılan Yerel Materyaller 243 M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı 243 M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik 243 M.4.2. Göçler 244 M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) 244 M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 244 M.4.5. Konut Yapım Süreçleri 244 M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 244 M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 244 M.5.1. Görüntü Kirliliği 244 M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu 244 M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları 244 M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü 244 M.5.5. Kentsel Atıklar 245 M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı 245 M.6. Nüfus 245 M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 245 M.6.2. Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Guruplarına Göre Dağılımı 248 M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları 249 M.6.4. Nüfus Değişim Oranı 249 N. ATIKLAR 251 N.1. Evsel Katı Atıklar 251 N.2. Tehlikeli Atıklar 251 N.3. Özel Atıklar 253 N.3.1. Tıbbi Atıklar 253 N.3.2. Atık Yağlar 257 N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar 257 N.3.4. Pil ve Aküler 257 N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 257 N.3.6. Tarama Çamurları 258 N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar 258 N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar 258 N.4. Diğer Atıklar 258 N.4.1. Radyoaktif Atıklar 258 N.4.2. Hayvan Kadavraları 258 N.4.3. Mezbaha Atıkları 258 N.5. Atık Yönetimi 258 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonları 259 N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarım Merkezleri 261 N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri 262 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması 262 N.8.2. Atıkların Yakılması 262 X

11 N.8.3. Kompost 262 N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi 263 N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 263 O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 264 O.1. Gürültü 264 O.1.1. Gürültü Kaynakları 264 O Trafik Gürültüsü 264 O Endüstri Gürültüsü 266 O İnşaat Gürültüsü 268 O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültü 269 O Havaalanı Yakınında Oluşan Gürültü 270 O.1.2. Gürültü ile Mücadele 270 O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 270 O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 270 O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 270 O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri 270 O Fiziksel Etkileri 270 O Fizyolojik Etkileri 272 O Psikolojik Etkileri 272 O Performans Üzerine Etkileri 272 O.2. Titreşim 272 P. AFETLER 275 P.1. Doğal Afetler 275 P.1.1. Depremler 275 P.1.2. Heyelan ve Çığlar 275 P.1.3. Seller 276 P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları 276 P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri 277 P.1.6. Fırtınalar 277 P.2. Diğer Afetler 277 P.2.1. Radyoaktif Maddeler 277 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 277 P.2.3. Tehlikeli Maddeler 277 P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 277 P.3.1. Sivil Savunma Birimleri 277 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 278 P.3.3. İlkyardım Servisleri 278 P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı 278 P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler 279 P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 279 R. SAĞLIK VE ÇEVRE 280 R.1. Temel Sağlık Hizmetleri 280 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 280 R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar 282 XI

12 R İçme ve Kullanma ve Sulama Suları 283 R Denizler 283 R Zoonoz Hastalıklar 283 R.1.3. Gıda Hijyeni 285 R.1.4. Aşılama Çalışmaları 286 R.1.5. Bebek Ölümleri 287 R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Guruplarına Göre Dağılımı 287 R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları 288 R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 289 R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 289 R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 290 R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 290 R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 290 R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 291 R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma 292 R.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 292 S. ÇEVRE EĞİTİMİ 293 S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri 293 S.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri 293 S.2.1. Çevre Vakıfları 293 S.2.2. Çevre Dernekleri 293 S.2.3. Çevre İle İlgili Federasyonlar 294 T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 295 T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 295 T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi 298 T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin,Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması 298 T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumun Sağlanması 299 T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 299 T.6. Çevre Etki Değerlendirmesi 304 XII

13 TABLOLAR LİSTESİ Tablo A.1.Sakarya İli Nüfusu 4 Tablo A.2.Sakarya İli Merkez ve İlçelerinin Genel Bilgileri 6 Tablo A.3.Sakarya İlinde Yaylalar 7 Tablo B.1.Ortalama açık günlerin sayısı ( ) 15 Tablo B.2.Rüzgar Durumu 16 Tablo B.3.Sakarya Ormancılık Üretimi Tablosu 17 Tablo B.4.Sakarya İli Tarım Arazilerinin Kullanım Amacına Göre Dağılımı 18 Tablo B.5.Çayır ve Meralar 20 Tablo B.6.Sakarya da Bulunan Önemli Akarsular 35 Tablo B.7.Sakarya da Bulunan Doğal Göller 38 Tablo B.8.K.H.M. Tarafından Yapılan Sulama Göletleri 38 Tablo C.1.Rüzgar Durumu 42 Tablo C.2.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Aktüel Basınç Verileri(Mb) 44 Tablo C.3.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Sisli Gün Sayısı ve Nisbi Nem Oranları 44 Tablo C.4.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Sıcaklık Değerleri ( 0 C ) 47 Tablo C.5.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Ortalama ve Günlük En Çok 47 XIII

14 Buharlaşma Değerleri (mm) Tablo C.6.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Ortalama ve Günlük En ÇokYağış Miktarı Değerleri (Mm) 48 Tablo C.7.Sakarya Met. İstasyon Müdürlüğü 49 Tablo C.8.Emisyon İzni Alan İşletmeler 54 Tablo C.9.Sakarya İli 1994 Yılı Havadaki SO 2 ve Partikül Madde Konsantrasyonları 57 Tablo C.10.Sakarya İli 1995 Yılı Havadaki SO 2 ve Partikül Madde Konsantrasyonları 58 Tablo C.11.Sakarya İli 1996 Yılı Havadaki SO 2 ve Partikül Madde Konsantrasyonları 59 Tablo C.12.Sakarya İli 1997 Yılı Havadaki SO 2 ve Partikül Madde Konsantrasyonları 60 Tablo C.13.Sakarya İli 1998 Yılı Havadaki SO 2 ve Partikül Madde Konsantrasyonları 62 Tablo C.14.Sakarya İli 2005 Yılı Kükürtdioksit (SO 2 ) ve Partikül Madde Ölçümleri 63 Tablo C.15.Hava Kirleticilerin Bitkiler Üzerindeki Tahribatı 66 Tablo C.16.Hava Kirleticilerin İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 66 Tablo D.1.D.S.İ. Tarafından Açılan Derin Kuyuların Özellikleri 68 Tablo D.2.Yerleşim Birimlerine Göre Hane ve Nüfus Sayısı 75 Tablo D.3.Yerleşim Birimlerindeki İşletmelerin Tür ve Sayısı 76 Tablo D.4.Kırkpınar da Bulunan Hane ve Nüfus Sayısı 76 Tablo D.5.Kurtköy de Bulunan Hane ve Nüfus Sayısı 77 Tablo D.6.Sapanca da Bulunan Hane ve Nüfus Sayısı 78 Tablo D.7.Sapanca da Bulunan İşletmelerin Tür ve Sayısı 78 Tablo D.8.Su Kullanımı 79 Tablo D.9.U.S.A. Halk Sağlığı Servisi tarafından hazırlanan Standartlar 79 Tablo D.10.Sapanca Gölü ve Şehir Şebekesi Analiz Sonuçları 81 Tablo D.11.Sakarya Nehri ne Direkt Atık su Deşarjı Olan Sanayi Kuruluşları 85 Tablo D.12.Çark Deresine Deşarjı Olan Bazı İşletmeler 86 Tablo D.13.Bakteriyolojik Analiz Sonuçları 91 Tablo D.14.Deniz suyu analiz sonuçları 93 Tablo E.1.Sakarya da Arazilerin Kullanma Kabiliyet Sınıflarına Göre Miktarı 97 Tablo F.1.Çayır ve Meralar(ha) 124 Tablo F.2.Sakarya Ormancılık Üretimi 125 Tablo F.3.Ağaçlar 125 Tablo F.4.Ağaçcıklar ve Çalılar 126 Tablo F.5.Bilinen ve Toplanması Gereken Geniş Yapraklı Otlar 126 Tablo F.6.Geniş Yapraklı Otlar 127 Tablo F.7.Bilinen ve Toplanması Gereken Dar Yapraklı Otlar 127 Tablo F.8.Dar Yapraklı Otlar 127 Tablo F.9. Sakarya Bölgesi Fauna Yapısı 131 Tablo F.10.Kuş ve Av Hayvanları 132 Tablo F.11.Sulak Alanlar 138 Tablo G.1.Sakarya İli Menba ve Maden Su Kaynakları 141 Tablo G.2.Sakarya İli Kaplıca ve Ilıcaları 143 Tablo G.3.Sakarya İli Gölleri 145 Tablo G.4.Sakarya yaylaları 145 Tablo G.5.Sakarya ili otel, motel ve pansiyonlar 160 Tablo G.6.Sakarya ili yeme ve içme tesisleri 164 Tablo G.7.İlimize gelen turist sayıları 171 Tablo G.8.İlimizde geceleyen turist sayılar 171 Tablo H.1.Sakarya İli Arazi Dağılımı 173 Tablo H.2.İl'deki Tarla Bitkileri Ekiliş ve Üretim Miktarlar 174 Tablo H.3.Sakarya İli Tarımsal GSH'nın Alt Bölgeler ve Sektörlere Göre Dağılımı 175 XIV

15 Tablo H.4.Sakarya da Önemli Tarla Bitkileri Ekiliş Alanı Üretim ve Verim Miktarları 176 Tablo H.5.Sakarya da Yem Bitkisi Ekilişleri 177 Tablo H.6.Sakarya da Bulunan Süs Bitkileri İşletmeleri 184 Tablo H.7.Sakarya İlinde Faaliyet Gösteren Süt ve Besi Sığırcılığı İşletmelerinin Ölçekleri 185 İtibariyle Dağılımı Tablo H.8.Türkiye ve Sakarya da Küçükbaş Hayvan Sayıları 186 Tablo H.9.Sakarya da Su Ürünleri Üretimi 189 Tablo H.10.Sakarya da Alabalık İşletmeleri 189 Tablo H.11.Sakarya da 2001 yılında Arıcılık Yapan Köy ve Kovan Sayıları 190 Tablo H.12.Sakarya İlinde Tarımsal İşletmelerin Yapısı 192 Tablo H.13.İlaç Kullanımı 193 Tablo H Yılında İlimizde Kullanılan Gübre Miktarları 194 Tablo I.1.Ruhsatlı Ocaklar Listesi 197 Tablo J.1.Sakarya ormancılık üretimi 206 Tablo K.1.Sanayi Kuruluşlarının Sektörel Dağılımı 214 Tablo K.2.Sakarya da Kamu Sektörleri 214 Tablo K.3.İlimizde çalışanların dağılımı 215 Tablo K.4.İş Kurumu kayıtlı başvuru sayısı 215 Tablo K.5.Elektrik Sarfiyatında Sanayinin Yeri 216 Tablo K.6. İlimizde Bulunan İşletmelerin Baca Gazı Ölçüm Tesbiti ve Standart Değerlerle 217 Karşılaştırılması Tablo K yılında Deşarj İzni biten/bitecek olan işletmeler 221 Tablo K.8.Deşarj İzni Olan İşletmeler 222 Tablo K.9.Kereste Atölyesi Gürültü Analizi 226 Tablo K.10. Sakız Ana Kır Lokantası İşletme sınırında yapılan ölçüm 226 Tablo K.11. Kuzuluk Kaplıca Evleri Balkon ve Yatak Odasında yapılan ölçüm 226 Tablo K.12. Taşıtlar için İzin Verilebilir Üst Gürültü Değerleri 227 Tablo L.1.Sakarya İli Su Şebeke Analiz Sonuçları 229 Tablo L.2.Sakarya ulaşım istatistikleri 232 Tablo L.3.Sakarya İli Demiryolu 233 Tablo L.4.Sakarya İli Haberleşme Kriterleri 234 Tablo M.1.Merkez İlçe Belediyeler ve toplam köyler nüfusu 237 Tablo M.2.Sakarya İli Sağlık Ocağı ve Sağlık Evleri 239 Tablo M.3.Camiler 240 Tablo M.4.Mezarlık Şehitlik ve Türbeler 240 Tablo M.5.Çeşmeler 241 Tablo M.6.Köprüler 241 Tablo M.7.Hamamlar 241 Tablo M.8.İmaretler 241 Tablo M.9.Kaleler 241 Tablo M.10.Sivil Mimari Örneği Konutlar 241 Tablo M.11.Doğal Anıtlar 242 Tablo M.12.Sit Alanları 242 Tablo M.13.Sakarya İli Nüfusunun Yıllara Göre Gelişimi 248 Tablo M.14.İlçeler İtibariyle Şehir ve Köy Nüfusları 249 Tablo N.1.Sakarya İlinde, Tehlikeli ve Zararlı Atık Oluşturan Sanayi Kuruluşları 252 Tablo N.2.Sakarya İli nde İlçelere Göre Sağlık Kurumlarının Dağılımı 253 Tablo N.3.Adapazarı ndaki Tıbbi Atık Kaynakları ve Sayıları 254 Tablo N.4.Günlük Tıbbi Atık Miktarı 254 Tablo N.5.Sağlık Kurumlarına Ait Tıbbi Atık Listesi (2005) 255 XV

16 Tablo N.6.Sakarya İlinde Bulunan Bazı Akaryakıt İstasyonlarının Genel Durumları 257 Tablo N.7.Katı Atık Üretimi 259 Tablo N.8.Katı Atık Yoğunlukları 259 Tablo N.9.Gelir Seviyelerine Göre Katı Atık Miktarı 259 Tablo N.10.Sakarya İli Katı Atık Miktarının Gelişimi 260 Tablo N.11.Belediyelere Ait Atık Miktarı 260 Tablo N.12.Sakarya Katı Atık Bileşeni 260 Tablo N.13.Adapazarı Belediyesinin Biriktirme Kaplarının Durumu 261 Tablo N.14.Serdivan ve Erenler Belediyelerinin Biriktirme Kaplarının Durumu 261 Tablo N.15.Güneşler ve Yazlık Belediyelerinin Biriktirme Kaplarının Durumu 262 Tablo N.16.Atık Toplama Araçlarının Sayı ve Kapasitesi 262 Tablo O.1.Motorlu Taşıt Gürültüsü 264 Tablo O.2.Taşıtların Üst Gürültü Seviyeleri 265 Tablo O.3.Sakarya İlinde Trafiğin Yoğun Olduğu Caddeler 265 Tablo O.4. Sakız Ana Kır Lokantası İşletme sınırında yapılan ölçüm 266 Tablo O.5. Kuzuluk Kaplıca Evleri Balkon ve Yatak Odasında yapılan ölçüm 266 Tablo O.6.İşitme Sağlığı Açısından Kabul Edilebilir Gürültü Seviyeleri 267 Tablo O.7.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 267 Tablo O.8.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 267 Tablo O.9.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 268 Tablo O.10.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 268 Tablo O.11.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 268 Tablo O.12.Şantiye Gürültü Seviyeleri 269 Tablo O.13.Yerleşim Alanları Standart Gürültü Seviyesi 269 Tablo P.1.Sakarya İli Orman Bölge Müdürlüğünde Son 10 Yılda Meydana Gelen Orman 276 Yangınlarının Değerlendirilmesi Tablo R.1.Sakarya İlinde İlçelere Göre Sağlık Kurumlarının Dağılımı 281 Tablo R.2.Bulaşıcı Hastalıklar 282 Tablo R.3.İçme ve Kullanma Sularının Sağlık Durumu 283 Tablo R.4.Hastalık etkenlerinin Hayvandan Çevreye Atılma Yolları 284 Tablo R.5.Bazı Hastalık Etkenlerinin Farklı Ortamlarda Canlı Kalma Süreleri 284 Tablo R.6.Gıda Hijyeni 285 Tablo R.7.Sakarya İlinde yapılan Aşı Çalışmaları 286 Tablo R.8.İlimizde hastalıklara göre ölenlerin yaş ortalamaları 287 Tablo R Yılında Ölenlerin Aylara Göre Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 288 Tablo R Yılında Ölenlerin İlçelere Göre Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 288 Tablo R Yılı Ortalama SO 2 ve PM değerleri 289 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik J.1.Sakarya da Orman Odunu Üretimi 207 Grafik J.2.Sakarya da Elektrik Sarfiyatı Grafiği 210 Grafik M.1.Sakarya İli Nüfusunun Yıllara Göre Gelişimi 248 Grafik M.2.Şehir ve Köy Nüfus Oranları 249 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil A.1.Sakarya İlinin Stratigrafik Sütun Kesiti 13 Şekil C.2.Yıllar itibariyle PM ve SO2 Değerlerinin Karşılaştırılması 61 XVI

17 Şekil C yılı PM ve SO2 değerleri 61 Şekil C yılı PM ve SO2 değerleri 62 Şekil D.1.Birinci, İkinci İsale hattı ve Arıtma Tesisi 94 Şekil O.1.İnsanların Gürültüye Olan Tepkileri 271 Şekil O.2.İnsanın Titreşim Etkilerine Tahammül Grafiği 273 HARİTALAR LİSTESİ Harita A.1.Sakarya İlçeleri 2 Harita A.2.Deprem haritası 5 Harita A.3.Sakarya İlinin Genel Jeoloji Haritası 12 Harita E.1.Sakarya İli Erozyon ve Toprak Yetenek Sınıfları Haritası 110 XVII

18 A. COĞRAFİK KAPSAM A.1. Giriş Sakarya ili, ülkemizin kuzey batısında, Marmara Bölgesinin kuzeydoğu ucunda yer almaktadır. Doğudan Bolu, batıdan Kocaeli ve Bursa, güneyden Bilecik ve kuzeyden de Karadeniz ile çevrelenmiştir. İlimizin bilinen tarihi; Bitini Krallığının kuruluşundan (M.Ö 378) başlar, III. Nikomed devrinden (M.Ö 75) sonra Roma hakimiyetine girmiş, daha sonra Bizanslılar, Selçuklu Türkleri ve son olarak da Osmanlı Türklerinin eline geçmiştir. Sakarya İli, 1658 yıllarında Kocaeli İline bağlı bir köy iken 1742 yıllarında Bucak, 1852 yılında İlçe ve 1954 yılında İl olmuştur. Eskiden bu yöre, Sakarya nehri ve kolunun oluşturduğu iki su arasındaki toprak üzerine kurulmakta olan Pazaryeri, onun Adapazarı olarak anılması ve tanınmasına neden olmuştur. A.2. İl ve İlçe Sınırları İlimiz, doğudan Bolu nun; Göynük, Mudurnu, Düzce ve Akçakoca, güneyinden Bilecik in; Gölpazarı ve Osmaneli, batıdan Kocaeli nin; Kandra ve Gölcük İlçeleri, kuzeyden ise Karadeniz ile çevrilidir. Adapazarı merkez ilçedir yılında Nahiye, 1837 de İlçe olan Adapazarı, 22 Haziran 1954 tarihli kanunla Kocaeli ilinden ayrılarak bağımsız İl statüsü kazanan Sakarya İlinin merkez ilçesi olmuştur. Merkeze bağlı 9 belediye, 1 bucak ve 92 köy bulunmaktadır. 17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen deprem sonrası 6 Mart 2000 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak İlimiz Büyükşehir olmuştur. İlimiz, doğuda Bolu İli, Göynük, Mudurnu, Düzce İli, Akçakoca, güneyinde Bilecik İli, Gölpazarı ve Osmaneli, batıda Kocaeli İli, Kandıra ve Gölcük ilçeleri, kuzeyde ise Karadeniz ile çevrilidir. Adapazarı, Ferizli ve Söğütlü Merkez ilçedir. İlimize bağlı; 3 Merkez İlçe, 10 İlçe ve 4 bucak bulunmaktadır. Adapazarı Büyükşehire bağlı köy sayısı 25 ve İlimiz genelinde köy sayısı 496 dir. İl Merkezine Uzaklık (km) Yüzölçümü 2 (kmp P) Merkez İlçe Ferizli Merkez İlçe Söğütlü Akyazı Geyve Hendek Karasu Karapürçek Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Taraklı

19 Harita A.1. Sakarya İlçeleri 2

20 P gerçek P izdüşüm P dır. A.3. İlin Coğrafi Durumu Sakarya ili, Türkiye nin coğrafik bölünmesinde Marmara Bölgesinin doğusunda yer 1 1 alır.sakarya meteoroloji istasyonunun enlem derecesi 40 41P P, boylam derecesi 30 26P 2 2 Yüzölçümü kmp alan, kmp alanı olup rakımı 31 metredir. İl yüzey şekilleri, iklim ve doğal bitki örtüsü bakımından birbirinden farklı dört kesimden oluşmaktadır. Bu bölgelere ait özellikler aşağıda verilmektedir; I. Alt Bölge Güneyde Sakarya Nehri nin izlediği dar ve derin Geyve Boğazı nın iki yanında Samanlı Dağları nın doğu uzantısı olan ve yükseltisi 1000 metreyi aşan engebeler bulunmaktadır. Geyve Boğazının güneyinde Geyve, Pamukova ve Taraklı ilçelerini içine alan, Karadeniz, İç Anadolu ve Ege Bölgeleri iklim özelliklerinin bir arada görüldüğü bir bölgedir. Sakarya Nehri nin içinden geçtiği Pamukova ve Geyve Ovalarının bulunduğu havza mikro klima özelliği göstermekte olup, narenciye dışındaki tüm ürünlerin (özellikle meyve ve sebze) üretimi için ideal özelliktedir. II.Alt Bölge Bu bölge güneyde Geyve Boğazı, doğuda Akyazı-Hendek dağları, batıda Kocaeli platosunun uzantısı ve Sapanca Gölü, kuzeyde de Karasu ve Kaynarca ilçeleri ile çevrili Akova olarak bilinen Adapazarı Ovası dır. Adapazarı, Söğütlü ve Ferizli ilçelerini içine alan bölgedir. III.Alt Bölge Bu bölge Samanlı Dağları nın kuzeye doğru uzantısı olan Akyazı, Karapürçek, Hendek, Karasu ve Kocaali İlçelerini içine alan daha çok yayvan yapraklı orman ağaçları ile kaplı, fındık üretiminin yaygın olduğu bol yağış alan bölgedir. Adapazarı Ovasının doğuya doğru uzantısı olan ve İstanbul-Ankara otoyolunun çevresindeki düşük rakımlı bölümden kuzey ve güneye doğru yükselen rakım mevcuttur. IV.Alt Bölge Kocaeli Platosunun doğuya doğru uzantısı olan alanı ve Kaynarca İlçesi ni içine alır. Yer yer platolardan oluşur. Sakarya İlinin Karadeniz de Bolu ve Kocaeli sınırları arasında uzanan 60 km uzunluğunda bir kıyı şeridi mevcuttur. Bu kıyılarda önemli girinti ve çıkıntılara rastlanmaz. Kıyı boyunca kumsal düzlükler devam eder. İl toprakları içinden geçen en önemli akarsu Sakarya Nehridir. Bunun dışında diğer önemli dere ve çaylar: Mudurnu Çayı, Dinsiz Çayı, Darıçayırı Deresi, Maden Deresi, Melen Çayı, Karaçay, Akçay Deresi, Yırtmaç Deresi, Çark Suyu dur İl toprakları Kuzey Anadolu fay sistemi üzerinde ve yer kabuğunun yıkıcı depremlerle sarsıldığı bir kuşakta yer alır. Harita A 2 de deprem hassasiyeti gösterilmiştir. Sakarya ili kent-kır nüfus oranında kent lehine giderek artan bir gelişme olduğu görülmektedir. 3

21 P ye 1990 yılı sayımlarına göre nüfusu dir. Adapazarı şehir nüfusu dir yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre olan ilimizin ü şehirlerde (%60), ü ise köylerde(%40), yaşamakta olup yıllık nüfus artış hızı %0.10(binde 2 On)dur.Nüfus yoğunluğu olarak kmp il genelinde 156, İl Merkezinde ise 624 kişi düşmektedir. İlçeler itibarı ile nüfus durumu aşağıda gösterilmiştir. Tablo A.1. Sakarya İli Nüfusu İlçeler Toplam Nüfus Şehir Nüfusu % Oran Köyler Nüfusu % Oran Yüz ölçümü Nüfus Yogun. Merkez Akyazı Ferizli Geyve Hendek Karasu Karapürçek Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Söğütlü Taraklı Toplam

22 . Harita A.2. Deprem haritası 4821 kmp 2 P lik bir yönetim bölgesi içinde yer alan Sakaya İli, Merkez İlçe ile birlikte 13 ilçe 41 belediye 470 köy olmak üzere toplam 510 yerleşim biriminden oluşmaktadır. İlçe merkezlerinin genel bilgileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. 5

23 Tablo A.2. Sakarya İli Merkez ve İlçelerinin Genel Bilgileri İlçeler İlçe Oluşu Belediye Oluşu Merkeze Uzaklığı Denizden Yüksekliği yüzölçümü Belediye Köy Sayıları P 13 Adapazarı m 2 645kmP P 5 Akyazı km 43m 2 654kmP P 3 Ferizli km 50m 2 208kmP P 2 Geyve km 80m 2 780kmP P 3 Hendek km kmP P 5 Karasu km 20m 2 410kmP P 1 Karapürçek km 150m 2 127kmP P 1 Kaynarca km 50m 2 360kmP P 2 Kocaali km 20m 2 291kmP P 1 Pamukova km 100m 2 293kmP P 3 Sapanca km 30m 2 140kmP P 1 Söğütlü km 31m 2 141kmP P 1 Taraklı km 450m 2 334kmP A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu Sakarya ilinin yüzey şekilleri sade bir özellik gösterir.bunları üç bölümde incelemek mümkündür. a-kuzeyde tepelik alan b-ortada Adapazarı ovası veya Akova denilen düzlük c-güneyde engebeli topraklar İl alanı,güneyden kuzeye doğru uzanarak Kocaeli peneplenini yani,yarı ovalarının doğusunda Karadeniz e açılır.üçüncü zamanın sonları ile dördüncü zamanın başlarında oluşmuştur. Bu jeolojik zamanda ortaya çıkan kıvrılma ve kırılma hareketleri nedeniyle Trakya nın güneye, Kocaeli Yarımadası nın kuzeye doğru farklı yönlerde çarpılmasına neden olmuştur. Çarpılmanın etkisi Sakarya ilinde daha güçlü olmuş ve il alanı Karadeniz e doğru eğim kazanmıştır. Sakarya ırmağının İç batı Anadolu platolarından taşıdığı maddeler il alanında yığılarak alüvyal ve kalüvyal ovalar oluşmuştur. Yüzey şekillerinin başlıca öğesini Adapazarı Ovası oluşturur. Elips biçimli olan ova, doğuya ve güneydoğuya doğru bir körfez gibi sokulur. Batıya doğru Sapanca Gölü nü içine alan ve İzmit Körfezinin doğusundaki ova ile birleşen oluk biçimindeki bir çukurda uzanır. Güneydoğu yönünde ise, Samanlı dağlarının dik yamaçlarına dayanır. Sakarya ırmağı, Geyve boğazı aracılığı ile bu dağlar arasından ovaya çıkar. 6

24 İlde platolar önemli bir yer tutar. Dağlar ilin güney yarısında yoğunlaşır, öbür kesimler büyüklü küçüklü taban topraklarla kaplıdır. Kuzey Anadolu sistemine bağlı dağlar, il alanına yakın kesimlerde alçak platolara dönüşerek doğu-batı yönünde uzanır. İlin orta ve batı kesimleri Kocaeli platosunun uzantısı durumundadır. Yer yer görülen düşük yükseltili tepeler dışında genellikle alçak ve düz yapıdadır. İl topraklarının yeryüzü şekillerine göre dağılım yüzdeleri: Dağlar %34 Platolar %44 Ovalar %22 şeklindedir. DAĞLAR İldeki tek düzenli sıradağ,samanlı dağlarıdır. Bolu nun güneyinde düzenli ve yüksek sıra dağlar oluşturan Köroğlu dağlarının batı uzantısı olan Samanlı dağları, ilde Hendek, Akyazı ve Sapanca Gölünün güneyinde kalan bölgeyi bütünüyle kaplar. Samanlı dağları, batıya doğru uzanarak İzmit Körfeziyle Gemlik körfezi arasını doldurur. Dağlar, kuzeyde Adapazarı ovasına, güneyde Pamukova ya doğru alçalarak sokulur. Samanlı dağları, pek yüksek değildir. İl alanında başlıca doruklar; Sakarya ovasının doğu ucunda yer alan 1543 m. yükseltili Keremali dağı ile güneydeki 1467 m. yükseltili Karadağ dır. Keremali dağı aynı zamanda ilin en yüksek noktasıdır. Hendek ile Karadeniz arasında pek çok yüksek olmayan bir kabarıklık oluşturan Çam dağı, Zonguldak ve Bolu ili alanlarından batıya doğru sokulan Akçakoca ve Bolu dağlarının uzantısı durumundadır. Düzce çöküntü alanında birden çöküntüye uğrayan, Akçakoca ve Bolu dağları çöküntü alanını batısında yeniden şekillenerek tek tek tepecikler şeklinde Sakarya topraklarında belirir. Çam dağının rakımı 880 m.dir. Bu yükselti doğuya doğru artar ve Fındıklı tepede 900 m. ye ulaşır. Buna karşılık kuzey yönünde hızla azalarak Keltepe de 550 m.ye, Sivri tepede 239 m. ve Uzun Çarşı tepede 237 m. ye düşer. Sakarya ilinde bunların dışında önemli doruk yoktur. Kuzeybatı ve batıda Kocaeli platosu üzerinde çok sayıda tepe varsa da bunların yüksekliği 250 m. yi aşmaz. İl sınırları içerisindeki Karadağ, Samanlı Dağları, Keremali Dağı ve Oflak Dağı üzerinde bulunan önemli yaylalar Tablo A.3 de verilmiştir. Tablo A.3.Sakarya İlinde Yaylalar Adı Denizden Yeri Yüksekliği(m) Dikmen Yaylası 1500 Hendek İlçesinin güneydoğusu Çiğdem Yaylası 1450 Hendek İlçesinin güneyinde Turnalık Yaylası 1400 Hendek İlçesinin güneyinde Keremali Yaylası 1250 Akyazı İlçesinin doğusunda Sultanpınar Yaylası 1390 Akyazı İlçesinin güneyinde Karagöl Yaylası 1150 Taraklı İlçesinin Kuzeyinde Soğucak Yaylası 1100 Sapanca İlçesinin Güneyinde Sakarya İlinde doğal bitki örtüsü genellikle ormandır.bunlar daha ziyade nemcil Karadeniz ormanları özelliğini taşırlar. İl ormanlarını oluşturan ağaç türleri arasında kayın 7

25 başta olmak üzere meşe, gürgen, kavak, kestane, ıhlamur, çınar, dişbudak, kızılağaç ve çam türleri sayılabilir. İlin Karadeniz kıyısı yakınlarında maki toplulukları da görülür. Makilerde kocayemiş, şimşir, akdiken, ardıç, çoban püskülü, kermes meşesi, böğürtlen, dikenli mersin, ayı üzümü ve orman gülü gibi bitkiler bulunur. PLATOLAR Sakarya da yeryüzü şekillerinin dağılımında platolar önemli bir yer kaplar. İl alanının %44.3 ünü oluşturan platolar yer yer ormanlarla kaplıdır. İlin en önemli platosu batıdan il topraklarına girerek Sakarya vadisine kadar sokulan Kocaeli platosudur. Kocaeli platosu,3. Zamanın sonlarıyla 4. Zamanın başlarında oluşmuştur.bu jeolojik zamanlarda ortaya çıkan tektonik hareketler, kıvrılma ve kırılmalara neden olmuş ve yarımada kuzeye doğru çarpılmıştır. Bu yapı nedeniyle plato, sularını daha çok Karadeniz e boşaltır. Sakarya da Kocaeli platosu dışında kalan platolar genellikle Samanlı dağlarıyla Çamdağı kütlesinin Hendek, Akyazı,Sapanca ya doğru uzanan kesimlerinde dizilmiş durumdadır. Başlıcaları; Hendek-Akyazı arasında Çiğdem, Tırnalı ve Gındıra platoları, Keremali platosu, Akyazı nın kuzeyinde Acelle ve Karagöl, Geyve yöresinde Katırözü, soğucak, Çataldağ, Çataltepe ve Ziyarettepe platolarıdır. VADİLER İl alanının aşağı Sakarya havzasında kalan vadiler, önemli yeryüzü şekilleridir. 3. zamanda ortaya çıkan yoğun yükselme, kırılma ve kıvrılmalarla il topraklarındaki akarsular çöküntü alanları arasındaki eşiklerde derin vadiler açmış, vadi tabanlarında da geniş ve verimli ovalar oluşmuştur. Vadi tabanlarının yükseltileri genellikle düşük olduğundan akarsuların akış hızı azalmakta bu nedenle de taşıdıkları maddeler vadi tabanına yığılmaktadır. İldeki en önemli vadi, Sakarya vadisidir. İç Batı Anadolu platoları üzerinde yükselen Emir ve Türkmen dağlarından başlayan ve çeşitli kollardan oluşan Sakarya vadisi, bölgede doğudan batıya geniş bir yay çizer. Bu arada Porsuk ve Ankara Çayı vadileri ile birleşir. Cambaz Boğazı ndan sonra genişlemeye başlayan vadinin tabanında Pamukova oluşmuştur. Pamukova dan sonra vadi yeniden daralır ve Geyve Boğazı diye anılan yerde, uzun ve derin bir oluğa dönüşür. Birden genişleyerek ilin en geniş ovası olan Akova yı oluşturur. Daha sonra Karadeniz e doğru yönelen Sakarya vadisi,batıdan ve doğudan çok sayıda yan vadilerle birleşerek Karasu yakınlarında Karadeniz e açılır. OVALAR AKOVA: İlin en büyük ovasıdır. Bir adı da Adapazarı ovası dır. Aşağı Sakarya vadisinde Sapanca Gölü ile Adapazarı nın doğusunda yer alır. Doğuda Keremali dağının eteklerine dek uzanan Akova, Marmara Bölgesinin en büyük ovalarından birisidir. Sakarya ırmağının taşıdığı kalın bir alüvyon tabakasıyla kaplı olduğundan çok verimlidir. Yükseltisi yaklaşık 30 m. olan ovaya çevredeki dağlardan sırtlar sokulmakta ve bazı alanlarda tepelikler oluşturmaktadır. 8

26 Bunların başlıcaları; Adapazarı kentinin güneyindeki Erenler tepesi ile Alibey tepesi ve güneydeki Tersiye tepesidir. Ovayı güneyden kuzeye doğru akan Sakarya ırmağı ve doğudan güneye doğru akan Mudurnu çayı sulamaktadır. Sakarya ırmağı, ovada bir çok kıvrımlar yaparak akmakta, sağanak yağışların olduğu ve karların eridiği Mart ve Nisan aylarında taşarak ovayı basmaktadır. Ovada taban suyu yüksek olduğundan taşan sular çekildikten sonra su birikintileri vebataklıklar uzun zaman kalmaktadır. PAMUKOVA:Aşağı Sakarya vadisinin Akova dan sonra ikinci büyük tarım alanı,pamukova dır. İl topraklarında hızla genişleyen Sakarya vadisinde alüvyonların birikmesiyle oluşmuş verimli bir ovadır. Pamukova, Adapazarı ovasına göre daha yüksek olduğundan, Sakarya ırmağı, burada daha hızlı akar. Irmak derinden aktığı için yatağı değişmemektedir. Taban su Akova ya göre daha düşüktür. SÖĞÜTLÜ OVASI: Akova nın kuzeyinde yer alan Söğütlü ovası ilin en çukur tarım alanıdır. Taban suyunun yer yer yüzeye çıkması ve Sakarya taşkınlarıyla ovanın bazı kısımları sazlık ve bataklık durumundadır. Söğütlü ovasında toprakların tarıma elverişli duruma getirilmesi TamacıylaT yoğun drenaj çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalarla ovanın kimi yerinde taban suyunun düzeyi düşürülmüş, bataklıkların bir bölümü kurutulmuş. Sakarya ilinde bu büyük ovalardan başka Sakarya vadisi ile bu vadinin kollarının tabanlarında kimi küçüklü büyüklü tarım alanları vardır. Bu alanlar alüvyal toprakla kaplı olduklarından verimleri yüksektir. AKARSULAR SAKARYA NEHRİ:Eskişehir in Çifteler ilçesi yakınlarından doğan Sakarya ırmağının kolları ile birlikte toplam uzunluğu 824 km. dir. Ancak başlangıcında yer alan bazı kaynaklarının kuruduğu göz önüne alınırsa ırmağın uzunluğu 720 km. kabul edilir. İlimiz sınırları içindeki uzunluğu km. dir. Nehir, Osmaneli ni geçince İnegöl ve Yenişehir ovalarını sulayan Göksu kolunu alır. Osmaneli ne varmadan aşağıdan Göynük çayını da alarak Pamukova ya ulaşır. Geyve ile Doğançay arasında dik yamaçlı ve dar Geyve Boğazından akarak Adapazarı ovasına (Akova) ulaşır. Burada vadi tabanı 35 m. nin altına iner ve tam bir ova akarsuyu halini alır. Adapazarı şehir merkezinin 4 km. doğusundan geçen Sakarya ırmağı, ovanın kuzey kesiminde sağdan Mudurnu çayını, daha ilerde, tepelik bir alanda soldan, Sapanca Gölünün fazla suyunu boşaltan Çark suyunu alır ve Karasu ilçe merkezi Yenimahalle semtinde Karadeniz e dökülür. Sakarya nın deltası, Kızılırmak ve Yeşilırmak deltası gibi denize doğru belirli bir çıkıntı meydana getirmez. Tarih devirlerinde Sakarya nın, Adapazarı ovasında birkaç defa yatak değiştirdiği sanılmaktadır. Sakarya nehri üzerinde Sarıyer ve Gökçekaya barajları bulunmaktadır. ÇARK SUYU:Sapanca Gölünün ayağı olan Çark suyu, Sakarya ırmağına boşalır. Uzunluğu 45 km. olan akarsu, Sapanca Gölünün doğusundan çıkar ve batıdan Elmalı deresi, Kocadere ve Söğüt deresini alarak kuzeydoğuya yönelir.seyifler köyü yakınında Sakarya nehrine katılır. Adapazarı nın içme kullanma suyu,uzun yıllar Çark suyundan sağlanmıştır. 9

27 P dir. DİNSİZ ÇAYI:Uzunluğu 34 km. dir.mudurnu çayının bir kolu olan Dinsiz çayı,hendek sınırı yakınında Şark Beynevit köyü civarında doğar,daha sonra doğudan Fabrika dere ve Balıklı dereyi,güneyden Bıçkı ve Gürcü derelerini alır.akyazı,hendek ve merkez ilçe sınırlarının birleştiği yerde Mudurnu çayına katılır. MUDURNU ÇAYI:Uzunluğu 65 km.dir.dokurcun yakınlarında il topraklarına girer,hendek İlçesinin Kuzeybatısında Sakarya ya karışır.akyazı ilçesinin Taşburun köyü civarında taşkınlar yapan ve bataklıklar oluşturan çay, yapılan ıslah çalışmalarıyla zararsız hale getirilmiştir. DARIÇAYIR DERESİ:Uzunluğu 33 km.dir. Karasu nun güneyinde Kocatöngel deresi adıyla kuzeye doğru akan bu dere,doğudan ve batıdan küçük yan dereciklerle birleştikten sonra Tuzla yakınında Sakarya nehrine katılır. MADEN DERESİ: Uzunluğu 30 km. olan Maden deresi, Hendek yakınında Çataltepe den doğar.önce kabalak deresi adıyla kuzeye akar. Yayla deresi ile birleştikten sonra Karasu adını alır ve Karasu ilçesinin doğusundan Karadeniz e dökülür. MELEN DERESİ: Uzunluğu 30 km. dir.kocaali ilçesinin doğusunda Akçakoca sınırında bulunan Melenağzı mevkiinde Karadeniz e dökülür. KARAÇAY DERESİ: Geyve ilçesinin doğusunda Mancarlı yöresinde doğar. Uzunluğu 29 km. dir.önce Secdedere,sonra Karaçay adlarını alarak güneybatıya doğru akar.güneybatıdan gelen Karakaya deresi ile birleştikten sonra Karasular mevkiinde Sakarya ırmağına katılır. AKÇAY DERESİ: Geyve nin kuzeybatısındaki Eskiyayla yöresinden doğan Akçay deresi,çok sayıda küçük dereyle birleştikten sonra Adliye köyü kenarından Sakarya ırmağına katılır. YIRTMAÇ DERESİ:Kandıra ilçesinin Kuştünek mevkiinden doğar.kaynarca- Karasu sınırındaki Acarlar Gölü ne dökülür.önemli kolları Büyükdere ve Kemer deresidir. DEĞİRMENDERE: Değirmendere, Kandıranın doğusundaki Alabaşlar köyü yakınından doğar. Kandıra Kaynarca sınırını çizerek akar. Kaynarca nın kuzeyinde Karaboğaz yöresinde Karadeniz e dökülür. SAPANCA DERELERİ: Sapanca Gölü ne bazı irili ufaklı dereler dökülmektedir. Bunların en önemlisi İstanbul deresi olup yıl boyunca faaliyet halindedir. Mahmudiye ve Kurtköy gibi dereler yazın kururlar. Genellikle Samanlı dağlarının karları ve mevsim yağmurları ile beslenen bu dereler, gölün su seviyesinde rol oynadıkları gibi sürükledikleri alüvyonları biriktirip bugünkü Sapanca nın bulunduğu ovalık araziyi oluşturmuşlardır. 2 İlin en önemli gölü Sapanca Gölü olup, yüzölçümü 42 kmp İlin içme suyu buradan karşılanmaktadır. Sapanca Gölü dışında il hudutları içinde Taşkısık Gölü, Poyrazlar Gölü, Akgöl, Acarlar ve diğer küçük göller bulunmaktadır. A.5. JEOLOJİK YAPI ve STRATİGRAFİ A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma Birimin temel litolojisi olan amfibolitler, yeşil, gri-yeşil veya çok koyu yeşil renkli homojen kütleler halinde bulunur. Hornblend ve plajiyoklaslar amfibolitlerin ana bileşenlerini oluşturur.hornblend, sfen, epidot, ve klorit amfibolitlerin ana parajenezini tamamlar. Mineralojik bileşimi ve homojen yapısından dolayı bölgedeki Karapınar amfibolitleri irili-ufaklı bir çok granitik plütonlar tarafından kesilmiştir. Sakarya ili Karapınar amfibolitlerine ait seviyelerden alınan el örneklerinde yapılan mikroskobik incelemelerinde birim içinde şu mineraller görülmüştür. UYeşil HornblendU: Genellikle kesidin tamamına yakın kısmını oluşturmaktadır. Pleokronik, tabii ışıkta sarı renkli otomorf iri kristaller halindedir. 10

28 Klorit: Hornblend kristalleri arasında son alterasyon ürünü olarak tali oranda bulunmaktadır. Kuvarsitleri şekillendiren kuvarslar öz şekilsiz olup, basıncın etkisiyle belirli yönde basınç istikametine dik yönde uzanım gösterirler. UMuskovitU: Bunlar gerek kuvarsların arasına ve gerekse iki mikalı şistlere yakın kısımlarda biyotitlerle yanyana basınç yönüne dik olarak levhamsı kristaller halinde uzanmaktadır. Muskovitlerin uzanım yönüne paralel olarak yer alan dilinimlerde bazen bükülmeler dikkati çekmektedir. UBiyotit:U Bazı kısımlarda, özellikle Yörük Tepe mermerlerinin alt kısımlarındaki kuvarsça zengin bölümlerde biyotitler görülmektedir. Bunlar pleokroizmalarıyla muskovitlerden kolayca ayırt edilirler. Biyotitler muskovitler gibi basınç istikametine dik yönde dizilerek kayaca şistik bir yapı kazandırmışlardır. Bunlar pullu minerallerden olup, yeşil renkli bir pleokrizmaya sahiptir. Yörede yüzeylenen bütün birimlerin yöntemli ve yöntemsiz olarak kaya birimi adlandırılması yapılmıştır.yörede en yaşlı litelojiyi Triyasa ait Hayrettin Kuvarsitleri, Yörük Tepe mermerleri, Karapınar amfibolitleri ve Harman Tepe metakonglomeraları oluşturmakta olup, tüm bu birimleri Tas Tepe metagranitleri kesmektedir. Bunların ayrıntılı jeolojik ve petrografik deskiripsiyonları yapılmıştır. Alt Kretase de ise Akçay kalkşistleri, Alaçam yeşilşistleri ve Karkaya metavolkanitleri yer almaktadır. Tüm bu birimlerin stratigrafi, jeoloji ve petrografisi hakkında ayrıntılı açıklamalar yapılmıştır. Alt Kretase üzerine uyumsuz olarak gri renkli ve tabakalı pelletli dokuda Acıelma formasyonu yer almaktadır. Bunların sığ deniz ortamında çökeldikleri vurgulanmıştır. Konglomera, kumtaşı, marn ve kireçtaşı ardalanması şeklinde kendisini gösteren Bakacak formasyonunun filiş fasiyesine tipik bir örnek sunduğu ve havzaya malzeme birikiminden sonra sübsüdans göstererek yeni malzemenin çökeldiği ve böylece kalın bir serinin ortaya çıktığı açıklanmıştır. Bölgede Hersiniyen ve Alpin dağ oluşumu hareketlerine paralel olarak bölgesel nitelikte rejyonel metamorfizma ortaya çıkmıştır.başkalaşımın Barrow tip bir metamorfizma olduğu üzerinde durulmuş ve anahtar minerallere dayanılarak metamorfizmanın mertebesi açıklanmıştır. Metamorfizma Barrowian tip olup, bu tipin yeşilşist alt fasiyelerinde klorit ve biyotit gibi başkalaşımı karakterize eden anahtar minerallere rastlanılmıştır. Bölgede paleozoyik olarak kabul edilen kristalen şistlerinin oluşumu esnasında serpantin ve muhtelif lavlar,kristalen şistlerin teşekkülünden sonra granit ve grandiyoritler, eosen esnasında da çeşitli lav ve muhtelif faaliyetler yer almıştır. 11