Bilimsel Bilgiye Açık Erişim

Transkript

1 Bilimsel Bilgiye Açık Erişim Yaşar Tonta H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 1

2 Plan Bilimsel İletişim Süreci Açık Erişim Açık Erişim Girişimi / Açık Erişim Yazılımları / Açık Erişim Arşivleri / Açık Erişim Girişimi / Açık Erişim Girişimi Üstveri Harmanlama Protokolü / Açık Erişim Arama Mekanizmaları Kurumsal Arşivler Hacettepe Açık Erişim / Kurumsal Arşiv Uygulaması Türkiye de Neler Yapılabilir? E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 2

3 Bilimsel İletişim Tanımı Araştırma yazılarının ve diğer bilimsel yazıların üretilmesini, kalite açısından değerlendirilmesini, bilimsel topluluğa dağıtımını ve gelecekte kullanımı için korunmasını sağlayan sistem. Resmi iletişim araçları (kitaplar, hakemli dergiler, vd.) Gayrıresmi kanallar (elektronik listeler) Kaynak: ACRL, Principles and Strategies for the Reform of Scholarly Communication, June 24, 2003) E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 3

4 Bilimsel Dergi Sayısı hakemli dergi Yılda 2,5 milyon makale Bilimsel dergiler pahalı Ekonomik model aboneliğe dayalı E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 4

5 Dergi Fiyatlarındaki Artışlar E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 5

6 Kısır Döngü Bilimsel dergi fiyatlarının yükselmesi Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi Yayıncıların kaybettikleri geliri mevcut abonelerden sağlamak için abonelik fiyatlarını yeniden yükseltmeleri Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi Yayıncıların kaybettikleri geliri E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 6

7 Bilimsel Yayıncılıkta Rekabet Yok Yayınevleri kolayca tekel oluşturabiliyor Dergi fiyatları esnek değil Tetrahedron Letters USD USD USD Kütüphaneler dergi bütçelerinin %30- %50 sini Elsevier dergilerine harcıyorlar E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 7

8 Bilimsel Yayın Sürecinde Kamu Kaynaklarının Kullanımı Kamu kaynakları Araştırma projeleri Hakemlik yapan akademisyenlerin maaşları Bilimsel yayınları alan kütüphaneler Üniversiteler aynı ürün için üç kez ödeme yapıyorlar Başka hangi işte müşterilerden alınan mal gene aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır ve kalite kontrolü de gene aynı müşteriler tarafından yapılır? Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004 E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 8

9 Açık Erişim Tanımı 1. ücretsiz...[çevrimiçi, tam metin] erişim 2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü... açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli arşivlemeye olanak sağlamak için... en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır. Kaynak: Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 9

10 Budapeşte Açık Erişim Girişimi Kendi kendine arşivleme Araştırmacıların hakemli dergilerde yayımlanmış kendi makalelerini web sitelerinde ya da ücretsiz elektronik arşivlerde depolayabilme hakkı Bu makaleleri Internet aracılığıyla herkese ücretsiz olarak dağıtım hakkı Açık Erişim dergileri Elektronik makalelere ücretsiz erişim Hakemlik ve yayın giderlerini karşılamak için farklı finansal modeller ( yazar öder modeli) Makalelere erişimin telif hakkıyla kısıtlanmaması Araştırma sonuçlarının Internet aracılığıyla dağıtımının teşvik edilmesi E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 10 Kaynak: Prosser, 2003

11 Kendi Kendine Arşivleme Telif hakkı / lisans yasaları Yayıncıların tutumu Yayıncıların %92 si onaylıyor Ama toplam makalelerin %20 si herkese açık Yazarların tutumu Kurumsal arşivlerin yeni yeni gelişmesi Kişisel web sitelerini ya da kurumsal arşivleri arama mekanizmalarının yetersiz olması E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 11

12 Yayıncıların Tutumu Yazar/kurum tarafından arşivlemeye (self-archiving) zaten yeşil ışık yakan dergilerin oranı artmaya devam ediyor (%92) Kendi kendine arşivlemeye yeşil ışık yakan Dergiler % Yayıncılar % 8919 (%100) 107 (%100) Henüz değil 695 %8 34 %32 Ön baskı %27 (= %92) 7 +%7 (= %69) Son baskı 5754 %65 66 %62 Kaynak: Brody & Harnad, 2004 E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 12

13 Açık Erişim Araştırmanın Etkisini Artırıyor Çevrimiçi makalelere %336 daha fazla atıf yapılıyor (Lawrence, 2001) İngiltere de Bölümlerin araştırma değerlendirme egzersizi (RAE) puanlarıyla ortalama atıf sayısı arasında ilişki var Açık Erişim makalelere daha fazla atıf yapılıyor E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 13

14 Açık Erişim Makalelere Atıf Oranları E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 14 Kaynak: Harnad & Brody (2004)

15 Araştırma Etkisinin Artırılması Niçin Önemli? İngiltere nin bilimsel araştırmalara yaptığı yatırımın potansiyel getirisinden kaybı yılda yaklaşık 2,7 milyar dolar Bunun temel nedeni mevcut akademik yayın ortamının sınırlı olması ve araştırma bulgularına kolayca erişilememesi (Stevan Harnad) 1.5 billion lost annually in potential return on British science The UK is losing around 1.5 annually in the potential impact of its scientific research expenditure, according to one of the key figures in the global open access publishing movement. Professor Stevan Harnad, Moderator of the American Scientist Open Access Forum and Professor of Cognitive Science at the University of Southampton's School of Electronics and Computer Science, has calculated the potential return on the investment in scientific research findings that are being lost to the UK each year through the limitations of the current academic publishing environment. Kaynak: E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 15

16 Açık Erişim Dergileri Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak gelişti BioMed Central, Public Library of Science (PLoS) girişimleri Erişim için abonelik gerekli değil Hakemlik ve yayın giderleri yazarlar / araştırmayı destekleyen kurumlar tarafından karşılanıyor Çeşitli konularda 1816 dergi Hakemli dergilerin %7,5 i Açık Erişim dergilerinin atıf oranları giderek yükseliyor Çok azı geleneksel dizin ve öz veri tabanları tarafından dizinleniyor E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 16

17 Directory of Open Access Journals E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 17

18 Açık Erişim Gelişmeleri Bazı üniversitelerde Açık Erişim zorunluluğu Southampton Ü., İngiltere; Queensland Teknoloji Ü., Avustralya; Minho Ü., Portekiz; vd. Bazı üniversitelerin kendi kurumsal arşivlerini ve e-baskı arşivlerini kurma girişimleri Univ. of California escholarship Repository Univ. of Southampton e-prints Service E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 18

19 Açık Erişim Girişimleri ve Bildirgeleri Budapeşte Açık Erişim Girişimi Bethesda Açık Erişim Yayıncılığı Bildirgesi Berlin Bilgiye Açık Erişim Bildirgesi BM Bilgi Toplumu Dünya Doruk Toplantısı (WSIS) Bildirgesi OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi IFLA Açık Erişim Bildirgesi-2004 E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 19

20 Kamu Fonlarıyla Yapılan Araştırmaların Sonuçlarının Açık Erişim Arşivlenmesi ABD, Birleşik Krallık, Hindistan, Norveç, Hollanda, Almanya, Kanada, İskoçya, vd. ABD Temsilciler Meclisi önerisi - Yaz 2004 Birleşik Krallık Avam Kamarası Bilim ve Teknoloji Komitesi Raporu - Yaz 2004 Wellcome Trust Açık Erişim Zorunluluğu - 1 Ekim 2005 E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 20

21 Açık Erişim Yazılımları GNU Eprints (158) DSpace (91) ETD-db (22) OPUS (Open Publication System) (17) Bepress (13) CDSWare (8) HAL (5) ARNO (2) Diğer (150) E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 21 Kaynak: archives.eprints.org

22 Açık Erişim Arşivleri (Ekim 2005) ABD (127) İngiltere (55) Kanada (27) Almanya (41) Fransa (24) Avustralya (18) İsveç (11) Hollanda (16) İtalya (18) Brezilya (29) Hindistan (11) Danimarka (4) Çin (4) Macaristan (4) İspanya (8) Belçika (6) Güney Afrika C. (4) Japonya (6) Türkiye E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 22

23 Açık Arşivler Girişimi E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 23

24 Açık Arşivler Girişimi Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI MHP) Dizinleme yayın sürecinin bir parçası Yayınla ilgili bilgiler (yazar adı, eser adı, özet, anahtar sözcükler vs.) dolduruluyor Bu bilgiler ve arama amacıyla dizinleme Açık Arşivler arama motoru tarafından harmanlanıyor E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 24

25 Arama Mekanizmaları: OAIster Son 8 ayda 140 yeni arşiv eklendi; kayıt sayısı yaklaşık 1 milyon arttı E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 25

26 OAIster de arama: turkish E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 26

27 OAIster Arama Sonuçları E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 27

28 Makalenin Tam Metnine Erişim E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 28

29 Google Scholar E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 29

30 Google Scholar Arama Sonuçları E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 30

31 Makalenin Tam Metnine Erişim E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 31

32 Kurumsal Arşivler Bir ya da daha çok üniversitenin / kuruluşun entellektüel ürünlerini kaydeden ve koruyan dijital derme E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 32

33 Kurumsal arşivlerdeki yayın türleri Hakemli dergilerde yayımlanan makaleler Ön baskılar Son baskılar Tezler Teknik raporlar Kitaplar Öğrenim nesneleri Ek materyaller (veri, görüntü, vs.) Açık Erişim dergileri Çalışma metinleri... E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 33

34 Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Açık Erişim ve Kurumsal Arşiv Girişimi E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 34

35 İşletim Sistemi: Linux Fedora Core E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 35

36 Açık Erişim Yazılımı: Dspace E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 36

37 H.Ü. Açık Erişim Arşivleri E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 37

38 Arayüz E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 38

39 Arama Sonuçları E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 39

40 Dizin Bilgileri (Dublin Core) E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 40

41 Tam Metin Tez E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 41

42 Tam Metin Makale E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 42

43 Hacettepe Dspace Yazılımının Özellikleri Farklı dermeler yaratılabilmesi Dermeye yeni giren belgelerin duyurulması Özelleştirme: MyDspace Yeni belge yükleme tanımlama, yükleme, doğrulama, lisans/telif hakları, geribildirim Yönetim editişlemleri, erişim politikalarının tanımı, yetkilendirme, bölümleri/kullanıcıları yönetme, bilgi güncelleştirme E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 43

44 Yapılanlar CNRI Handle Server a kayıt (DOI numaralarının işlemesi için) Açık Arşiv Girişimine (OAI) kayıt OAIster arama motoruna kayıt Google Scholar a kayıt E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 44

45 OAI Registry E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 45

46 OAIster Hacettepe Arşivini tarıyor: açık erişim E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 46

47 Tarama Sonuçları E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 47

48 Yapılması Gerekenler Veri girişi Uygulamanın Hacettepe de yaygınlaştırılması Farkındalığın artırılması E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 48

49 Açık Erişim Çözümleri SHERPA: Securing a Hybrid Environment for Research Preservation and Access (İngiltere) DARE: Hollanda Üniversite Kütüphaneleri Açık Arşivleri... E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 49

50 EPrints UK Joint Information Systems Committee (JISC) destekli bir proje Focus on Access to Institutional Resources (FAIR) Programme ının bir parçası OAI MHP aracılığıyla açık arşivleri ve konu arşivlerini (örneğin, arxiv), eğitim portallarını, 8 Kaynak Keşif Ağı nı (RDN) tarayan ulusal hizmet sağlayıcı geliştirmek amaçlanıyor Web teknolojilerinin kullanımı Atıfların otomatik olarak ilişkilendirilmesi Kurumsal açık arşivlerin yaratılması ve yaşatılması E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 50

51 eprints UK Kaynak: Day (2003) E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 51

52 Harmanlama Modeli E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 52 Kaynak: Owen et al. (2004)

53 Türkiye de Neler Yapılabilir? Farkındalık yaratmak benzeri projeleri çoğaltmak Sorunun bilimsel iletişim süreci ile ilgili olduğunu görmek Kamu kaynaklarıyla yapılan araştırma sonuçlarını (makaleler, tezler, vs.) herkesin erişimine açmak Açık Erişimi araştırma desteğinin önkoşulu haline getirmek Uluslararası Açık Erişim bildirgelerini kurumsal düzeyde ve ülke düzeyinde desteklemek E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 53

54 Türkiye de Neler Yapılabilir? (devamla) Kendi kendine arşivlemeyi desteklemek Açık Erişim dergileri yayımlamak TÜBİTAK dergileri, ULAKBİM SBVT de yer alan bazı dergiler Açık Erişim dergilerini (DOAJ) kütüphane kataloglarında listelemek Lisans anlaşmalarında Açık Erişim koşullarını gözetmek (ULAKBİM, ANKOS) Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI MHP) ile taranabilir kurumsal arşivler yaratmak ve yaşatmak Türkiye Kurumsal Arşivleri hizmeti sunmak E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 54

55 Bilimsel Bilgiye Açık Erişim Yaşar Tonta H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, Ekim 2005, İstanbul - 55