ÝÇÝNDEKÝLER BÝRÝNCÝ BÖLÜM TÜRKÝYE EKONOMÝSÝ. Sayfa TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ... 3

Transkript

1 I

2 II

3 ÝÇÝNDEKÝLER BÝRÝNCÝ BÖLÜM TÜRKÝYE EKONOMÝSÝ Sayfa TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ... 3 I YILI GENEL EKONOMÝK HEDEFLERÝ... 9 A. BÜYÜME... 9 B. KAYNAKLAR-HARCAMALAR DENGESÝ II- III- MÝLLÝ GELÝR VE SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI A. GAYRÝ SAFÝ MÝLLÝ HASILA Gayri Safi Milli Hasýladaki Geliþmeler Harcamalar Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Gelir Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Kiþi Baþýna Gayri Safi Milli Hasýla B. SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI C. YATIRIM TEÞVÝK BELGELERÝ ÜRETÝM A. TARIM Bitkisel Üretim Hayvancýlýk ve Yem Üretimi Su Ürünleri Ormancýlýk B. SANAYÝ Ýmalat Sanayi Madencilik C. ENERJÝ Taþkömürü Linyit Hidrolik Enerji ve Elektrik Ham Petrol Güneþ Enerjisi ve Jeotermal Enerji D. HÝZMETLER Haberleþme Turizm Ulaþtýrma a) Hava Yolu Ulaþtýrmasý b) Deniz Yolu Ulaþtýrmasý c) Demir Yolu Ulaþtýrmasý d) Kara Yolu Ulaþtýrmasý Ýnþaat Þirketler ve Protesto Edilen Senetler 58 III

4 IV- ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM A. NÜFUS B. YURT ÝÇÝ ÝSTÝHDAM C. TÜRKÝYE ÝÞ KURUMU ÇALIÞMALARI Yurt Ýçi Çalýþmalar Dýþ Ülkelere Giden Ýþgücü...65 D. TOPLU ÝÞ SÖZLEÞMELERÝ E. SOSYAL GÜVENLÝK...66 F. ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI V- KAMU MALÝYESÝ KAMU MALÝYESÝ A. KONSOLÝDE BÜTÇE UYGULAMALARI Genel Durum Konsolide Bütçe Giderleri Konsolide Bütçe Gelirleri a) Genel Geliþmeler b) Vergiler...77 c) 2004 Yýlý Tahsilat Oranlarý Konsolide Bütçe Nakit Dengesi B. KATMA BÜTÇE C. VERGÝ YÜKÜ VE VERGÝ ESNEKLÝÐÝ Vergi Yükü a) Vergi Gelirlerine Göre b) Vergi ve Benzeri Gelirlere Göre OECD Üyesi Ülkelerde Vergi Yükü Vergi Esnekliði D. ÖZELLEÞTÝRME VI- VII- DEVLET BORÇLARI 1. KONSOLÝDE BÜTÇE BORÇLARI A. Ýç Borç a) Ýç Borç Stokunun Türlerine Göre Daðýlýmý ve Yapýsý...88 b) Vade ve Faiz Oranlarý c) Mali Baskýnlýk Oraný B. Konsolide Bütçe Dýþ Borçlarý DIÞ BORÇLAR a) Dýþ Borç Stoku...94 b) Dýþ Borçlarýn Daðýlýmý c) Dýþ Borç Servisi d) Dýþ Borçlarla Ýlgili Göstergeleri e) Taahhüt Bazýnda Saðlanan Krediler PARA, BANKA VE MALÝ PÝYASALAR A. GENEL DURUM B. PARA POLÝTÝKALARI Merkez Bankasý Analitik Bilançosu IV

5 2. Açýk Piyasa Ýþlemleri (APÝ) Para Arzlarý Bankalararasý Para Piyasasý (INTERBANK) Döviz ve Efektif Piyasasý a) Ýþlem Hacmi b) Döviz Kurlarý Mevduat Krediler Mevduat ve Kredi Faizleri a) Tasarruf Mevduatý Faizleri b) Ticari Kredi Faiz Oranlarý Türk Lirasý Referans Faiz Oraný (TRLIBOR) ve Ýþlem Hacmi Reeskont ve Avans Ýþlemlerinde Faiz Oranlarý Zorunlu Karþýlýk ve Umumi Disponibilite Oranlarý C. MENKUL KIYMET PÝYASALARI Birinci El Piyasalar a) Kamu Kesimi Menkul Kýymet Ýhraçlarý b) Özel Kesim Menkul Kýymet Ýhraçlarý Ýkinci El Piyasalar a) Ýþlem Hacmi b) Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasý (ÝMKB) D. ALTIN PÝYASASI VIII- IX- FÝYATLAR A. FÝYATLARDAKÝ GENEL GÖRÜNÜM B. TOPTAN EÞYA FÝYATLARI Genel Olarak Sektörel Fiyat Hareketleri a) Tarým b) Ýmalat Sanayi c) Madencilik ve Taþocakçýlýðý d) Elektrik, Gaz ve Su C. TÜKETÝCÝ FÝYATLARI Kentsel Yerler Tüketici Fiyatlarý Kýrsal Yerler Tüketici Fiyatlarý D. ÝÇ TÝCARET HADLERÝ E. BÝNA ÝNÞAATI MALÝYET ENDEKSÝ F. ÇÝFTÇÝNÝN ELÝNE GEÇEN FÝYATLAR ENDEKSÝ G. ALTIN FÝYATLARI ÖDEMELER DENGESÝ A. DIÞ TÝCARET Ýhracat Ýthalat Dýþ Ticaret Dengesi Dýþ Ticaret Hacmi Ýhracatýn Ýthalatý Karþýlama Oraný V

6 6. Ülkeler Ýtibariyle Dýþ Ticaret a) Ülkelere Göre Ýhracat b) Ülkelere Göre Ýthalat Serbest Bölgeler Dýþ Ticaret Hacmi Dýþ Ticaret Endeksleri B. ÖDEMELER DENGESÝ Cari Ýþlemler Dengesi a) Dýþ Ticaret Dengesi b) Hizmetler Dengesi c) Yatýrým Geliri Dengesi d) Cari Transfeler Sermaye ve Finans Hesabý a) Doðrudan Yatýrýmlar b) Portföy Yatýrýmlarý c) Diðer Yatýrýmlar d) Vadelerine Göre Finans Hareketleri e) Rezerv Hareketleri ÝKÝNCÝ BÖLÜM DÜNYADAKÝ EKONOMÝK GELÝÞMELER DÜNYA EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ A. DÜNYA EKONOMÝSÝ Geliþmiþ Ekonomiler Yükselen Piyasalar ve Geliþmekte Olan Ülkeler B. DÜNYA TÝCARETÝ Geliþmiþ Ekonomiler Yükselen Piyasalar ve Geliþmekte Olan Ülkeler C. CARÝ ÝÞLEMLER DENGESÝ D. ÖZEL SERMAYE HAREKETLERÝ E. YÜKSELEN PÝYASALAR VE GELÝÞMEKTE OLAN ÜLKELERDE DIÞ BORÇLAR AVRUPA BÝRLÝÐÝNDEKÝ GELÝÞMELER VE TÜRKÝYE A. AVRUPA BÝRLÝÐÝNDEKÝ GELÝÞMELER B. TÜRKÝYE-AVRUPA BÝRLÝÐÝ ÝLÝÞKÝLERÝ BAÞLICA EKONOMÝK DÜZENLEMELER VI

7 SUNUÞ Bu Rapor, Türkiye ve dünya ekonomisi hakkýnda bilgi vermek amacýyla hazýrlanmýþtýr. Raporun birinci bölümünde Türkiye ekonomisine iliþkin geliþmelere, milli gelir, üretim, iþgücü ve istihdam, kamu maliyesi, devlet borçlarý, para, banka, mali piyasalar, fiyatlar ve ödemeler dengesi konularýna yer verilmiþtir. Raporun ikinci bölümünde ise dünyadaki ekonomik geliþmelerle ilgili bilgiler yer almýþtýr. VII

8 VIII

9 II MÝLÝ GELÝR VE SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI 11

10 12

11 MÝLLÝ GELÝR A. GAYRÝ SAFÝ MÝLLÝ HASILA 1. Gayri Safi Milli Hasýladaki Geliþmeler GSMH, ekonomide baþlayan canlanmayla birlikte 2002 yýlýnda reel olarak yüzde 7.9, 2003 yýlýnda da yüzde 5.9 oranýnda artmýþtýr. Sektörler itibariyle, 2003 yýlýnda sanayi ve hizmet sektöründe büyüme oranlarý sýrasýyla yüzde 7.8 ve yüzde 6.7 olurken, tarým sektörü bir önceki yýla göre yüzde 2.4 oranýnda küçülmüþtür. Tablo II-1 TARIM, SANAYÝ, HÝZMETLER VE GSMH (1987 Üretici Fiyatlarý ile Milyar TL.) Ana Sektörler ve GSMH Sektör Paylarý (Yüzde) Büyüme Hýzý (Yüzde) Tarým Sanayi Hizm. GSYÝH NDAFG GSMH Tarým Sanayi Hizm. Tarým Sanayi Hizm. GSYÝH GSMH Kaynak : DİE Not : İzafi banka hizmetleri sektörlere dağıtılmıştır. NDAFG : Net dış alem faktör gelirlerini ifade eder. Grafik II ANA SEKTÖRLER ÝTÝBARÝYLE BÜYÜME (Yüzde) /I 2004/II Tarým Sanayi Hizmetler GSMH 13

12 Alt sektörler itibariyle bakýldýðýnda ise imalat sanayii yüzde 8.5, toptan ve perakende ticaret yüzde 11, ulaþtýrma ve haberleþme yüzde 8.6, ithalat vergisi yüzde 22.6 oranlarýnda büyürken; inþaat sanayii yüzde 9.3, mali kuruluþlar yüzde 5.9 ve madencilik ve taþocakçýlýðý yüzde 3.3 oranýnda gerilemiþtir. Bu sektörlerden imalat sanayiinin büyümeye katkýsý 2.1, toptan ve perakende ticaretin 2.1, ulaþtýrma ve haberleþmenin 1.2, ithalat vergisinin 1.2 puan olmuþtur. Son iki yýlda yakalanan yüksek büyüme hýzý 2004 yýlýnda da devam etmiþ, GSMH ilk çeyrekte yüzde 12.4, ikinci çeyrekte ise yüzde 14.4 büyümüþtür. Ýkinci çeyrekteki bu büyüme oraný, son 14 yýlda görülen en yüksek büyümedir. Yýlýn ilk altý aylýk dönemi itibariyle büyüme oraný yüzde 13.5 olarak gerçekleþmiþtir. Tarým sektöründe ikinci dönemde yüzde 3.5 oranýnda artýþ kaydedilmesine raðmen ilk dönemde meydana gelen yüzde 8.4 oranýnda gerileme sonucu ilk altý aylýk dönemde yüzde 0.6 oranýnda gerileme gerçekleþmiþtir. Sanayi sektöründe ilk dönemde yüzde 10.4, ikinci üç aylýk dönemde yüzde 15.0 büyüme olmuþ ve ilk altý aylýk dönemde yüzde 12.8 oranýnda artýþ kaydedilmiþtir. Hizmetler sektörü ise ilk çeyrekteki yüzde 11.3 ve ikinci çeyrekteki yüzde 13.9 oranlarýndaki artýþlarla ilk yarýda yüzde 12.7 oranýnda reel büyüme göstermiþtir. 14

13 15

14 16

15 2004 yýlýnýn altý aylýk döneminde imalat sanayii yüzde 14, toptan ve perakende ticaret yüzde 18.8, ulaþtýrma ve haberleþme sektörü de yüzde 7.6 oranýnda büyümüþtür. Bu sektörlerden imalat sanayiinin büyümeye katkýsý 3.9, toptan ve perakende ticaretin 3.8 puan olmuþtur. Bu dönemde ithalattaki yüksek oranlý artýþlar nedeniyle ithalat vergisinde yüzde 33.5 oranýnda artýþ gerçekleþirken net dýþ alem faktörleri gelirlerinin büyümeye katkýsý 1.3 puan olmuþtur. 17

16 18

17 2. Harcamalar Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Harcamalar yöntemiyle hesaplanan GSYÝH 2002 yýlýnda yüzde 7.9, 2003 yýlýnda da yüzde 5.8 oranýnda artmýþtýr yýlýnda kamu tüketim harcamalarý yüzde 2.4 azalýrken özel tüketim harcamalarý yüzde 6.6 oranýnda artmýþ ve toplam tüketim harcamalarýnda yüzde 5.6 oranýnda bir artýþ gerçekleþmiþtir. Özel tüketim harcamalarýndaki artýþta dayanýklý tüketim mallarýndaki yüzde 24, hizmetlerdeki yüzde 7.5 ve gýda ve içki tüketimindeki yüzde 4.1 oranlarýndaki artýþlar belirleyici olmuþtur. Kamu tüketiminde ise maaþ ve ücretlerdeki artýþ yüzde 0.8 de kalýrken diðer cari harcamalarda yüzde 5.9 oranýnda azalma olmuþtur. Söz konusu yýlda özel sektör yatýrýmlarýnda yüzde 20.3 oranýndaki artýþa karþýlýk kamu sabit sermaye yatýrýmlarý yüzde 11.5 oranýnda azalmýþ, sabit sermaye oluþumu yüzde 10 oranýnda artýþ göstermiþtir yýlýnda yüzde 9.3 artan toplam yurtiçi talep 2003 yýlýnda da ayný oranda artmýþtýr yýlýnda GSYÝH büyümesinde baþta ihracat olmak üzere özel tüketim harcamalarý ve özel sektör yatýrýmlarý ile stok deðiþmelerinin pozitif katkýlarý belirleyici olmuþtur. Ancak ihracat 6.3 puan katký saðlarken ithalatýn eksi 9.4 puan katkýsý sonucu net ihracatýn GSYÝH daki büyümeye etkisi eksi 3.1 puan olmuþtur. 19

18 20

19 21

20 Harcamalar yöntemiyle hesaplanan GSYÝH 2004 yýlýnýn ilk çeyreðinde yüzde 10.1 oranýnda artarken ikinci çeyrekteki artýþ yüzde 13.4 e yükselmiþtir. Böylece 2004 yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde yüzde 11.9 oranýnda artýþ gerçekleþmiþtir yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde toplam tüketim harcamalarý özel tüketim harcamalarýndaki artýþýn katkýsýyla ilk üç ayda yüzde 9.9 ve ikinci üç ayda yüzde 13.6 olmak üzere yüzde 11.8 büyümüþtür. Özel tüketim harcamalarý ilk çeyrekte yüzde 10.6 ve ikinci çeyrekte de yüzde 16.4 olmak üzere ilk altý aylýk dönemde yüzde 13.5 artarken, kamu tüketim harcamalarý ilk çeyrekte yüzde 2.4 oranýnda artmýþ, ancak ikinci çeyrekte yüzde 7.9 oranýnda gerileyerek ilk altý aylýk dönemde yüzde 3.5 oranýnda küçülmüþtür. Toplam sabit sermaye yatýrýmlarý ise kamu kesimindeki gerilemeye karþýlýk özel sektör yatýrýmlarýndaki artýþlarýn katkýsýyla ilk üç aylýk dönemde yüzde 52.6 ve ikinci üç ayda yüzde 51.7 oranýndaki artýþlarla ilk altý aylýk dönemde yüzde 52.1 oranýnda büyüme göstermiþtir. Kamu yatýrýmlarýnda ilk çeyrekte yüzde 11.3 ve ikinci çeyrekte yüzde 9.1 olmak üzere ilk altý ayda yüzde 9.6 oranýnda bir küçülme gerçekleþmiþtir. Özel sektör 22

21 23

22 yatýrýmlarý ise ilk çeyrekteki yüzde 60.6, ikinci çeyrekte yüzde 68.7 oranýnda artýþ yaþanmasý sonucu ilk altý aylýk dönemde yüzde 65.1 oranýnda artmýþtýr yýlýnýn ilk yarýsýnda da özel tüketim harcamalarý, özel sektör yatýrýmlarý, ihracat ve stok deðiþmeleri GSYÝH büyümesini belirleyen faktörler olmaya devam etmiþtir. Ancak, ilk yarýda ithalattaki artýþýn ihracattan fazla olmasý nedeniyle, ihracatýn 5.7 puan katkýsýna karþýlýk ithalatýn katkýsýnýn eksi 14.4 puan olmasý sonucu net ihracatýn katkýsý eksi 8.8 puan olmuþtur. Özel sektör yatýrýmlarýnýn ilk çeyrekte 8.8 ve ikinci çeyrekte 11.3 puan olmak üzere altý aylýk dönemdeki GSYÝH oluþumuna 10.1 puanlýk katkýsý olmuþtur. Böylece 2004 yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde toplam yurtiçi talepte yüzde 20.2 oranýnda artýþ gerçekleþmiþtir. 3. Gelir Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Gelir yöntemine göre hesaplanan GSYÝH 2002 yýlýnda katrilyon lira iken 2003 yýlýnda yüzde 29.6 artarak katrilyon lira olmuþtur yýlýnda GSYÝH içinde iþletme artýðýnýn payý yüzde 50 düzeyinde kalýrken, üretim ve ithalat vergilerinin payý yüzde 16.3 e yükselmiþ, iþgücü ödemelerinin payý yüzde 26.1 e, sabit sermaye tüketiminin payý da yüzde 7.6 ya gerilemiþtir. 24

23 4. Kiþi Baþýna Gayri Safi Milli Hasýla 2002 yýlýnda 1987 fiyatlarýyla 1 milyon 670 bin 893 lira olan kiþi baþýna GSMH, 2003 yýlýnda yüzde 4.2 artarak 1 milyon 741 bin 783 liraya yükselmiþtir. Dolar bazýnda kiþi baþýna GSMH 2002 yýlýnda 2598 dolar iken, 2003 yýlýnda yüzde 30.2 oranýnda artarak 3383 dolara yükselmiþtir. 25

24 B. SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI 2004 yýlýnda toplam sabit sermaye yatýrýmlarýnýn bir önceki yýla göre cari fiyatlarla yüzde 41.6 oranýnda artarak 81.3 katrilyon lira düzeyinde gerçekleþeceði tahmin edilmektedir. Bu tutarýn yüzde 24.6 sý kamu kesimine, yüzde 75.4 ü de özel kesime aittir yýlýnda sabit sermaye yatýrýmlarýnda kamu kesiminde yüzde 3.1 ve özel sektördeki yüzde 41.5 reel artýþ sonucu yüzde 29.3 büyüme beklenmektedir yýlýnda toplam sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 19.2 artýþla 97 katrilyon lira olmasý ve bunun yüzde 26.2 si olan 25.4 katrilyon lirasýnýn kamu, yüzde 73.8 si olan 71.5 katrilyon lirasýnýn da özel sektör tarafýndan gerçekleþtirilmesi programlanmýþtýr. Sabit fiyatlarla ise kamu kesiminde yüzde 17.6, özel kesimde ise yüzde 8 artýþlarla yüzde 10.5 reel büyüme hedeflenmiþtir. 26

25 27

26 2005 yýlý programýnda kamu sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 43.7 sinin konsolide bütçe, yüzde 18.6 sýnýn KÝT ler, yüzde 2.6 sýnýn Ýller Bankasý tarafýndan gerçekleþtirilmesi hedeflenmiþtir. Toplam kamu sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 31.5 lik kýsmý ise mahalli idarelere ait bulunmaktadýr. 28

27 C. YATIRIM TEÞVÝK BELGELERÝ 2003 yýlýnda teþvik belgesine baðlanan yatýrým tutarýnda 64.7 oranýnda artýþ olmuþ ve 26.1 katrilyon TL tutarýnda teþvik belgeli yatýrým gerçekleþtirilmiþtir. Tarým sektöründe yüzde 83.8, imalat sanayii sektöründe yüzde 43.4, hizmetler sektöründe yüzde artýþ kaydedilmiþ, enerji sektöründe yüzde 2, madencilik sektöründe ise yüzde 46.4 oranýnda azalma olmuþtur. 29

28 2004 yýlý Ocak-Eylül dönemi itibariyle teþvik belgeli yatýrým tutarý önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 26.6 oranýnda azalarak 16.1 katrilyon liraya gerilemiþtir. Tarýmda yüzde 22.8, madencilik sektöründe yüzde 85.6, enerjide yüzde 52.6 oranýnda artýþ olmuþ, hizmetlerde yüzde 56.1, imalatta yüzde 5 oranýnda azalma gözlenmiþtir yýlý Ocak-Eylül dönemi itibariyle 3088 adet Yatýrým Teþvik Belgesi verilen 16.1 katrilyon liralýk yatýrýmýn gerçekleþmesi durumunda yaklaþýk 128 bin kiþiye istihdam saðlanmasý beklenmektedir. 30

29 31

30 32

31 IV ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM 59

32 60

33 ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM A. NÜFUS 2000 yýlý Genel Nüfus Sayýmý kesin sonuçlarýna göre Türkiye nüfusu on yýllýk dönemde yüzde 20.1 artarak 67 milyon 803 bin 927 kiþiye ulaþmýþtýr. Bu dönemde yýllýk nüfus artýþ hýzý binde e gerilemiþtir. Nüfusun yüzde 64.9 unun yaþadýðý þehirlerdeki artýþ yüzde 32, yüzde 35.1 inin yaþadýðý köy nüfusundaki artýþ ise yüzde 2.8 olmuþtur. Nüfusun yüzde 49.3 ünü kadýnlar, yüzde 50.7 sini de erkekler oluþturmuþtur yýlýnda 68.6 milyon olarak tahmin edilen yýl ortasý nüfusun 2002, 2003,2004 ve 2005 yýllarýnda sýrasýyla 69.6 milyon, 70.7 milyon,71.8 milyon ve 72.8 milyon kiþi olacaðý hesaplanmýþtýr. 2001, 2002 ve 2003 yýllarýnda yüzde 1.6 olarak tahmin edilen yýllýk nüfus artýþ hýzýnýn 2004 ve 2005 yýllarýnda da yüzde 1.5 seviyesinde olmasý beklenmektedir. Tablo IV-1 NÜFUSUN YERLEÞÝM YERLERÝ VE CÝNSÝYETE GÖRE DAĞILIMI (Bin Kişi) Toplam Þehir Köy Nüfus % Nüfusu % 2/1 Nüfusu % 3/1 Kadın % 4/1 Erkek % 5/1 (1) Artış (2) Artış % (3) Artış % (4) Artış % (5) Artış % _ _ _ (*) (*) (*) (*) (*) (*) Kaynak : DİE Not : Artış oranları bir önceki döneme göredir. (*) Yıl ortası nüfus tahmini 61

34 döneminde en yüksek nüfus artýþý yüzde 30.6 ile Marmara Bölgesinde olurken, bunu yüzde 28.1 ile Güneydoðu Anadolu Bölgesi izlemiþ; en düþük artýþ ise yüzde 3.7 ile Karadeniz Bölgesinde olmuþtur. NÜFUSUN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI (Sayım Gününde Bulunulan Yere Göre) Tablo IV-2 Nüfus Sayısı Artış Yıllık Artış Dağılım (%) Bölgeler 1990 Sayımı 2000 Sayımı (Yüzde) Hızı (Binde) Marmara Ege Akdeniz Ýç Anadolu Karadeniz Doğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Toplam Kaynak: DİE Not:1990 Genel Nüfus Sayımının kesin sonuçları, 2000 Genel Nüfus Sayımı günündeki idari bölünüşe göre yeniden düzenlenmiştir. B. YURT ÝÇÝ ÝSTÝHDAM 2003 yýlýnda sivil iþgücü önceki yýla göre yüzde 0.7 azalýþla 23 milyon 640 bin kiþiye düþmüþ ve bunun 21 milyon 147 bin kiþisi istihdam edilmiþtir. Toplam istihdamýn yüzde 33.9 u tarým, yüzde 18.2 si sanayi, yüzde 4.6 sý inþaat ve yüzde 43.4 ü de hizmet sektörlerindedir yýlýnda yüzde 25.3 oranýnda artan iþsiz sayýsý 2003 yýlýnda yüzde 1.2 artýþla 2 milyon 493 bin kiþi olmuþtur. Ýþsizlik oranlarý ise 2001, 2002 ve 2003 yýllarýnda sýrasýyla yüzde 8.4, 10.3 ve 10.5 oranlarýnda gerçekleþmiþtir yýlýnda bir önceki yýla göre eðitimli genç iþsiz sayýsý yüzde 17.6 artarak 501 bin kiþi olmuþken 2003 yýlýnda bu sayý yüzde 8.4 azalarak 459 bin kiþiye düþmüþtür. Eðitimli gençlerdeki iþsizlik oraný ise 2002 yýlýnda yüzde 29.1 iken 2003 yýlýnda düþüþ göstermiþ ve yüzde 27.8 olarak gerçekleþmiþtir yýlýnýn birinci döneminde 22 milyon 731 bin kiþi olan sivil iþgücünün milyon 902 bini, ikinci döneminde ise 24 milyon 457 bin kiþi olan sivil iþgücünün 22 milyon 188 bini istihdam edilmiþtir yýlýnda sivil istihdam ilk dönemde 2003 yýlýnýn ayný dönemine göre yüzde 1.7 azalýþ gösterirken, ikinci döneminde ise geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 2.3 artýþ göstermiþtir yýlýnýn bir ve ikinci dönemlerinde kayýtlý iþsiz sayýsý 2003 yýlýnýn ayný dönemlerine göre sýrasýyla yüzde 0.5 ve 6.1 oranýnda azalýþ göstermiþtir yýlýnýn birinci döneminde geçen yýlýn ayný döneminde yüzde 12.3 olan iþsizlik oraný yüzde 12.4 olmuþtur yýlýnýn ikinci döneminde ise geçen yýlýn ayný döneminde yüzde 10.0 olan iþsizlik oraný yüzde 9.3 e düþmüþtür. Eðitimli gençlerdeki iþsizlik oraný ise 2004 yýlýnýn bir ve ikinci dönemlerinde geçen yýlýn ayný dönemlerine göre sýrasýyla yüzde 19.8 ve yüzde 2 artýþ göstererek yüzde 33.4 ve yüzde 26.1 oranlarýnda gerçekleþmiþtir.

35 Tablo IV-3 YURT ÝÇÝ ÝSTÝHDAM (Bin Kişi) Yıllık Yıllık I. Dönem II. Dönem III. Dönem IV. Dönem Yıllık I. Dönem II. Dönem Sivil Ýşgücü Sivil Ýstihdam Ýşsiz KENT KIR TOPLAM Ýşsizlik Oranı (%) Eðitimli Genç Ýþsiz(1) Eðitimli Genç Ýþs. Oraný(%) Eksik Ýstihdam Eksik Ýstihdam Oranı (%) Sivil Ýşgücü Sivil Ýstihdam Ýşsiz Ýşsizlik Oranı (%) Eðitimli Genç Ýþsiz(1) Eðitimli Genç Ýþs. Oraný(%) Eksik Ýstihdam Eksik Ýstihdam Oranı (%) Sivil Ýşgücü Sivil Ýstihdam Ýşsiz Ýşsizlik Oranı (%) Eðitimli Genç Ýþsiz(1) Eðitimli Genç Ýþs. Oraný(%) Eksik Ýstihdam Eksik Ýstihdam Oranı (%) Kaynak : DİE Not: 2003 yılı öncesi sonuçlar, 2000 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına göre revize edilmiştir. (1) :15-24 yaþ grubu içinde, lise ve daha yüksek eðitimli olanlar. Tablo IV-4 SÝVÝL ÝSTÝHDAMIN SEKTÖREL DAĞILIMI Yıllık Yıllık I II III IV Yıllık I II Tarım Sanayi Ýnşaat Hizmetler TOPLAM Tarım Sanayi Ýnşaat Hizmetler TOPLAM Kaynak : DİE Not: 2003 yılı öncesi sonuçlar, 2000 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına göre revize edilmiştir. Dağılım Yüzde Bin Kişi 63

36 C. TÜRKÝYE ÝÞ KURUMU ÇALIÞMALARI 1. Yurt Ýçi Çalıþmalar Türkiye Ýþ Kurumu na yapýlan baþvurulara göre; Türkiye genelinde iþ isteyenlerin sayýsý 2003 yýlýnda yüzde 71.5 gibi büyük bir artýþ göstermiþtir yýlýnda açýk iþler ve iþe yerleþtirme oranlarýnda sýrasýyla yüzde 7.2 ve 47.7 oranlarýnda gerileme olmuþtur yýlýnda kamudaki 43 bin 955 açýk iþlerden 39 bin 459 unda, özel sektördeki 85 bin 303 açýk iþlerlerden 25 bin 939 unda iþe yerleþtirme gerçekleþmiþtir. TÜRKÝYE ÝÞ KURUMUNA BAÞVURULAR Tablo IV-5 YILLIK Ocak-Mayıs Değiþme Yüzde Mayıs Ýþ Ýsteyenler Açık Ýþler Kamu Özel Ýþe Yerleþtirmeler Kamu Özel Ýþe Yerleþtirme Oranı (%) Kaynak: Türkiye İş Kurumu 2004 yýlýnýn Ocak-Mayýs döneminde ise geçen yýlýn ayný dönemine göre iþ isteyenlerin sayýsýnda yüzde 15.4 oranýnda azalýþ olmuþ, ayný þekilde açýk iþlerde de yüzde 16.1 azalýþ olmuþtur. Söz konusu dönemde iþe yerleþtirmeler yüzde 0.6 azalmýþ ve iþ isteyenlerin yüzde 13.2 si iþe yerleþtirilmiþtir. Tablo IV (Ocak-Mayıs) Ýþ Açık Ýþe Ýþ Açık Ýþe Ýþ Açık Ýþe Ýsteyenler Ýþler Yerleþtirme Ýsteyenler Ýþler Yerleþtirme Ýsteyenler Ýþler Yerleþtirme Ocak Þubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık TOPLAM Kaynak: Türkiye İş Kurumu 64 TÜRKÝYE ÝÞ KURUMUNA AYLIK BAÞVURULAR

37 2. Dıþ Ülkelere Giden Ýþgücü 1961 yýlýndan 2004 yýlý Haziran ayý sonuna kadar Türkiye Ýþ Kurumu nun yurt dýþýna gönderdiði iþçi sayýsý 1 milyon 924 bin 360 kiþiye ulaþmýþtýr yýlýnda 10 bin 816 kiþi Rusya Federasyonu na, 6 bin 64 kiþi Suudi Arabistan a, 3 bin 366 kiþi Almanya ya, 2 bin 515 kiþi Libya ya, 4 bin 957 kiþi Türk Cumhuriyetlerine, bin 698 kiþi Afganistan a ve 4 bin 735 kiþi de diðer ülkelere olmak üzere toplam 34 bin 151 kiþi yurt dýþýna gönderilmiþtir yýlýnýn Ocak- Haziran döneminde ise yurt dýþýna gönderilenlerin sayýsý 18 bin 720 kiþi olmuþtur. DIÞ ÜLKELERE GÝDEN ÝÞÇÝLER Tablo IV-7 Kümülatif, Kiþi (*) Kaynak : Türkiye İş Kurumu (*) Haziran sonu itibariyle. YURTDIÞINA GÝDEN ÝÞÇÝLERÝN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI Tablo IV Ocak-Haziran (*) Almanya Fransa Hollanda Libya S.Arabistan Rusya Federasyonu Türk Cumhuriyetleri Gürcistan Ukrayna Afganistan _ Hırvatistan Irak Diğer Ülkeler TOPLAM Kaynak : Türkiye İş Kurumu (*) tarihi itibariyle. D. TOPLU ÝÞ SÖZLEÞMELERÝ 2003 yýlýnda 793 ü kamu kesiminde, 814 ü özel kesimde olmak üzere toplam 1607 toplu iþ sözleþmesi yapýlmýþtýr. Bu sözleþmeler 7 bin 806 iþyerinde çalýþan 629 bin 240 iþçiyi kapsamaktadýr yýlýnýn ilk sekiz aylýk döneminde ise, 523 ü kamu, 314 ü özel sektörde olmak üzere toplam 4 bin 595 iþyerindeki 157 bin 763 iþçiyi kapsayan 837 toplu iþ sözleþmesi yapýlmýþtýr. 65

38 TOPLU ÝÞ SÖZLEÞMELERÝ Tablo IV-9 Yapılan Toplu Kapsadığı Kapsadığı YILLAR SEKTÖR Sözleþme Sayısı Ýþyeri Sayısı Ýþçi Sayısı TOPLAM KAMU ÖZEL TOPLAM KAMU ÖZEL TOPLAM (*) KAMU ÖZEL Kaynak : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (*) tarihi itibariyle. E. SOSYAL GÜVENLÝK Sosyal güvenlik kuruluþlarýna tabi toplam aktif iþtirakçi sayýsý 2003 yýlýnda yüzde 4.5 artarak 11 milyon 407 bin 235 kiþi olmuþtur. T.C. Emekli Sandýðý na tabi iþtirakçilerin sayýsýnda yüzde 1.5, SSK ya tabi iþtirakçilerin sayýsýnda yüzde 7.5 ve Bað-Kur a tabi iþtirakçilerin sayýsýnda ise yüzde 1.9 oranlarýnda artýþ olmuþtur. Ýþtirakçilerin yüzde 21.1 i T.C. Emekli Sandýðý na, yüzde 49.2 si Sosyal Sigortalar Kurumu na ve yüzde 29.7 si de Bað-Kur a tabi çalýþanlardýr. Bu kuruluþlardan yaþlýlýk, malullük, dul ve yetim aylýðý alanlarýn sayýsý ise 2003 yýlýnda yüzde 4.6 oranýnda artarak 6 milyon 849 bin 5 kiþiye ulaþmýþtýr. Bunlarýn yüzde 21.4 ü T.C. Emekli Sandýðý ndan, yüzde 57.5 i Sosyal Sigortalar Kurumu ndan ve yüzde 21.1 i de Bað-Kur dan aylýk almaktadýr. Tablo IV-10 Kiþi Deð.% Dað.% Kiþi Deð.% Dað.% Kiþi Deð.% Dað.% 1- T.C. Emekli Sandığı A-Aktif Ýþtirakçiler B-Aylýk Alanlar A/B Sosyal Sigortalar Kurumu A-Aktif Ýþtirakçiler B-Aylýk Alanlar A/B Bağ-Kur A-Aktif Ýþtirakçiler B-Aylýk Alanlar A/B TOPLAM (1+2+3) A-Aktif Ýþtirakçiler B-Aylýk Alanlar A/B Kaynak : T.C. Emekli Sandığı, SSK, Bağ-Kur Not : Birden fazla sosyal güvenlik kurumuna tabi hizmeti bulunanlar aylık bağlanan sosyal güvenlik kuruluşunda dikkate alınmıştır. (*) SSK'da aktif iştirakçiler 2004 tahmini, aylık alanlar Eylül ayı; T.C Emekli Sandığı Ağustos; Bağ-Kur Temmuz ayı itibariyledir. 66 SOSYAL GÜVENLÝK KAPSAMINDA ÇALIÞANLAR VE AYLIK ALANLAR (*)

39 2003 yýlýnda Aktif Ýþtirakçi/Aylýk Alan oraný, T.C. Emekli Sandýðý nda 1.64, SSK da 1.43 ve Bað-Kur da 2.34 olmak üzere toplamda 1.67 dir. Elde edilebilen veriler çerçevesinde 2004 yýlý toplam iþtirakçi sayýsý önceki yýla göre yüzde 4.1 artýþla 11 milyon 875 bin 89 a çýkarken, aylýk alanlarýn sayýsý ise yüzde 3 artýþla 7 milyon 56 bin 993 e ulaþmýþ ve Aktif iþtirakçi/aylýk alan oraný SSK da artarken T.C. Emekli Sandýðý ve Bað-Kur da gerilemiþ; toplamda ise 1.68 de kalmýþtýr. Tablo IV-11 SOSYAL GÜVENLÝK KURUMLARINDAN AYLIK ALANLAR T.C. EMEKLÝ SANDIĞI Yaþlılık Dul ve (Emekli) % Malullük % Yetim % Toplam % (*) SOSYAL SÝGORTALAR KURUMU Yaþlılık Dul ve (Emekli) % Malullük % Yetim(**) % Toplam % (*) BAĞ-KUR Yaþlılık Dul ve (Emekli) % Malullük % Yetim % Toplam % (*) TOPLAM Yaþlılık Dul ve (Emekli) % Malullük % Yetim % Toplam % (*) Kaynak : T.C. Emekli Sandığı, SSK, Bağ-Kur Not: %'ler bir önceki yıla göre değişimi göstermektedir. (*) Bağ-Kur Temmuz,Emekli Sandığı Ağustos,Sosyal Sigortalar Kurumu Eylül ayı itibariyledir. (**) Dul ve yetimlerin içine iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölüm geliri alanlarla sürekli iş görmezlik geliri alanlar da dahil edilmiştir. 67

40 F. ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI 2003 Aralýk ayýnda iþsizlik ödeneði alan iþsiz sayýsý 52 bin 965 kiþiyken 2004 Aðustos ayý itibariyle bu rakam 73 bin 827 kiþiye ulaþmýþtýr Aralýk ayýnda 10.6 trilyon lira olan iþsizlere yapýlan aylýk ödeme tutarý ise 2004 Aðustos ayýnda 18 trilyon lira olmuþtur yýlý Aralýk ayý itibariyle Ýþsizlik Sigortasý Fonunun iþçi ve iþveren primleri, devlet katkýsý, faiz gelirleri, idari para cezalarý, gecikme zammý ve diðer gelir ve iratlardan oluþan toplam gelirleri yaklaþýk 9.1 katrilyon lirayken bu rakam 2004 yýlý Aðustos ayýnda 12.2 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. Söz konusu fonun 2003 Aralýk ayýnda trilyon lira olan giderleri ise 2004 yýlý Aðustos ayý itibariyle trilyon lira olmuþtur. ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI ÖDEMELERÝ Tablo IV-12 Ýþsizlik Ödeneği Alan Sayısı Ýþsizlik Ödeme Miktarı Ödeneği Alan (Milyar TL) Sayısı Ödeme Miktarı (Milyar TL) OCAK ŞUBAT MART NÝSAN MAYIS HAZÝRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKÝM KASIM ARALIK Kaynak: Türkiye İş Kurumu Tablo IV Ocak-Ağustos GELÝRLER Ýþçi Ýþveren Pirimleri Gecikme Zammý Devlet Katkýsý Faiz Geliri Ýdari Para Cezalarý GÝDERLER TOPLAM FON VARLIĞI Kaynak:Türkiye İş Kurumu ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI FONU GELÝR-GÝDER TABLOSU (Milyar TL) 68

41 VI DEVLET BORÇLARI 85

42 86

43 DEVLET BORÇLARI 1. KONSOLÝDE BÜTÇE BORÇLARI A. Ýç Borç 2003 yýlýnda iç borç stoku cari fiyatlarla önceki yýla göre yüzde 29.7 oranýnda artarak katrilyon lira olmuþtur. Ýç borç stoku 2004 yýlý Aðustos sonu itibariyle, 184 katrilyon lirasý tahvil, 30.3 katrilyon lirasý bono olmak üzere toplam katrilyon liraya yükselmiþ olup, önceki yýl sonuna göre yüzde 10.2 artýþ göstermiþtir. Tablo VI-1 ÝÇ BORÇLAR ( Milyar TL ) (*) 2004 (1) (*) A-TOPLAM ÖDEME ANAPARA Tahvil Bono Konsolide Borçlar Kýsa Vadeli Avans FAÝZ Tahvil Bono Konsolide Borçlar Kýsa Vadeli Avans B-TOPLAM BORÇLANMA Tahvil Bono Konsolide Borçlar Kýsa Vadeli Avans C-NET BORÇLANMA Tahvil Bono Konsolide Borçlar Kýsa Vadeli Avans D-BORÇ STOKU Tahvil Bono Konsolide Borçlar Kýsa Vadeli Avans DAĞILIM Tahvil Bono Konsolide Borçlar Kýsa Vadeli Avans BORÇ STOKU Ýç Borç Stoku/GSMH (%) Ýç Borç Stoku / M2Y Kaynak : Hazine Müsteşarlığı Not : Genel gider, iskonto gideri ve faiz vergisi iadeleri hariç. * Geçici (1) Ocak-Ağustos itibariyle 87

44 2003 yýlýnda iç borç stokunun yüzde 67.1 i nakde baðlý iken bu oran 2004 yýlýnýn Aðustos ayý sonu itibariyle itibariyle yüzde 71.4 e yükselmiþtir. Ýç borçlarýn GSMH ya oraný 2003 yýlýnda 2002 yýlýndaki düzeyini koruyarak yüzde 54.5 olmuþtur. Grafik VI ÝÇ BORÇ STOKU/GSMH Yüzde a) Ýç Borç Stokunun Türlerine Göre Daðýlýmý ve Yapýsý Toplam iç borç stoku içerisinde tahvillerin payý 2003 yýlýnda yüzde 86.9 iken bu oran 2004 yýlý Aðustos ayý sonunda yüzde 85.9 a gerilemiþtir. 88

45 Sabit getirili senetlerin toplam iç borç stoku içerisindeki payý 2003 yýlý sonunda yüzde 35.3 e yükselirken deðiþken faizli senetlerin payý yüzde 42.8 düzeyinde kalmýþtýr. Ayný yýl döviz cinsinden senetlerin payý yüzde 12.7 ye, dövize endeksli senetlerin payý ise yüzde 9.2 ye düþmüþtür yýlý Aðustos ayý sonunda iç borç stokunun yüzde 41.1 i sabit getirili, yüzde 40.4 ü deðiþken faizli, yüzde 13.3 ü döviz cinsinden ve yüzde 5.3 ü de dövize endeksli olmak üzere yüzde 18.6 sý dövize baðlýdýr. 89

46 Diðer taraftan, 2003 yýlýnda ihraç edilen bono ve tahvillerin yüzde 75.5 i bankalar, yüzde 21.8 i kamu sektörü, yüzde 2.7 si özel sektör ve yüzde 0.1 i de tasarruf sahiplerince satýn alýnmýþtýr yýlýnda Aðustos ayý sonu itibariyle ihraç edilen 105 katrilyon liralýk bono ve tahvilin yüzde 87.4 ü bankalara, yüzde 9.7 si kamuya, yüzde 2.9 u da özel sektöre satýlmýþtýr yýlýnda toplam iç borç servisinin yüzde 68.4 ü olan anapara ödemeleri önceki yýl sonuna göre yüzde 16.5 oranýnda artarak katrilyon liraya, faiz ödemeleri ise yüzde 21.1 artýþla 52.6 katrilyon liraya yükselmiþtir. Toplam iç borç servisi ise önceki yýla göre yüzde 17.9 oranýnda artarak katrilyon lira olmuþtur. 90

47 2004 yýlý Aðustos ayý sonu itibariyle iç borç servisi ödemeleri katrilyon lira düzeyinde gerçekleþmiþ olup bunun yüzde 70.2 si anapara, yüzde 29.8 i ise faiz ödemelerinden oluþmaktadýr. b) Vade ve Faiz Oranlarý 2002 yýlýnda satýlan bono ve tahvillerde yýllýk ortalama vade 210 gün iken 2003 yýlýnda 277 güne yükselmiþ, yýllýk ortalama bileþik faiz oraný ise yüzde 63.7 den yüzde ye düþmüþtür yýlý Aralýk ayýnda yüzde e kadar gerileyen ortalama bileþik faiz oraný 2004 yýlýnda bandýnda dalgalanarak Eylül ayýnda yüzde olmuþtur. 91

48 2003 yýlý Aralýk ayýnda 277 gün olan aðýrlýklý ortalama vade, 2004 yýlýnda dalgalý bir seyir izlemiþ ve Eylül ayýnda 386 güne çýkmýþtýr yýlý Ocak-Eylül döneminde ortalama vade önceki yýldaki ayný döneminin ortalamasý olan 273 günden 329 güne yükselirken ortalama bileþik faiz de yüzde dan yüzde e gerilemiþtir. c) Mali Baskýnlýk Oraný Ýç borç stokunun para arzýna (M2Y) bölünmesi ile elde edilen bu oran; 2002 yýlý sonunda yüzde iken, 2003 yýlý sonunda yüzde ye yükselmiþtir yýlýnýn ilk üç ayýnda yükseliþ göstererek Mart ayýnda yüzde olan mali baskýnlýk oraný Aðustos ayýnda yüzde ya gerilemiþtir. Nakde baðlý iç borç stokunun para arzýna bölünmesi ile elde edilen baskýnlýk oraný ise 2003 yýlý sonunda yüzde 86.4 iken 2004 yýlýnýn Mart ayýnda yüzde 91.5 e kadar yükselerek Aðustos ayýnda yüzde 88.3 olmuþtur. 92

49 B. Konsolide Bütçe Dýþ Borçlarý 2002 yýlý sonunda 56.8 milyar dolar olan Konsolide bütçe dýþ borç stoku 2003 yýlý sonunda yüzde 11.6 oranýnda artarak 63.4 milyar dolara yükselmiþ olup 2004 yýlý Aðustos ayý sonu itibariyle 63.8 milyar dolar olmuþtur. 93

50 2. DIÞ BORÇLAR a) Dýþ Borç Stoku Kamu ve özel sektör toplamý olarak dýþ borç stoku 2003 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 11.9 oranýnda artarak milyar dolar olmuþtur yýlýnýn Haziran ayý sonunda dýþ borç stoku önceki yýl sonuna göre yüzde 1.7 oranýnda artýþla milyar dolara yükselmiþtir. b) Dýþ Borçlarýn Daðýlýmý 2003 yýlýndaki milyar dolar dýþ borç tutarýnýn milyar dolarý orta ve uzun vadeli, 23 milyar dolarý ise kýsa vadeli borçlardan oluþmaktadýr. 94

51 2003 yýlýnda yüzde 7.8 oranýnda artan orta ve uzun vadeli dýþ borçlar, 2004 yýlý Haziran ayý itibariyle de yüzde 0.5 oranýnda azalarak milyar dolara gerilemiþtir. Kýsa vadeli borçlar ise 2003 yýlýnda yüzde 40.1 oranýnda artarken 2004 yýlýnýn Haziran ayý sonunda yüzde 13.4 artmýþ ve 26.1 milyar dolara ulaþmýþtýr yýlýnda toplam borç stoku içerisindeki orta ve uzun vadeli borçlarýn payý yüzde 84.2 iken, 2004 yýlýnýn Haziran ayýnda yüzde 82.4 e gerilemiþtir yýlýnda kamu sektörünün orta ve uzun vadeli borç payý 48.2, TCMB ve özel sektörün paylarý sýrasýyla yüzde 14.7 ve yüzde 21.3 olmuþtur Haziran ayý itibariyle ise kamu sektörünün payý yüzde 47.3, TCMB nýn payý yüzde 12.7 ve özel sektörün payý yüzde 22.4 dür yýlý Haziran ayý itibariyle orta ve uzun vadeli dýþ borç stokunda kamu kesimi borcu yüzde 0.2 oranýnda azalarak 70.1 milyar dolara, Merkez Bankasýnýn borcu yüzde 12.8 oranýnda azalarak 18.8 milyar dolara gerilemiþtir. Özel kesimin borcu ise yüzde 7.2 oranýnda artarak 33.2 milyar dolara ulaþmýþtýr. Toplam dýþ borç stoku içerisinde kýsa vadeli dýþ borçlarýn payý 2003 yýlýnda yüzde 15.8 e, 2004 yýlýnýn Haziran ayý sonunda da yüzde 17.6 ya yükselmiþtir. Bu yükseliþte ticari bankalarýn ve diðer sektörler kalemlerinin etkisi olmuþtur yýlý Haziran ayý sonunda 26.1 milyar dolar olan kýsa vadeli borçlarýn 11.1 milyar dolarý ticari bankalara, 12.1 milyar dolarý diðer sektörlere aittir. Merkez Bankasýnýn borcu ise 2.9 milyar dolardýr. Kýsa vadeli dýþ borçlarýn alacaklýlar arasýnda daðýlýmýna bakýldýðýnda 2003 yýlýnda ticari banka kredilerinde yüzde 59.2, özel kesim kredilerinde yüzde 31.3 oranýnda artýþ; 2004 yýlý Haziran ayý sonunda ise ticari banka kredilerinde yüzde 16, özel kesim kredilerinde ise yüzde 11.9 oranýnda artýþ olduðu görülmektedir. Orta ve uzun vadeli dýþ borç stokunda, resmi kurumlardan alýnan borçlar 2003 yýlýnda yüzde 7 oranýnda artarak 42.9 milyar dolara ulaþýrken, 2004 yýlý Haziran ayý sonunda da yüzde 4.5 azalarak 41 milyar dolara düþmüþtür. Resmi kreditörlerden olan uluslararasý kuruluþlardan alýnan kredilerde 2003 yýlýnda yüzde 8.6 artýþ olurken 2004 yýlý Haziran ayý sonunda yüzde 4 oranýnda azalýþ olmuþtur. Hükümet kuruluþlarýndan alýnan krediler 2003 yýlýnda yüzde 1.7 oranýnda artmýþ, 2004 yýlý Haziran ayýnda ise 6.4 oranýnda azalmýþtýr. Özel sektörden saðlanan krediler ise 2003 yýlýnda yüzde 8.2 oranýnda,

52 yýlý Haziran ayýnda da yüzde 1.6 oranýnda artmýþtýr. Haziran ayý sonunda bankalardan alýnan borç yüzde 3.1 oranýnda artarak 46 milyar dolar, tahvil alacaklýlarý ise yüzde 1.2 oranýnda artarak 27.9 milyar dolar olmuþtur yýlý Haziran ayý itibariyle milyar dolar olan toplam dýþ borç stokunun yüzde 49.3 ü ABD Dolarý, yüzde 31.7 si Euro, yüzde 14.8 i SDR, yüzde 2.6 sý Japon Yeni cinsinden olup, diðer yabancý para cinsinden olan borçlarýn payý yüzde 1.5 dir. c) Dýþ Borç Servisi 2003 yýlýndaki 27.8 milyar dolarlýk dýþ borç ödemesinin 20.8 milyar dolarý anapara ve 7 milyar dolarý faiz ödemesinden oluþmuþtur yýlýnýn Ocak-Haziran döneminde ise 12.5 milyar dolarý anapara ve 3.5 milyar dolarý faiz olmak üzere 16 milyar dolar dýþ borç ödemesi yapýlmýþtýr. 96

53 d) Dýþ Borçlarla Ýlgili Göstergeler Dýþ borçlarýn GSMH ya oraný 2002 yýlýnda yüzde 72.1 e çýkmýþ iken 2003 yýlýnda yüzde 60.9 a gerilemiþtir. Toplam döviz gelirlerinin toplam dýþ borçlara oraný da 2002 yýlýnda yüzde 46.7 iken 2003 yýlýnda yüzde 51.2 ye yükselmiþtir. Uluslararasý rezervlerin toplam dýþ borçlarý karþýlama oraný 2002 yýlýnda yüzde 29.2 e iken, 2003 yýlýnda yüzde 30.8 e yükselmiþtir. Bu oran 2004 yýlý Haziran ayý itibariyle yüzde 30.7 olmuþtur. Dýþ borç servisinin GSMH ya oraný bir önceki yýla göre artarak 2002 yýlýnda yüzde 15.9, 2003 yýlýnda ise gerileyerek yüzde 11.6 olarak gerçekleþmiþtir yýlýnda gerçekleþtirilen dýþ borç servis ödemeleri ülkenin döviz gelirlerinin yüzde 47.4 ü iken, 2003 yýlýnda yüzde 37.2 ye gerilemiþtir yýlý Haziran ayý sonu itibariyle de yüzde 38.4 e yükselmiþtir. Dýþ borç servisini oluþturan anapara ve faiz ödemelerinin, ihracattan saðlanan döviz gelirlerine oraný 2003 yýlýnda yüzde 54.3 iken 2004 yýlý Haziran ayýnda bu oran yüzde 51.9 olmuþtur. 97

54 e) Taahhüt Bazýnda Saðlanan Krediler Taahhüt bazýnda kamu ve özel sektörce saðlanan orta ve uzun vadeli kredilerin tutarý 2002 yýlýnda 35.5 milyar dolar iken 2003 yýlýnda bu tutar 17 milyar dolar olmuþtur yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde ise 14.4 milyar dolar tutarýnda kredi saðlanmýþtýr. 98

55 V KAMU MALÝYESÝ 69

56 70

57 KAMU MALÝYESÝ 2004 yýlýnda konsolide bütçe kapsamýndaki kuruluþlarýn tamamýnda yeni bütçe sýnýflandýrmasýna geçilmiþtir. Analitik Bütçe Sýnýflandýrmasý (ABS) olarak adlandýrýlan yeni sistem ile kamu harcamalarýnda verimliliðin, etkinliðin ve denetimin artýrýlmasý, mali yapýda saydamlýðýn ve hesap verilebilirliðin saðlanarak bütçenin daha þeffaf, fonksiyonel ve etkin olmasý amaçlanmýþtýr. Bu çerçevede fonksiyonel sýnýflandýrmayý da içeren bütçe, kamu harcamalarýnýn ekonomik faaliyetler üzerindeki etkilerinin analizine imkan saðlayan yapýsý ve uluslar arasý karþýlaþtýrmalarýn yapýlmasýna elveriþli detaylý bir kurumsal kod sistemi ile program sorumlularýnýn tespitine imkan vermektedir. ABS 2005 yýlýndan itibaren mahalli idareler, sosyal güvenlik kurumlarý, düzenleyici ve denetleyici kurumlar ile özel bütçeli kurum ve kuruluþlarda, 2006 yýlýndan itibaren ise döner sermayeli kuruluþlar ile KÝT hariç diðer kurum ve kuruluþlarda uygulanacaktýr. Bu kapsamda bundan sonraki yýllarda da temel teþkil etmesi ve daha iyi analize imkan saðlamasý, daha saðlýklý karþýlaþtýrmalar yapýlabilmesi amacýyla 2003 yýlýndan itibaren analitik bütçe sýnýflandýrmasýna göre tablolar oluþturulmuþtur. Yeni sistemde bütçe gelir ve giderlerinin izlenme þekli deðiþmektedir. Program Bütçe Kod Sisteminde (PBS) red ve iadeler ait olduklarý gelir kalemlerinin içine dahil ediliyor, gider kýsmýnda ise harcama kalemi olarak gösteriliyordu. ABS de emeklilere vergi iadeleri hariç reddiyat gelir olarak yazýlmayýp harcama kalemi olarak ise gösterilmemektedir. Bununla birlikte PBS ne ayrýþtýrýlamamasý nedeniyle bazý harcama kalemlerinde karþýlaþtýrma yapýlamamaktadýr. Bu nedenle karþýlaþtýrýlabilirliði temin etmek için Tablo V-I dýþýndaki tablolar PBS ne göre 71

58 KONSOLÝDE BÜTÇE GERÇEKLEŞMELERÝ (TRÝLYON TL) Tablo V-1 Yıl Sonu Ocak-Eylül (1) 2004 (2) Değişim % (1/2) KONSOLÝDE BÜTÇE HARCAMALARI 132,822 95, , FAÝZ DIŞI HARCAMALAR 74,298 49,455 55, I.PERSONEL ve SOSYAL GÜVENLÝK PRÝMLERÝ 28,238 21,168 24, II.MAL VE HÝZMET ALIMLARI 11,053 5,424 5, Saðlýk 2,668 1,371 1, Diðer Mal ve Hizmet Alýmlarý 8,386 4,054 3, III.FAÝZ GÝDERLERÝ 58,524 46,513 45, Ýç Borç Faizi 52,717 42,121 40, Dýþ Borç ve Diðer Faiz Ödemeleri 5,807 4,392 4, IV.CARÝ TRANSFERLER 25,001 17,958 20, Sosyal Güvenlik Kurumlarýna Transferler 15,922 12,824 14, Tarýmsal Destekleme Ödemeleri 2,805 2,047 2, Diðer 6,274 3,088 3, V.SERMAYE GÝDERLERÝ 7,464 3,230 3, VI.SERMAYE TRANSFERLERÝ VII.BORÇ VERME 2,167 1,455 1, KÝT Sermaye Diðer 1, VIII.YEDEK ÖDENEKLER Konsolide Bütçe Gelirleri 100,250 71,751 79, A.Genel Bütçe Gelirleri 98,559 70,364 78, I.Vergi Gelirleri 84,316 60,126 64, Gelir, Kar ve Sermaye Kazanç. Üz. Al. Ver. 25,684 17,946 18, Mülkiyet Üzerinden Alýnan Vergiler 1, , Dahilde Alýnan Mal ve Hizmet Vergileri 40,664 29,340 30, Uluslararasý Ticaret ve Muame. Al. Ver. 12,579 8,978 12, Diðer Vergiler 2,557 1,851 1, Ýdari Harçlar ve Üc. Sanayi Dýþý Arizi S. 1,617 1,115 1, II.Vergi Dışı Gelirler 12,927 8,774 12, Teþebbüs ve Mülkiyet Geliri Mali Olmayan Teþekkül ve Kamu Mali Kur. Gel. 3,070 2,028 3, Diðer Mülkiyet Gelirleri 1,560 1,046 2, Para Cezalarý ve Cezalar 2,030 1,401 1, Çeþitli Vergi Dýþý Gelirler 2,880 2,002 2, Kiþi ve Kurumlardan Alýnan Paylar 2,456 1,663 1, Deðerli Kaðýtlarýn Satýþý III.Sermaye Gelirleri IV.Alınan Bağışlar ve Yardımlar 1,129 1, V.Alacaklardan Tahsilat B.Katma Bütçe Gelirleri 1,692 1,387 1, Red ve Ýadeler 7,632 5,608 - Konsolide Bütçe Gelirleri (Red ve Ýadeler Hariç) 92,618 66,142 79, BÜTÇE DENGESİ -40,204-29,826-21, FAİZ DIŞI DENGE 18,321 16,688 24, (*) PBS'de borçlanma genel gideri faiz harcamalarının içinde gösterilirken ABS'de mal ve hizmet alımlarında gösterildiği için faiz dışı denge rakamında PBS'ye göre farklılık vardır. 72

59 hazýrlanmýþ verilerden oluþturulmuþtur. Aþaðýda verilen Tablo V-I de ise 2003 yýlýna ait veriler, 2004 yýlý ile mukayese edilebilmesi amacýyla ABS esas alýnarak hazýrlanmýþtýr. Ancak bu tablodaki bazý alt harcama kalemleri ABS ne geçiþte ayrýþtýrýlamamasý nedeniyle tam dönüþtürülememektedir. A. KONSOLÝDE BÜTÇE UYGULAMALARI Konsolide bütçe, vergi yükü ve özelleþtirme ile ilgili geliþmeler aþaðýdaki bölümlerde yer almýþtýr. 1. Genel Durum 2003 yýlýnda olduðu gibi 2004 yýlýnda da maliye politikalarýnýn temel hedefi önemli oranda faiz dýþý fazla vererek kamu borç stokunun azaltýlmasý ve çevrilebilirliðini saðlamak olmuþtur. Bu hedefler doðrultusunda gelir artýrýcý ve harcama disiplini saðlayýcý tedbirlere ve düzenlemelere devam edilmiþtir yýlýnda yüzde 42.1 e düþen konsolide bütçe giderlerinin GSMH ya oraný 2003 yýlýnda yüzde 39.4 e gerilemiþtir yýlýnda yüzde 27,5 e gerileyen bütçe gelirlerinin GSMH ya oraný ise 2003 yýlýnda yüzde 28.1 e çýkmýþtýr. Vergi gelirlerinin GSMH ya oraný 2002 yýlýnda yüzde 21.7, 2003 yýlýnda ise bir miktar yükselerek yüzde 23.6 olmuþtur. Bütçe gelirlerinin giderleri karþýlama oraný 2002 yýlýnda yüzde 65.3 e, 2003 yýlýnda ise yüzde 71.4 e yükselmiþtir. Bu geliþmelere paralel olarak vergi gelirlerinin giderleri karþýlama oraný da 2002 yýlýnda yüzde 51.5 e, 2003 yýlýnda da artarak yüzde 60 a ulaþmýþtýr. Tablo V-2 KONSOLÝDE BÜTÇE ÝLE ÝLGÝLÝ ORANLAR (Yüzde) GT Bütçe Gelirleri/GSMH Vergi Diðer Bütçe Giderleri/GSMH Faiz Hariç Gider Personel Diðer Cari Yatýrým Transfer Faiz Sosyal Güvenlik Bütçe Dengesi/GSMH Faiz Hariç Denge/GSMH Bütçe Gelirleri/Giderler Vergi Gelirleri/Giderler Kaynak: Maliye Bakanlığı GT: Gerçekleþme Tahmini 73