ÇOCUK ve SAĞLIK. Prof. Dr. Günay SAKA Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Transkript

1 ÇOCUK ve SAĞLIK Prof. Dr. Günay SAKA Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

2 AMAÇ Bu dersin sonunda dönem 1 öğrencileri çocuk ve sağlık konularında bilgi kazanacaklardır. 2

3 Öğrenim hedefleri Çocuk sağlığının önemi Çocukluk dönemleri Yeni doğanın özellikleri Büyüme gelişme Çocuk sağlını etkileyen faktörler Çocuk sağlığında koruma kavramı Önemli çocuk sağlığı sorunları Çocuk hakları 3

4 Çocukluk dönemi Gelişmekte olan ülkelerde toplum içinde sağlık yönünden daha çok tehlike altındadırlar Bu dönem hastalıkların ve ölümlerin en çok görüldüğü bir çağdır Sağlıklı nesiller yetiştirmek için bu dönem önemlidir 4

5 Ya ş G rub u 90 + N ü fu s P ira m id i, Erkek K a dın 5

6 Çocukluk çağı dönemlere ayrılır : Doğum öncesi (intrauterin) Embriyo dönemi (0-10 hafta) Fetus dönemi (10 haftadan doğuma kadar) Doğum sonrası Yenidoğan dönemi (neonatal) (0-4 hafta) Süt çocukluğu (postneonatal) (1-11 ay) Oyun çocukluğu (1-3 yaş) Okul öncesi dönem (4-5 yaş) Okul çocukluğu dönemi (Kız 6-10 yaş, erkek 6-12 yaş) Puperte dönemi (adölesan) (11-20 yaş) 6

7 7

8 İntrauterin dönem Büyüme hızı çok yüksek Bebeğin anne sağlığından en fazla etkilendiği dönem Bu dönem göstergeleri: DDA lı bebek yüzdesi Perinatal BÖH 8

9 Bazı tanımlar : Düşük doğum ağırlığı: 2500 gr altı : Düşük doğum ağırlığı 1500 gr altı : Çok düşük doğum ağırlığı 1000 gr altı : Aşırı düşük doğum ağırlığı Erken doğum: 37 haftadan daha önce Geç doğum: 42 haftadan sonra 9

10 Perinatal dönem : 22 gebelik haftasından sonra ve doğumdan sonraki ilk bir haftalık dönem yada 500 gr ve üstü doğum ağırlığı olan bebeklerdir. Bebek ölümleri içinde önemli bir yer tutar. Annenin sağlık düzeyi, gebelik bakımı, doğum koşulları perinatal dönem bebeğin sağlık düzeyini belirleyen önemli faktörlerdir. Düşük doğum ağırlığı, prematürite, enfeksiyonlar önemli sağlık sorunlarıdır. 10

11 11

12 Yenidoğan dönemi İlk 28 gün Özel bir dönem Kapalıdan açığa, bağımlıdan aktif hayata Hayatı tehdit eden sorunlar 1) Yenidoğan enfeksiyonları 2) Doğum travmaları, asfiksi 3) DDA, prematürelik 4) Konjenital anomaliler 12

13 Bu dönemde diğer sorunlar: Sarılık, morarma, konvülzyon, kanama, letarji gibi belirtilerle seyreden durumlar Hayatın ilk saatlerinde mutlaka bir hekim veya diğer sağlık personelince bebek muayene edilmelidir İlerleyen günlerde görülebilecek belirtiler Kusma, ishal, ateş, emmeme, pamukçuk, kaka yapamama, el-kollarda hareketsizlik 13

14 Süt çocukluğu çağı Büyüme ve gelişme hızlı olup, gözle izlenebilir Çocuğun anne sevgisine, özenine ve bakımına bağlı olduğu bir dönemdir Bir çok enfeksiyon etkenlerine karşı hassastır Bu dönemin sık sağlık sorunları: Enfeksiyonlar, kongenital anomaliler ve beslenme bozuklukları 14

15 Enfeksiyon hastalıkları En çok solunum sistemine ait olanlar görülür Nezle, farenjit, otit, bronşit, bronkopnömoni Sindirim sistemi hastalıkları Enterit, gastroenterit Gelişmekte olan ülkelerde ikinci sırayı alır Diğer İYE, menenjitler, 15

16 Konjenital hastalıklar Çoğu iyi gözlenirse yenidoğan döneminde saptanabilir Kalp anomalileri, üfürümler Sindirim sisteminde darlıklar, yer değişiklikleri Duplikasyonlar, meckel divertikülü Diyafragma hernisi, megakolon, pilor stenozu 16

17 Beslenme bozukluğu Malnütrisyon Avitaminozlar Raşitizm (D Vit) Mineral eksiklikleri Fe eksikliği anemisi 17

18 18

19 ÇOCUK SAĞLIĞI İZLEMİ: Bebeklerin doğduğu günden itibaren hiçbir şikâyeti olmasa da düzenli aralıklarla sağlık personeli tarafından görülüp değerlendirilmesi; sağlığının korunması ve geliştirilmesi için gereken girişimlerin yapılmasıdır. 19

20 Çocuk Sağlığı İzleminin Amacı Bebek ve çocukların büyümelerini ve sağlıklarını geliştirmek, Bebek ve çocukların gelişimini desteklemek, Bebek ve çocuklarda hastalıkları önlemek ve azaltmak, Bebek ve çocuk ölümlerini önlemek ve azaltmaktır. Böylece çocukların sağlıklı büyümeleri, sağlıklı ve üretken erişkinler olmaları hedeflenmektedir. 20

21 İZLEM SIKLIĞI -SB (yeni doğmuş bebeğin değerlendirilmesi) İLK 48 SAAT GÜN ve 2. AY İZLEMLERİ 3 4 AY İZLEMLERİ 6, 9 ve 12. AY İZLEMLERİ AY ARASI ÇOCUK İZLEMLERİ Bu dönemde 6 ayda bir kontrol yapılır. 4-5 YAŞ ARASI ÇOCUK İZLEMLERİ Bu dönemde yılda bir kontrol yapılır 21

22 Çocuk Sağlığı İzleminin Basamakları İzlem için sağlık kuruluşuna götürülen çocuğun; Vücut ağırlığı, boyu ve baş çevresi ölçülür. Tam bir fizik muayenesi yapılır. Çocuğun gelişimi değerlendirilir. Yaşına uygun aşıları yapılır. Yaşına uygun hastalıkların erken tanısını sağlayacak tarama testleri yapılır. Çocuğun yaşına uygun olacak şekilde aile eğitimi yapılır. 22

23 AĞIRLIK ARTIŞI Zamanında doğmuş, normal bebek ağırlığı yaklaşık 3-3,5 kg dır. İlk 6 ay içinde bebeklerin her ay g, aylar arasında her ay g, 1-2 yaş arasında 2 kg, 2 yaşından sonra ise yılda 1-2 kg almaları beklenir. 23

24 Vücut tartısı : İlk 6 ayda normal bir çocuk haftada g lık bir tartı artması gösterir. İkinci 6 aylık dönemde bu artış haftada g a düşer. 1-2 yaş arası haftada 50 g kadar alır. Kabaca 5 ayda doğum tartısının iki, 1 yaşında 3, 2 yaşında 4 katı olur. 24

25 BOY UZAMASI Zamanında doğmuş normal bebekler yaklaşık 50 cm dir (48-52). 1 yaşında yaklaşık 75 cm olmaları (24-28 cm uzamaları) ( ), 1-2 yaş arası cm uzamaları, 2 yaşından sonra ise yılda 6-8 cm uzamaları beklenir. 25

26 Baş çevresi : Vücudun ilk aylarda en hızlı büyüyen bölümüdür. Beynin büyümesini yansıtır. Doğumda 35 cm dir. 3. ayda 40.5, 6. ayda 43, 12.ayda 46 cm olur. 18. aydan sonra özel durumlar hariç ölçülmesine gerek yoktur. 26

27 27

28 28

29 29

30 30

31 31

32 32

33 2011 Yılı Aşı Takvimi Aşı Türü Doğum da 1.Ayın sonu 2.Ayın Sonu 4.Ayın Sonu 6.Ayın Sonu 12.Ay Ay İlkokul 1 İlkokul 8 HEPATİT B BCG 1 DaBT-İPA- Hib R KPA R KKK 1 2 OPA R R DaBT-İPA R Td 33 R 33

34 34

35 Çocuk sağlığının değerlendirilmesi 1. Beslenme durumunun değerlendirilmesi 2. Sık görülen hastalıkların görülme sıklığı, sağlık kurumlarına baş vuran hastaların yaş grupları ve cinsiyete göre hastalık tanılarının dağılımları (morbidite) 3. Ölümlülük ölçütleri (mortalite) 4. Bağışıklama durumu 5. Niteliksel değerlendirmeler 35

36 Beslenme ölçütleri: Antropometrik Ölçümler Boy uzunluğu, vücut ağırlığı, baş çevresi, kol çevresi... Değerlendirme Yaşa göre boy uzunluğu Yaşa göre vücut ağırlığı Boy uzunluğuna göre vücut ağırlığı Diğer Biyokimyasal Ölçümler Besin Tüketim Araştırmaları 36

37 37

38 38

39 39

40 40

41 41

42 42 42

43 43 43

44 44 44

45 45 45

46 Morbidite (hastalık) ölçütleri: Sık görülen hastalıkların görülme sıklığı Anemi, ishal, pnömoni, malnütrisyon Diş çürüğü, kazalar, görme bozuklukları... Prevalans İnsidans Sağlık kurumuna başvuran hastaların yaş grupları ve cinsiyete göre hastalık tanılarının dağılımı 46

47 1-4 yaşta önemli hastalıklar Malnütrisyon ve mikronütrient malnütrisyon Enfeksiyon hastalıkları ASYE, ishalli hastalıklar, cilt enfeksiyonları, İYE Kazalar 47

48 Okul dönemi sorunları ÜSYE, paraziter hastalıklar, döküntülü hastalıklar Ağız ve diş sağlığı sorunları Kazalar ve şiddet sonucu yaralanmalar Görme, işitme sorunları.. 48

49 Adölesan dönem sorunları Büyüme ve gelişme ile ilgili sorunlar Sigara, alkol, madde kullanımı Cinsel sağlık sorunları Kaza ve şiddet sonucu yaralanmalar Psikolojik sorunlar Beslenme sorunları 49

50 45,0 0-6 yaş grubundaki çocukların son 6 ay içinde % geçirdiği hastalıkların oranı 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Türkiye Kent Kır Üst solunum yolu enfeksiyonu İshal Kansızlık Ağız ve diş sağlığı sorunları Bulaşıcı hastalıklar TÜRKİYE SAĞLIK ARAŞTIRMASI,

51 Çocukların son 6 ay içinde geçirdiği hastalıkların cinsiyet ve yerleşim yerine göre dağılımı, 2010 [0-6 yaş grubu] TÜRKİYE SAĞLIK ARAŞTIRMASI 2010 (%) Türkiye-Turkey Kent-Urban Kır-Rural Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Hastalık/Kaza türü Diseases/Accidents Total Male Female Total Male Female Total Male Female Üst solunum yolu enfeksiyonu 31,6 32,2 31,0 32,6 33,0 32,1 29,6 30,4 28,8 İshal 25,5 27,1 23,9 25,9 26,5 25,3 24,7 28,6 21,1 Bulaşıcı hastalıklar (Suçiçeği, 9,6 10,0 9,3 8,7 8,6 8,8 11,6 13,0 10,4 kabakulak vb.) Kansızlık 9,4 9,6 9,1 9,1 9,1 9,0 10,0 10,9 9,2 Ağız ve diş sağlığı sorunları 7,8 8,2 7,4 7,9 7,5 8,3 7,7 9,8 5,7 Alt solunum yolu enfeksiyonu (Zatürre vb.) 7,6 8,6 6,6 7,2 7,3 7,1 8,4 11,5 5,6 İdrar yolu enfeksiyonu 5,9 4,6 7,1 5,8 4,7 6,9 6,1 4,5 7,5 Diğer 3,4 3,2 3,6 3,7 3,2 4,2 2,7 3,1 2,4 Cilt hastalıkları 3,0 3,2 2,7 2,7 2,8 2,6 3,6 4,2 3,0 D vitamini eksikliğine bağlı kemik bozuklukları (raşitizm) 2,0 2,0 2,1 1,9 1,9 1,9 2,2 2,1 2,4 Not: Kalp hastalığı (Kalp romatizması, konjenital kalp hastalığı vb.), diyabet (şeker hastalığı) ve kanser diğer içerisinde kapsanmıştır. 51

52 Mortalite (ölümlülük) ölçütleri : Çocuk ölümlerinin tüm ölümler içindeki payı Yaş, cinsiyet, nedene özel ölüm hızı v.b. 52

53 1. Yaşa özel ölüm hızı : Bir toplumda, bir yılda 0-4 yaş ölen ÇS / 0-4 yaş nüfus X Yaşa özel orantılı ölüm hızı : 0-4 yaş ölen ÇS /toplam ölümler X

54 3. Bebek ölüm hızları (BÖH) a. Toplam BÖH Bir toplumda, bir yılda canlı doğup, bir yaşını tamamlamadan ölen ÇS / CDS X 1000 b. Neonatal BÖH Paya ilk 28 günde ölenler yazılır I. Erken NBÖH günde ölenler II.Geç NBÖH günde ölenler c. Postneonatal BÖH Paya günde ölenler alınır. 54

55 4. Beş yaş altı çocuk ölüm oranı Bir toplumda, bir yılda ölen 0-4 yaş ÇS /CDS X Ölü doğum hızı 28. haftadan sonra olan ölü doğumlar /toplam doğum sayısı X

56 Dünyada çocuk sağlığının durumu: Dünyada her yıl 6 milyona yakın bebek bir yaşını doldurmadan ölmektedir. Bunların yaklaşık 4 milyonu 1 aylık olmadan ölüyor. 1 aylık bebek ölümlerinin 2/3 si ilk bir haftada, bunların da 2/3 si birinci günde olmaktadır. Ölümlerin yaklaşık yarısı şu 6 ülkede olmaktadır: Hindistan, Nijerya, Çin, Pakistan, Kongo, Etyopya dır. 56

57 57

58 Temel göstergeler (UNICEF Dünya Çocuklarının Durumu Raporu 2011) Ülke Sıra 5YKÇÖH BÖH NBÖH ÇAD Hindistan Türkiye Slovakya Singapur

59 6. Perinatal Ölüm Hızı 1 yılda oluşan geç fetal ölümler + erken neonatal ölümler / 1 yıldaki canlı + ölü doğumlar X

60 Çocukluk çağı ölümlerinin büyük bir bölümü 5 yaş altında olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde tüm ölümlerin %2-5 i az gelişmiş ülkelerde %40 ı beş yaş altındadır. Gelişmiş ülkelerde BÖH %o10 un altında olmasına karşılık, gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelerde %o60 ın üzerindedir 60

61 Gelişmiş ülkelerde bebek ölümleri daha çok yenidoğan döneminde olmaktadır. Bu ülkelerde başlıca bebek ölüm nedenleri: metabolik bozukluklar kongenital malformasyonlar genetik hastalıklar DDA 61

62 Az gelişmiş ülkelerde bebek ölümleri daha çok postneonatal dönemde olmaktadır. Bu ülkelerde başlıca bebek ölüm nedenleri: - Enfeksiyonlar (pnö, bronkopnö, ishaller, aşıyla önlenebilir hastalıklar) - Malnütrisyon - Doğum travmalarına bağlı nedenler 62

63 Perinatal dönem bebek ölüm nedenleri : 1. Kongenital malformasyonlar 2. Rh uygunsuzluğu 3. Doğum travmaları, kordon basısı, rüptür 4. Gebelikte hipertansif hastalıklar 5. Antenatal hemorajiler 6. DDA 7. Plasental yetmezlik 8. Fetal enfeksiyon 63

64 Yenidoğan dönem bebek ölüm nedenleri : 1. Enfeksiyonlar 1. Neonatal tetanoz 2. Doğum travmaları, Asfiksi 3. DDA 4. Prematürelik 5. Kong. Malformasyonlar 64

65 Postneonatal dönem bebek ölüm nedenleri : 1. Enfeksiyonlar (pnömoni, aşıyla korunulabilen hastalıklar, ishalli hastalıklar) 2. Malnütrisyon 65

66 66

67 67 67

68 68 68

69 69 69

70 Çocuk sağlığını etkileyen faktörler: Çocuğa ait Yaş, cins, sağlık durumu, anomali, istenmeyen bebek v.b. Sosyal ve kültürel çevre Anne özellikleri Ailenin sosyodemografik yapısı SE durumu Toplumun çocuğa verdiği değer Çocuğun ruhsal ve sosyal gelişimini etkileyen faktörlere ulaşımı (oyuncak, kitap ) Çocuk, aile ve toplumun kültürel etkinliklere ulaşma durumu Fizik çevre Biyolojik çevre 70

71 Bir toplumun kalkınmasıyla ilgili olan tüm olgular çocuk sağlığını etkiler. Su ve sanitasyon durumu, eğitim düzeyi, kadınların toplum içindeki yeri, kişi başına düşen GSMH, sağlık personelinin sayısı ve dağılımı, annelerin sağlık durumu, nüfus artış hızı v.b. pek çok gösterge çocuk sağlığını değerlendirmede kullanılabilirse de burada sadece doğrudan doğruya çocuk sağlığını ilgilendiren ölçütlerden söz edilecektir. 71

72 Çocuk sağlığında koruma Sağlığın geliştirilmesi Yaşam tarzının değiştirilmesi için Duyarlılığın arttırılması Davranışların değiştirilmesi Olumlu davranışları destekleyen çevre Çevrenin (fizik sosyal) olumlu hale getirilmesi Fizik egzersiz, beslenme, kendi kendine bakım Madde kullanımını kontrol etme Sağlık eğitimi,. Birincil korunma İkincil korunma Üçüncül korunma 72

73 Çocuk sağlığında koruma Sağlığın geliştirilmesi Birincil korunma : amaç sağlam olan çocuğu hastalıklara karşı korumaktır Anne sağlığını koruma, geliştirme Anne sütü Aşı Çevrenin olumlu hale getirilmesi İkincil korunma Üçüncül korunma 73

74 Çocuk sağlığında koruma İkincil korunma Erken tanı, tarama Üçüncül korunma Tıbbi ve sosyal rehabilitasyon 74

75 ÇOCUK HAKLARINA DAİR SÖZLEŞME 75

76 ÇHS BM Genel Kurulu nda 20 Kasım 1989 tarihinde benimsenmiş ve 2 Eylül 1990 da yürürlüğe girmiştir. Ülkemizin bu sözleşmeyi tarihinde imzalayarak, 4058 sayılı yasayla onaylanmasını uygun bulmuş ve 1995 yılında sayılı Resmî Gazetede yayımlanmak suretiyle yürürlüğe girmiştir. Bu sözleşme Anayasa mıza göre de yasa hükmündedir. 76

77 Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi, çocuk haklarına ilişkin belirli konularda özel araştırmalar yapılmasını isteyebilir. Değerlendirmelerini taraf devletlerden her birine ve Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'na iletir. Devlet raporları dışında, Sivil toplum kuruluşları da Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesine rapor sunabilmektedirler. Ülkemizde sözleşme ile ilgili koordinatör kuruluş Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı dır. 77

78 Çocuk Hakları Sözleşmesi (ÇHS), Tarihteki en geniş katılımlı insan hakları sözleşmesidir. Bugün dünyada sadece iki ülke bu sözleşmeyi imzalamamıştır. Sözleşmeye katılan devletler sözleşme hükümlerine yasal olarak bağlanmayı kabul ederler. Bu sözleşme tarihte çocuk hakları ile ilgili yasal bağlayıcılığı olan ilk sözleşmedir. 78

79 Sözleşme 54 maddeden ve dört temel bölümden oluşmaktadır. Bu temel alanlar Çocukların yaşama, Eksiksiz biçimde gelişme, Zararlı etkilerden, istismar ve sömürüden korunma ve Aile, kültür ve sosyal yaşama eksiksiz katılma hakları olarak belirlenmiştir 79

80 ÇHS, medeni, siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlardaki insan haklarını en geniş biçimde tanımlamaktadır. ÇHS ye yön veren temel değerler şunlardır: Ayırım gözetmeme Çocuğun yararının gözetilmesi Yaşama ve gelişme Katılım 80

81 ÇHS, onsekiz yaşın altındakileri çocuk olarak tanımlamakla başlamaktadır. ÇHS de özetlenen haklar, nerede olurlarsa olsunlar bütün çocuklar için geçerlidir. Çocuklarla ilgili bütün konularda, çocuğun yüksek yararı gözetilecektir. Devletler çocukların haklarına eksiksiz biçimde saygı gösterilmesini sağlayacak önlemleri almakla yükümlüdürler. 81

82 ÇHS de ele alınan konular: Ana babanın sorumluluğu; bunun ihmal edildiği durumlarda ise devletin rolü ve sorumluluğu Bir isme ve vatandaşlığa sahip olma ve bunu koruma hakkı Yaşama ve gelişme hakkı Sağlık hizmetlerine erişim hakkı Sosyal güvenlik hizmetlerine erişim hakkı 82

83 ÇHS de ele alınan konular: İnsana yakışır biçimde yaşam hakkına erişim hakkı Eğlence, dinlenme ve kültürel etkinlikler için zamana sahip olma hakkı İstismar ve ihmalden korunma hakkı Uyuşturucu bağımlılığından korunma hakkı Cinsel sömürüden korunma hakkı Ekonomik sömürüden korunma hakkı 83

84 ÇHS de ele alınan konular: Satış, kaçırılma ve zorla alıkoyulmadan korunma hakkı Özgürlükten yoksun bırakıcı uygulamalardan korunma hakkı Silahlı çatışmalardan dolaylı ya da dolaysız korunma hakkı İfade özgürlüğü hakkı Düşünce özgürlüğü hakkı Din ve vicdan özgürlüğü hakkı 84

85 ÇHS de ele alınan konular: Dernek kurma özgürlükleri hakkı Kendileriyle ilgili konularda görüşlerini dile getirme hakkı Gerekli bilgilere ulaşma hakkı Özel yaşamı saklı tutma hakkı Özel gereksinimleri olan çocukların hakları Çocuk mülteciler Özürlü çocuklar Azınlık ve yerli gruplara mensup çocuklar Aileleri olmayan çocukların hakları Adil bir çocuk ceza adaleti sistemi uygulaması 85

86 86