KONYA ĐLĐNDEKĐ TÜBERKÜLOZ HASTALARININ COĞRAFĐ BĐLGĐ SĐSTEMĐ ĐLE MEKANSAL ANALĐZĐ

Transkript

1 TMMOB COĞRAFĐ BĐLGĐ SĐSTEMLERĐ KONGRESĐ Kasım 2009, Đzmir KONYA ĐLĐNDEKĐ TÜBERKÜLOZ HASTALARININ COĞRAFĐ BĐLGĐ SĐSTEMĐ ĐLE MEKANSAL ANALĐZĐ S.S. Durduran 1, Y. Durduran 2 1 SÜ, Müh.-Mim. Fak. Harita Mühendisliği Bölümü, Kamu Ölçmeleri Anabilim Dalı Konya, durduran@selcuk.edu.tr 2 Đl Sağlık Müdürlüğü, Konya, yasemindurduran@mynet.com.tr ÖZET Son yıllarda Coğrafi Bilgi Sisteminin uygulama alanları içerisinde yer alan dünyada ve ülkemizde de çok sık görmeye başladığımız sağlık CBS uygulamaları hızla artmaktadır. Eldeki verilerle ilişkilendirilerek üretilen haritalar vasıtasıyla da sağlık alanında karar vericilere yardımcı olmaktadır. Günümüzün en önemli hastalıkları arasında yer alan Verem ya da Tüberküloz, Mycobacterium tuberculosis adı verilen bakterinin neden olduğu bulaşıcı bir hastalıktır. Bu hastalığa neden olan bakteri R.Koch tarafından 24 Mart 1882 tarihinde bulunmuştur ve bu nedenle bakteri Koch basili adı ile de bilinir. Solunum yoluyla bulaştığından sıklıkla akciğerlerde hastalığa neden olmakla birlikte, kemik, beyin, akciğer zarı, kalp zarı, böbrek ve daha birçok organda daha nadir olarak hastalık ortaya çıkabilmektedir. Bugün dünya nüfusunun yaklaşık 1/3 ü verem mikrobu ile enfekte olmuştur yani bu insanlar yaşamlarının bir döneminde bu bakteriyi vücutlarına almışlardır ve her yıl bu popülâsyondan bir kısmı organizmalarında bulunan bu uyur durumdaki bakterinin çeşitli nedenlerle harekete geçmesi sonucu verem hastalığına yakalanmaktadırlar. Tüberküloz bulaşıcı hastalıklar arasında yer alır. Her ne kadar üzerinden 500 yılın üzerinde bir vakit geçtiyse de bugün hala en önemli halk sağlığı problemleri arasında yer almaktadır. Görülme sıklıkları bazı zamanlarda artış göstermiş, bazı zamanlarda ise normal seyrine dönmüştür. Ama tüberküloz her zaman halk sağlığı için bir tehdittir yılında keşfedilen bazı ilaçlarla tüberküloz etkisini yitirmeye başlasa da daha sonraları bazı ülkelerin koruma tedbirleri almaması yüzünden yayılmasını sürdürmüştür. Ülkemizde de hala en büyük halk sağlığı sorunları içerisinde yer almaktadır. Sağlık alanında yapılan yatırımlar ülkenin gelecekte ayakta kalması için büyük önem taşımaktadır. Sağlık alanında alınan kararlar, o ülkede yaşayan insanları doğrudan etkilemektedir. Türkiye de coğrafi bilgi sistemi uygulamalarının hızla arttığı görülmekte ve herkesten bağımsız ve hedefsiz bir şekilde çalıştıkları görülmektedir. Sağlık sistemindeki problemleri mekânsal olarak belirlenmesi ve sorgulanabilmesi için etkin bir bilgi sistemine ihtiyaç duyulmaktadır. Henüz bir bilgi sistemine karışmamış verilerin kurumların bilgisayarlarında herhangi bir işe yaramayacağı da aşikârdır. Bu tür çalışmalar; verilerin değerlendirilmesi, analizi ve görsel hale dönüştürülmesi verimlilik açısından büyük önem taşımaktadır. Doğru karar verebilmek ancak eldeki bilgilerin en iyi biçimde değerlendirilmesi, gerekli birimlere doğru, tam ve zamanında gitmesi ile mümkün olmaktadır. Bu çalışmada, Konya ili çalışma alanı olarak tespit edilmiş ve bu hastalığa ait yıllarını içeren öznitelik bilgileri toplanarak (başta verem savaş dispanserleri olmak üzere) oluşturulan veritabanında depolanmış ve yapılan mekansal analizlerle hastalara ait demografik ve hastalık bilgilerine ilişkin haritalar üretilmeye çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), Tüberküloz, Harita ABSTRACT SPATIAL ANALYSIS OF TUBERCULOSIS SICK IN THE PROVINCE KONYA VIA GIS The GIS applications have speedily increased in recent times and help policy makers on the field of health through maps produced by being associated to the data on hand. One of the most crucial illnesses of today, Tuberculosis is a contagious disease caused by a bacterium named Mycobacterium tuberculosis. The bacterium was discovered by R.Koch in March 24th, 1882 and also known as the Koch basilli. Infected through respiratory organs, it frequently cause the disease in the lungs, and rarely in bones, brain, pleura, pericardium, kidney and in several organs. Today, one out of three of the world population are infected with the tuberculosis bacillus; that is, these people in a period of their lives became infected with this bacterium, and every year, some of these people catch the disease of tuberculosis as a result that this latent bacterium becomes active for some reason. Tuberculosis is included among the contagious diseases. Although over 500 years have passed since its discovery, it is still one of the most significant public health concerns, in Turkey as well. The frequency of the disease has varied so far; however, it has always been a threat for the public health. Even though tuberculosis was counteracted through some drugs in 1940, it still continued to spread as some countries did not take the measures of protection. Investments in the field of health are of vital importance in terms of a country s survival. Policies on the field of health affect the people of that country directly. It is observed that the geographic information system applications have rapidly increased and are conducted independently and aimlessly. An effective information system is essential in order the problems in the health system be determined and examined spatially. The data, non integrated with an information system, are not useful at all in the computers of institutes. Such studies are very important for the assessment, analysis, and visualization of data and in terms of efficiency. Making

2 Konya Đlindeki Tüberküloz Hastalarının Coğrafi Bilgi Sistemiyle Mekansal Analizi accurate decisions is only possible when the obtained data are evaluated in the best manner and delivered to related agencies properly and on time. In this study, the province Konya was selected as the work area, the attribute data including the years of related to this disease were collected (firstly tuberculosis control dispensaries) and stored in the database, and maps regarding the demographic and disease information of patients were produced with spatial analysises. Keywords: Geographic Information System (GIS), Tuberculosis, Map 1. GĐRĐŞ Son yıllarda Coğrafi Bilgi Sisteminin uygulama alanları içerisinde yer alan dünyada ve ülkemizde de çok sık görmeye başladığımız sağlık CBS uygulamaları hızla artmaktadır. Eldeki verilerle ilişkilendirilerek üretilen haritalar vasıtasıyla da sağlık alanında karar vericilere yardımcı olmaktadır. Günümüzün en önemli hastalıkları arasında yer alan Verem ya da Tüberküloz, Mycobacterium tuberculosis adı verilen bakterinin neden olduğu bulaşıcı bir hastalıktır. Bu hastalığa neden olan bakteri R.Koch tarafından 24 Mart 1882 tarihinde bulunmuştur ve bu nedenle bakteri Koch basili adı ile de bilinir. Solunum yoluyla bulaştığından sıklıkla akciğerlerde hastalığa neden olmakla birlikte, kemik, beyin, akciğer zarı, kalp zarı, böbrek ve daha birçok organda daha nadir olarak hastalık ortaya çıkabilmektedir. Bugün dünya nüfusunun yaklaşık 1/3 ü verem mikrobu ile enfekte olmuştur yani bu insanlar yaşamlarının bir döneminde bu bakteriyi vücutlarına almışlardır ve her yıl bu popülâsyondan bir kısmı organizmalarında bulunan bu uyur durumdaki bakterinin çeşitli nedenlerle harekete geçmesi sonucu verem hastalığına yakalanmaktadırlar Tüberküloz bulaşıcı hastalıklar arasında yer alır. Her ne kadar üzerinden 500 yılın üzerinde bir vakit geçtiyse de bugün hala en önemli halk sağlığı problemleri arasında yer almaktadır. Görülme sıklıkları bazı zamanlarda artış göstermiş, bazı zamanlarda ise normal seyrine dönmüştür. Ama tüberküloz her zaman halk sağlığı için bir tehdittir yılında keşfedilen bazı ilaçlarla tüberküloz etkisini yitirmeye başlasa da daha sonraları bazı ülkelerin koruma tedbirleri almaması yüzünden yayılmasını sürdürmüştür. Ülkemizde de hala en büyük halk sağlığı sorunları içerisinde yer almaktadır (Ceyhan 2005). Sağlık alanında yapılan yatırımlar ülkenin gelecekte ayakta kalması için büyük önem taşımaktadır. Sağlık alanında alınan kararlar, o ülkede yaşayan insanları doğrudan etkilemektedir. Türkiye de coğrafi bilgi sistemi uygulamalarının hızla arttığı görülmekte ve herkesten bağımsız ve hedefsiz bir şekilde çalıştıkları görülmektedir. Sağlık sistemindeki problemleri mekânsal olarak belirlenmesi ve sorgulanabilmesi için etkin bir bilgi sistemine ihtiyaç duyulmaktadır. Henüz bir bilgi sistemine karışmamış verilerin kurumların bilgisayarlarında herhangi bir işe yaramayacağı da aşikârdır. Bu tür çalışmalar; verilerin değerlendirilmesi, analizi ve görsel hale dönüştürülmesi verimlilik açısından büyük önem taşımaktadır. Doğru karar verebilmek ancak eldeki bilgilerin en iyi biçimde değerlendirilmesi, gerekli birimlere doğru, tam ve zamanında gitmesi ile mümkün olmaktadır. Bu çalışmada, Konya ili çalışma alanı olarak tespit edilmiş ve bu hastalığa ait yıllarını içeren öznitelik bilgileri toplanarak (başta verem savaş dispanserleri olmak üzere) oluşturulan veritabanında depolanmış ve yapılan mekansal analizlerle hastalara ait demografik ve hastalık bilgilerine ilişkin haritalar üretilmeye çalışılmıştır. 2. TÜBERKÜLOZ HASTALIĞI Verem ya da tüberküloz, Mycobacterium tuberculosis adı verilen bakterinin neden olduğu bulaşıcı bir hastalıktır. Bu hastalığa neden olan bakteri R.Koch tarafından 24 Mart 1882 tarihinde bulunmuştur ve bu nedenle bakteri Koch basili adı ile de bilinir. Solunum yoluyla bulaştığından sıklıkla akciğerlerde hastalığa neden olmakla birlikte, kemik, beyin, akciğer zarı, kalp zarı, böbrek ve daha birçok organda daha nadir olarak hastalık ortaya çıkabilmektedir. Bugün dünya nüfusunun yaklaşık 1/3 ü verem mikrobu ile enfekte olmuştur yani bu insanlar yaşamlarının bir döneminde bu bakteriyi vücutlarına almışlardır ve her yıl bu popülâsyondan bir kısmı organizmalarında bulunan bu uyur durumdaki bakterinin çeşitli nedenlerle harekete geçmesi sonucu verem hastalığına yakalanmaktadırlar (Karlıkaya 1998) Tüberküloz Hastalığının Dünyadaki Durumu Bütün kıtalarda, bütün ülkelerde tüberküloz vardır. Günümüzde hala tek mikrobun yaptığı en çok öldüren bulaşıcı hastalıktır. Yılda 8,8 milyon insan bu hastalığa yakalanırken 1,7 milyonu ölmektedir. Dünyadaki bütün hastalıkların yüzde 2,5 unu ve önlenebilir ölümlerin yüzde 26 sını oluşturmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü, verem hastalığı için Acil Durum ilan etmiştir. Dünyada verem hastalarının sayısı yıllar içinde artış göstermektedir.

3 Durduran ve Durduran Dünyada Tüberküloz en çok Güney-Doğu Asya ve Sahra Güneyi Afrika da bulunmaktadır. Hindistan, Çin ve Endonezya da Dünya daki hastaların yarısı bulunmaktadır. Toplam 22 ülkede, dünyadaki tüberküloz hastalarının %80 i bulunmaktadır. Tüberkülozun kontrolü için çabalarını zayıflatan ülkelerde hastalık artış göstermektedir. Eski Sovyetler Birliği ülkelerindeki artış bu iki nedenle olmaktadır. Sanayileşmiş ülkelerde 1980 li yıllarda hastalığın artışı bu iki nedene ve göçlere bağlıdır (Şekil 1). AIDS hastalığı da veremi artırmıştır. Sahra Güneyi Afrika da verem hastaları büyük bir hızla artmaktadır, bunun temel nedeni HIV/AIDS tir (Kantürk 2007). Şekil 1: Tüberküloz hastalığın dünyadaki durumu 2.2. Tüberküloz Hastalığının Türkiye deki Genel Durumu Ülkemizde tüberküloz hastalığı, bu yüzyılın ilk yarısında çok büyük bir salgın yapmıştır. Bir numaralı ölüm nedeni olmuştur lı yıllarda her yıl bin kişiden 2-3 ü verem nedeniyle ölmekteydi. Özellikle yirminci yüzyılın üçüncü çeyreğinde yürütülen yoğun verem savaşı çabaları sonucunda durum değişmiştir. Tüberküloz artık önemli bir ölüm nedeni değildir (Balbay ve ark 2004). Türkiye de 10 milyon ile 20 milyon arası bir nüfusun enfekte olduğu, yani vücutlarında henüz hastalık oluşturmamış verem mikrobunun olduğu hesaplanmaktadır. Bu insanların yüzde beş-onu yaşamlarının bir döneminde verem hastası olacaklardır. Verem savaşı dispanserlerinde kayıtlı hasta sayıları 1999 yılında iken 2000 yılında dir. Kayıtlı hastalar dışında, SSK, özel hekim ve hastanelerde de tedavi edilen bazı hastaların olduğunu bilebilmekteyiz. Türkiye de yılda yaklaşık bin tüberküloz hastasının ortaya çıktığını tahmin edebiliriz. Bu hasta sayılarının nüfusa oranı, sanayileşmiş ülkelerde yüz binde 20 ve altında, Asya ve Afrika ülkelerinin çoğunda yüz binde 100 den hatta 200 den fazladır. Ülkemizde ise kayıtlı hastalar yüz binde 25, tahmin edilen hastalar ise yüz binde 32 dir. Türkiye de tüberküloz savaşımında temel alınan sosyo-ekonomik parametreler, bu hastalıkla savaşın başladığı ve önemli ivmeler kazandığı 50 ve 60 lı yılların koşullarına göre düzenlenmiştir. 90 lı yılların sonlarına doğru, hem toplumun demografik, sosyal ve ekonomik koşulları değişmiş hem de tüberküloz da çoklu ilaca direnç gibi aşılması oldukça güç sorunlar eklenmiştir. Bundan dolayı yeni stratejilerin belirlenmesinde temel sosyal, ekonomik ve demografik verilere ihtiyaç bulunmaktadır. Kentleşme süreci ile birlikte son yıllarda köyden kente ve büyük şehirlere göçler artmıştır. Tüberküloz un yayılmasında ve hastalara ulaşmada önemli bir faktör de büyük kentlere olan göçtür. Tüberküloz mikrobu taşıyanların bu mikrobu yeni geldikleri bölgede bulaştırmaları söz konusu olabilmektedir. Tüberküloz tanısının uzman hekimlerce hastanelerde konulmuş olması önemli sorunlardan birisidir. Birinci basamak sağlık hizmetlerinin veremle savaşta daha etkin olması gerektiği kanısındayız. Yapılan çalışmalar, hastaların, belirtiler başladıktan sonra (ateş, öksürük, göğüs ağrısı ve kan tükürme) en sık başvurdukları yerin birinci basamak kuruluşları olduğunu göstermektedir. Bu durumun tersine ne yazık ki ülkemizde tüberküloz hastalarının %60-75 inin tedavisine hastanelerde uzman hekimlerce başlanmaktadır. Ülkemizde tüberküloz tedavisi Verem Savaş Dispanserleri, Sağlık Ocakları ve hastaneler tarafından yürütülmektedir. Mevcut veriler, Türkiye de var olduğu tahmin edilen tüberkülozlu hastaların %50 sinin Verem Savaş Dispanserleri tarafından bilindiğini ve var olan hastaların yeterince izlenemediğini göstermektedir.

4 Konya Đlindeki Tüberküloz Hastalarının Coğrafi Bilgi Sistemiyle Mekansal Analizi Birçok çalışma, Tüberküloz hastalığı ile ekonomik durum arasında ilişki olduğunu göstermiştir. Dünya Sağlık Örgütü nün çalışmalarında tüberküloz un ailelerde çok büyük ekonomik sıkıntılara neden olduğu ortaya koyulmuştur. Bunun nedeninin ise tüberküloz kurbanlarının %70 inin yaş arasında ve çoğunun da çalışıyor olmasından kaynaklandığı görülmüştür. Aileyi geçindiren birey tüberküloz hastası olduğunda ailenin yıllık gelirinin %20 30 oranında kaybedildiği ek olarak aynı bireyin ölümü durumunda ise bu ailelerin gelirinde 15 yıllık bir kayıp olacağı belirtilmiştir (Balbay ve Ark 2004) Türkiye de Tüberküloz hastalığına ilişkin yapılan çalışmada, Đzmir ve ilçelerindeki son 10 yılda görünen tüberküloz vakalarının CBS yöntemiyle analizi yapılmıştır (Şekil 2-3). Yapılan çalışmada Foça, Torbalı and Ödemiş ilçelerinde Tüberküloz hastalığının daha çok olduğu görülmektedir (Kantürk 2007). Şekil 2: Tüberküloz vakalarının noktasal dağılışı Şekil 3: Tüberküloz vakalarının alansal dağılışı 3. UYGULAMA Konya ili ve merkez ilçelerinde, 2005 ile 2008 yılları arasında görülen ve kayıtlara geçen tüberküloz vakalarından yararlanılmıştır. Verem Savaş Dispanserindeki kayıtlı vakalar Coğrafi Bilgi Sistemi ortamında ele alınarak veri tabanına aktarılmış sayısal harita ile de ilişkilendirilmiştir(şekil 4). Şekil 4: Tüberküloz kayıtları Veri toplama işlemi coğrafi bilgi sistemi uygulamalarında en fazla zaman alan ve en çok maliyet gerektiren önemli aşamalardan biridir. Konya ilindeki Tüberküloz vakalarının Verem Savaş Dispanserlerinden alınan 600 kişiye ait veriler üzerinde çalışılmıştır. Elde edilen verilerin MapInfo Professional 9.0 yazılımına aktarılmış ve sayısal haritayla da ilişkilendirilerek konumsal analizlerle tematik haritalar üretilmiştir. Yapılan çalışmada Tüberküloz hastalarının daha çok merkezi yerlerde ikamet ettiği ve Selçuklu ilçesinde yoğunlukla bulundukları görülmektedir.(şekil 5) Konya da yapılan fakirlik araştırması çalışmasıyla üst üste çakıştırıldığında, bu hastaların ekonomik yönden de sıkıntı çektikleri görülmektedir (Şekil 6).

5 Durduran ve Durduran Şekil 5: Hastaların noktasal dağılımı 6. SONUÇ ve ÖNERĐLER Şekil 6: Tüberküloz hastalarının ekonomik durumuna göre dağılımı Sağlık sistemindeki problemleri mekânsal olarak belirlenmesi ve sorgulanabilmesi için etkin bir bilgi sistemine ihtiyaç vardır. Sağlık kurumlarının kayıtlarına bakıldığında hasta kayıtlarının herhangi bir veri tabanında olmaması gibi eksikliklerle karşılaşılabilmektedir. Halk ve toplum sağlığı için yeni fakat hızla gelişen CBS destekli çalışmalar arttırılmalıdır. Konya ilinde yapılan çalışmanın geliştirilerek CBS ortamında hastalığa ilişkin dahada fazla veri ve demografik bilgilerle zenginleştirmek, sağlık açısından konuyu ele almak daha da önemli olacaktır. Ekonomik etkenlerin bu hastalıkla ilişkili olması CBS ile yapılan haritalara yansııtlması, sağlık planlaması açısından da önem arz etmektedir. KAYNAKLAR Balbay Ö, Işıkhan V, Annakkaya AN, Arbak P, Bilgin C, Bulut Đ, Aytar G, Yıldırım Y.,2004, Sosyal ve Ekonomik Boyutuyla Türkiye deki Tüberküloz Hastaları: 23 Göğüs Hastanesinde 733 Hasta Üzerine Bir Çalışma. Düzce Tıp Fakültesi Dergisi, 2:5-14. Ceyhan Đ., 2005, Tüberküloz, T.C. Sağlık Bakanlığı, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı ve Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Aylık Epidemiyoloji Raporu, Cilt:4 Sayı:2,Ankara Kalıkaya C.,1998, Tüberküloz Ders Notları, Trakya Üniversitesi Tıp Fak.Göğüs Hastalıkları ABD.Edirne Kantürk G. 2007, The Usage of Geographic Đnformation Systems for Tuberculosis Data of Đzmir, GEOMED International Symposium on Geography Environment and Culture in the Mediterranean Region, Balıkesir