TÜRKYE DE TARIM POLTKALARININ DEMOKRATKLEMES VE ALTERNATF TARIM POLTKALARI OLUTURULMASI SÜRECNDE BASKI GRUPLARI OLARAK ÜRETC ÖRGÜTLER

Transkript

1 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ÖZET: TÜRKYE DE TARIM POLTKALARININ DEMOKRATKLEMES VE ALTERNATF TARIM POLTKALARI OLUTURULMASI SÜRECNDE BASKI GRUPLARI OLARAK ÜRETC ÖRGÜTLER Hasan YILMAZ * Türkiye de tarm politikalarnda etkinsizlik uzun yllardan bu yana tartlmaktadr. Bu etkinsizlikte bugüne kadar uygulanan politikalarn daha çok politik kayglarla ele alnm olmasnn da etkili oldu%u çeitli platformlarda dile getirilmektedir. Son yllarda bu etkinsizli%in artk sürdürülemez oldu%u anlalm ve bu nedenle reform ihtiyac gündeme gelmitir. Günümüzde di%er sektörlerde oldu%u gibi tarm sektörü de hzla de%ien, ezamanl ve egüdümlü karar mekanizmalarna ihtiyaç duyulan sektörlerden biri haline gelmitir. Bu süreçte Türkiye nin içerisinde bulundu%u durum, Avrupa Birli%i süreci, politik ve ekonomik yaplanmalar, Dünya Ticaret Örgütü, Küreselleme nedeniyle ayr bir özellik göstermektedir. Bu iç ve d dinamikler Türkiye tarmna farkl seçenekler sunmakta ve alnacak kararlarn önemini ve sonuçlarn de%erlendirmeyi zorunlu klmaktadr. Tarm politikalarnn baarl bir ekilde uygulanmasnda sadece uygun araçlarn seçimi de%il, daha öncelikli olarak geni kitlelerinde katlm ile temel altyaps oluturulmu ve benimsenmi amaçlara ihtiyaç bulunmaktadr. Dünya da tarm gelimi ülkelerde tarmsal örgütler, güçlü çkar temsilcileri olarak tarm politikalarnn belirlenmesinde do%rudan rol oynamaktadrlar. Bu süreçte istenilen de%iiklik, tarm politikalarnn oluturulmas sürecinin demokratik bir ekilde yenilenmesi, yerelden küresele ulaan bir sistemin kurulmasdr. Bu süreçte, politikalarn yukardan aa% de%il, aa%dan yukarya do%ru katlmc bir anlayla belirlenmesi esas alnmakta, üreticiler ve örgütler tartma, talep ve lobi faaliyetleri ile sürece do%rudan katlarak politikalar yerel önerilerle zenginletirilmektedir. Bu süreç oluturulan politikalarn baaryla uygulanmasnda önemli katk sa%lamaktadr. Bu çalmada, katlmc ve demokratik bir tarm yönetimi ve tarm politikas oluturma süreci örgütlülük, etkinlik, demokratikleme gibi kalitatif kriterler açsndan de%erlendirilmitir. Anahtar Kelimeler: Tarm Politikas, Üretici Örgütleri, Demokratikleme Jel Kodlar): Q18, R38, Q19 PRODUCER ORGANIZATIONS AS PRESSURE GROUPS IN THE PROCESS OF DEMOCRATIZATION OF AGRICULTURAL POLICIES AND MAKNG OF ALTERNATIVE AGRICULTURAL POLICIES IN TURKEY ABSTRACT: Inefficiency in Turkish agricultural policies has long been discussed. In different occasions it is discussed that policy applications were affected by political interests and this caused inefficiency. In last years it is realized that this inefficiency cannot continue thus need for reform is arisen. Nowadays as in other sectors, agriculture has become a sector that is changing and that needs coordination and synchronized decision making mechanisms. In this process, situation in which Turkey is European Union process, political and economical structure, World Trade Organization, globalization makes is unique. These internal and external dynamics offers variety of choices and makes evaluation of importance of decisions and their results necessary. In the success of application of agricultural policies, not only selections of appropriate means but also with the participation of mass crowd aims that assimilated and has background are needed. In countries where agriculture is progressed, agricultural organizations as strong interest groups are playing a role in determining agricultural policies. In this process desired change is the establishment of network from local to global and democratization of policy making process. In this process it is aimed that policy determination is from base to top not from top to base, and producers and organizations could participate with their demand and lobby activities to make the policies richer. This process helps in success of application of policies. In this study in the process of agricultural policy making, participatory and democratic agricultural administration was examined in term of qualitative criteria such as organization, efficiency, democratization. Key Words: Agricultural Policies, Producer Organizations, Democratization * Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarm Ekonomisi Bölümü, hyilmaz@ziraat.sdu.edu.tr

2 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri 1. GR Cumhuriyetin banda yalnzca öz tüketimi için üreten ve tek ürün yetitiren iletme yaps bugün yerini tam olmasa da girdi ve teknoloji kullanabilen, pazar için çeitli ürün elde edebilen ve tüketim kalb belirli ölçülerde de olsa kentlileen bir yapya dönümütür. Bu dönüüm tarmda ve krsal alanda beraberinde bir takm sorunlar da getirmitir. Bir yanda fazla girdi kullanabilen, pazar için daha fazla ve çeitli ürünler yetitirebilen, mekanize olmu az saydaki kapitalist tarm iletmeleri di%er yanda ise, yetersiz girdi kullanan, daha çok aile tüketimi için üretim yapan ve pazar koullarna teslim olan az toprakl veya topraksz iletmeler bulunmaktadr. Nitekim Türkiye'de tarm iletmelerinin büyük bir bölümü küçük iletme boyutunda olup, giderek de parçalanan ve küçülen iletme sürecinde yer almaktadr. Yani, tarmn geçirdi%i çok yönlü de%iim ve geliime ra%men, yapsal sorunlar giderek artmaktadr. Üstelik 1980 sonrasnda oldu%u gibi, bir takm dönemsel uygulamalardan ötürü, bu sorunlarn bir ksm nitelik de%itirmi, bir bölümü daha da yaygnlam ve a%rlamtr (Hnan ve di%., 2000:155). Türkiye tarm ekonomik bir sektör olmaktan çok, sosyal bir sektör olma özelli%i tamaktadr. Nüfusunun yaklak %34'ü tarm sektöründe istihdam edilmekte, tarm GSMH'dan ancak %11-12 pay alabilmektedir. Ekonomik olarak düük katma de%erli bir sektörün ülke yönetiminde ve demokratik yaplanmadaki a%rl% ise, ancak bu ölçüde olabilmektedir. Bu nedenle, Türkiye tarm konusunda yaplacak tüm de%erlendirmeler, bu kesimin üstlendi%i sosyo-ekonomik misyondan ötürü, ayn zamanda ülke ekonomisinin ve demokratiklemesinin sorgulanmas anlamn da tamaktadr. Örgütlenme düzeyinin düük ve var olan örgütlerin de demokratik oluum niteli%i yerine giderek bürokratik özellikli bir yapya dönütü%ü, yerel yönetim koullarnn yenilenmedi%i ve yer yer büyük toprak sahipli%inin egemen oldu%u tarm sektöründe demokratik bir yapnn var oldu%unu söylemek oldukça güçtür. Bu sorunlarn çözümlenmesi dolaysyla, tarmda demokratiklemenin sa%lanmas ancak, örgütlenme ve her alanda yönetime katlm ile olasdr. Yönetime katlma, karar mekanizmalarnda rol alma ve yetkili olma, sorunlarn çözümü için dayanma ve ibirli%i anlaylarn yaygnlatrma konular açsndan tarmda örgütlenme demokratiklemenin de balca kouludur (Gülçubuk ve di%., 2005). Örgütlenmeden beklenen, yalnzca ekonomik nitelikli amaçlarla snrl kalmadan, krsal toplumun birlikte davranma ve dayanma yetene%ini gelitirme, ekonomik ve siyasal bilinçlenmeyi sa%lama ve demokratik katlmcl% yaama geçirme do%rultularnda da etkin olmasdr. Çünkü tarm politikalarn oluturmak, uygulama koullarn belirlemek ve böylece politik mekanizmalar etkileyebilmek, pazarda etkin olabilmek, ça%da üretim yöntemlerini kullanp verimlili%i arttrarak krsal alan kalknmasn gerçekletirmek, ancak örgütsel güçle yani örgütlü üreticilerle olmaktadr (Hnan ve di%., 2000:148). Türkiye de tam demokratiklemeye geçi için bütün sektörlerde oldu%u gibi tarm sektöründe de örgütlü hareket etme zorunlulu%u önemli bir gerçek ve gerekliliktir. Nüfusun önemli bir bölümünü oluturan krsal kesimin örgütlenmesi ile gerek ekonomik gerekse politik anlamda bir bask grubu oluturup, krsal halkn da sistem içerisinde yüksek sesli söylemlerde, itirazlarda ve yaptrmlarda bulunmasnn önündeki engellerde kaldrlm olacaktr. Gelimi ülkeler incelendi%inde, tarmn geliip sanayileti%i ve üreticilerin de örgütlendi%i görülür. Gelimi ülkelerde, sosyoekonomik politikalarnn üretim ve uygulama maliyetini asgari düzeye düürmede ve politikalarn uygulamadaki etkinliklerini artrmada üretici örgütlerinden yararlanlmaktadr. Ayrca, çeitli sosyo-ekonomik beklentileri olan gruplar kendi aralarnda, yasal ve idari yollardan diyaloglar kurarak sosyoekonomik sorunlarn çözümüne geni kitleleri katarak, onlarn toplumun yönetilmesinden ve yönlendirilmesinden sorumluluk duymalarn sa%lamaktadr. Böylece fertler, örgütler aracl%yla sosyoekonomik politikalarn olumasna katkda bulunmakta ve uygulamalara bu örgütler aracl% ile katlmaktadrlar (Çkn, 1992:276). Tarmda gelimi AB ülkelerinin rekabet gücünü artran unsurlarn banda örgütsel yapnn güçlü olmas gelmektedir. AB de güçlü tarmsal örgütlenme tarm ve gda sektöründe rekabet gücünü artran en önemli unsur olmutur (TKB, 2004:521).

3 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Türkiye de tarm politikalarnn belirlenmesinde ulusal çkarlarn öncelenmesi ve rekabete dayankl bir tarm sektörü yaratmak için karar verme, politika ve strateji gelitirme, i yapma süreçlerinde çok tarafl ortaklklar kurmak kaçnlmaz olmutur. Hükümet, kamu sektörü, i dünyas, tüketici dernekleri, kooperatifler, üretici örgütleri, sendikalar, üniversiteler, medya gibi bir çok payda, yani sektör paydalar içinde örgütlü tüm kesimleri dahil eden karar mekanizmalar oluturmak gerekmektedir. Demokratik politika süreci, çiftçi çkarlarnn daha etkin temsiline olanak sa%layarak, tarm politikalarnn etkinli%inin artmasna ve tarmsal politikalarn ülke tarmnn ve çiftçi lehine de%imesine yol açabilir. Tarm sektöründe demokratik üretici örgütlerinin gelitirilmesi ve tarm politikalarnn demokratiklemesi en önemli hedeflerden biri olmaldr. Bu nedenle tarm politikalar ve demokratikleme kavramlar arasndaki ilikinin niteli%ini açklamaya yönelik çalmalarn yaplmas büyük öneme sahiptir. Bu çalmada, katlmc ve demokratik bir tarm yönetimi ve tarm politikas oluturma süreci örgütlülük, etkinlik, demokratikleme gibi kalitatif kriterler açsndan de%erlendirilmitir. Tarm politikalarnn oluturulmasnda bask unsuru olarak üretici örgütlerinin rolü ve alternatif tarm politikalar üretebilme güçleri tartlmtr. Türkiye tarm sektöründeki örgütlülük sorunlar analiz edilerek çözüm önerileri sunulmutur. Çalmada ayrca bu yönde oluabilecek tartmalara katkda bulunmakta amaçlanmtr. Çalma konuyla ilgili gelimi ülke deneyimleri ile desteklenmitir. Ele alnan konuyla ilgili Türkçe literatürün yetersizli%i bu çalmaya ayr bir önem katmaktadr. Çalmada bask grubu, çkar grubu kavramlar ile sivil toplum örgütleri, üretici örgütleri kavramlar arasndaki farkllk ihmal edilmi (RG, 2006), ilgili kavramlar birbirlerinin yerine kullanlmtr. 2.TÜRKYE DE TARIM POLTKALARI UYGULAMALARINA BR BAKI Tarm politikalar, geni bir etki alanna sahip olmas nedeniyle, ülkelerin; ekonomik, sosyal ve siyasal politikalarnn en önemli parçasn oluturmaktadr. Cumhuriyetin kuruluundan günümüze kadar Türkiye de tarm farkl dönemlerde farkl ihtiyaçlar karlamak amacyla farkl politika ve destekleme araçlar ile desteklenmi ve yönlendirilmeye çallmtr. Tüm dünyada oldu%u gibi Türkiye de de ekonomik bunalm ve bu bunalmn özellikle tarmsal ürün fiyatlarnda çöküe yol açmas nedeniyle bu dönemde korumac politikalar önem kazanmtr (Özkaya ve di%., 2001:5). Tarm politikalarnda 1980 öncesi dönemde ço%unlukla kullanlan araçlar; taban fiyat ve destekleme almlar ile birlikte girdi sübvansiyonlar ve ucuz kredi desteklemeleri olmutur (Iskl ve Abay, 1992:216). Planl kalknma döneminin balamasyla birlikte 1963 ylnda, tarm politikalar kalknma planlar çerçevesinde ele alnmaya balanm, tarm sektörüne yönelik amaç ve stratejiler kalknma planlar ve yllk programlarla belirlenmeye çallmtr (Özkaya ve di%., 2001:5). Türkiye de tarm politikalarnda ve tarm sektörüne bak açsnda esas de%iim 24 Ocak 1980 Ekonomik Hstikrar Program ile balamtr. Türkiye ekonomisi ve tarm politikalar açsndan serbest pazar ekonomisine geçi kararlar dönüm noktas olmu tarm sektörüne yönelik uygulanan politikalarda da önemli de%iiklikler yaplmtr. Bu dönemde, Türkiye de tarm sektörü, daha çok yapsal önlemleri içermeyen, ksa vadeli politik konjonktüre endeksli fiyat a%rlkl destekleme politikas araçlar ile yönlendirilmeye çallmtr (Abay ve di%., 2005:2). Bu genel çerçevenin tarma yansmas; destekleme kapsamnn daraltlmas, tarmsal ürün fiyatlarnn basklanmas ve iç ticaret hadlerinin keskin bir ekilde tarmn aleyhine dönmesi ile kendisini göstermitir. Tarmsal üretimin yönlendirilmesi ve ekonomik dengelerin korunmasn amaçlayan tarmsal destekleme politikalar; desteklerin hedef kitleye ulatrlamamas, istenilen hedeflerin gerçekletirilememesi ve devlete getirdi%i mali yük nedeniyle etkisini yitirmi, kalknmaya yönelik hedefleri engelleyen unsurlar olarak tartlmaya balanmtr. Türkiye tarmnn uluslararas anlamalara ba%l olarak yeniden yaplandrlmas önem tayan bir konu olarak 1990 l yllarda gündeme gelmitir. Türkiye'nin IMF'ye (Uluslararas Para Fonu) sundu%u 9 Aralk 1999 tarihli Niyet Mektubunda ortaya koydu%u tarm politikalar,

4 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri Dünya Ticaret Örgütü, Uruguay Nihai Senedine ba%l olarak verdi%i taahhütler ve AB Katlm Ortakl% Belgesine yant olma özelli%i tayan Ulusal Programda tarm bal%nda yaplmasn öngördü%ü de%iiklikler, tarm politikalarn yeniden biçimlendirmitir(tahsin, 2001:75). Tarm politikalarnda köklü de%iimleri öngören bu sürecin ilk yansmalarndan biri, Tarm Reformu Projesi (ARIP) kapsamnda do%rudan gelir deste%i politikalarna geçitir. Uruguay Sözlemesinin tarm ürünlerine yönelik düzenlemesinde, do%rudan gelir destekleme politikalar "klasiklemi destekleme politikalarnn" yerini alrken, tarm ürünleri piyasalarnda liberalizasyonuna geçiin admlar da atlmtr (Ar, 2007). Türkiye de özellikle son yldr izlenen tarm politikalar sonucu sektörün baz sorunlar ile kar karya kald% herkesçe bilinmekte ve bu olgu kabul görmektedir. Serbest ekonomi ile de%ien dünya koullarna uyum politikalar tarmda ço%u durumda ülke çkar için yapsal bir dönüümü sa%layamamakta ve beraberinde bir takm sosyoekonomik sorunlar getirmekte ve tarmdan geçimini sa%layan milyonlarca nüfus zor durumda kalmaktadr. Özellikle 1990 l yllardan sonra yaanan ekonomik krizler, tarmda uluslar aras politikalarn ön plana çkmas ve uygulanan politikalar krsal alanda önemli de%iimlere yol açmtr. Bu dönemde kente göç artm, krsal ve kentsel alanda isizlik daha da artm, topraksz veya az toprakl üreticiler kendine yeterlilikten uzaklamtr. Türkiye de mutlak yoksullukla kar karya bulunanlarn says yllar geçtikçe artmaktadr. Ülkede gelir da%lmnn bozuk olmas, ekonomik dalgalanmalar ve kaynaklarn rasyonel kullanlamamas özellikle göreli yoksullarn saysn arttrmtr (Gülçubuk ve di%., 2005) Türkiye de tarm politikalar daha çok ekonomik kriz dönemlerinde krize ayak uydurmak amacyla iç dinamiklerden ve uluslar aras anlama ve taahhütler gibi d dinamiklerden kaynaklanan nedenlerle de%iim göstermi ve belirlenmitir. Türkiye de tarm politikalarnn resmi a%zdan dile getirildi%i en önemli belge be yllk kalknma plânlar ve programlardr. Bu nedenle mevcut durum içerisinde Türkiye de yerleik bir tarm politikas bulunmamaktadr. Genelde istikrarl çerçevesi olmayan Türk tarm politikas uygulamalar ulusal önceliklerden çok, uluslar aras tercihlerin biçimlendirdi%i bir uygulama alan olmutur (Yalçnkaya ve di%., 2006;107). Uygulama öncelikleri Türkiye nin tarm politikalarn belgeleyen birçok yaynda ve raporda da kendisini göstermektedir. Dünya Ticaret Örgütü ve AB Gümrük Birli%i Anlamalar tarm sektörü ile ilgili dsal çerçeveyi çizmitir. Yeni tarm politikalarna geçii temsil eden Tarm Reformu Projesi nin uygulanmaya baland% 1999 sonras dönemde yaanan ekonomik krizleri takiben IMF ve Dünya Bankas ile yaplan anlamalar ve istikrar programlar, tarm politikalarnn esas belirleyicisi konumuna gelmitir (TKB, 2004b:368). Tarm sektörü ilk kez 2004 ylnda stratejik bir yaklamla ele alnm ve Ulusal Tarm Stratejisi belgesi hazrlanmtr (DPT, 2004). Tarm Strateji Belgesinde, tarm politikalarnn esaslarnn Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Tarm Anlamas, Avrupa Birli%i Ortak Tarm Politikas (OTP) ve uluslararas ticaretteki gelimeler çerçevesinde belirlenece%i belirtilmekte, gda güvenli%i ilkesi çerçevesinde artan nüfusun dengeli ve yeterli beslenmesini esas alan sürdürülebilir bir tarm sektörünün amaçland% ifade edilmektedir. Türkiye de Cumhuriyetin kuruluundan günümüze kadar, gelimi ülkelerde oldu%u gibi yasa gücünde belirlenmi tarm politikas çerçevesi uygulanamamtr ylnda kabul edilen Tarm Kanunu ile Türkiye tarm ilk defa tarm politikalarnn çerçevesini çizen bir kanuna kavumutur (RG, 2006). 3. TARIM SEKTÖRÜNDE BASKI GRUPLARI OLARAK ÜRETC ÖRGÜTLER Siyaset bilimi literatüründe çkar ve bask gruplar (interest/pressure groups) için farkl tanmlar ve yaklamlar ortaya konulmaktadr. Siyaset bilimciler çkar/bask gruplarn bazen farkl tanmlamalar içinde bazen de bir biri ile ayn tanmlamalar içinde de%erlendirmektedirler. Çkar gruplarna ilikin tanmlamalarda farkl noktalara vurgu yaplmaktadr. Maddi ve manevi çkarlar etrafnda bütünlemeleri, uzmanl%a dayal bir grup olmalar ve siyasi yönetimden maddi ve manevi çkarlar do%rultusunda baz talepleri olmas çkar gruplarnn tanmlamalarnda vurgulanan farkl özelliklerdir. Çkar gruplar, ortak maddi ve manevi çkarlar etrafnda bütünlemi ve bu çkarlar çerçevesinde

5 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye uzmanl%a dayal olarak örgütlenmi, ortak çkarlar do%rultusunda siyasi yönetimden talepte bulunan toplumsal gruplar olarak tanmlamak mümkündür (Aktan ve di%., 2007: 8). Bask gruplar ise; siyasal iktidar ve bürokrasi üzerinde çeitli yöntem ve araçlarla etkili olmaya çalan, organize olmu çkar grubu olarak tanmlanabilir (Ekici ve Demir, 2000:165). Burada çkar gruplarndan farkl olarak vurgulanan siyasal otoriteleri etkilemeye çalma niteli%i, bask gruplarn çkar gruplarndan ayran en önemli fark kabul edilmektedir (Kapani,1989: 193). Esasen çkar gruplar ile bask gruplar arasnda çok küçük nüanslar dnda önemli saylabilecek bir fark yoktur. Bask ve çkar gruplar kavram genellikle ayn anlamda kullanlmaktadr. Bütün bu gruplarn amac, üyelerin ortak çkarlarn elde etmek için karar alma süreci üzerinde etkili olmaya çalmaktr (Sakal, 2007:8). Sivil toplum kurulular kavram ise literatürde kimi zaman çkar gruplar ve bask gruplar kavram ile e anlaml kullanlmakta, kimi zamanda daha farkl anlamlarda kullanlmaktadr (Aktan ve di%., 2007: 10). Bask gruplar, isteklerini lobiler veya do%rudan kendi örgütleri aracl%yla elde etmeye çalrlar. Bask gruplar isteklerini elde edebilmek için çeitli yöntemler kullanmaktadrlar. Bunlardan en önemlileri unlardr: (Sakal, 2007:7). Bask gruplar yetkili organlar, kendilerinin ne kadar hakl olduklarna inandrmaya çalmaktadrlar Yetkili kurumlarn ilgisizli%i halinde özellikle seçimlerin yaklat% dönemlerde, parlamento adaylarn ve parlamenterleri desteklemeyecekleri eklinde tehdit etmektedirler, Bask gruplar mali olanaklarndan yararlanarak, baz siyasal partileri seçimler srasnda desteklerler. Böylece, baz parlamento üyelerinin bask grubunun çkarlarn savunmas sa%lanm olur. Hükümetin görevlerini yerine getirmesini önlemeye çalmak amacyla kamu kurulularyla ibirli%inden kaçnlr, vergi ödemekten kaçnlr. Bask gruplarnn A.B.D. ve Hngiltere de siyasi partilerle ilikileri, genellikle olumlu yönde gelimitir. Ancak di%er birçok ülkede ise, bask gruplar siyasi partiler gibi hareket etmektedir. Az gelimi ülkelerde partilerin zayfl%, bask gruplarn daha etkili hale getirmektedir. Bu nedenle, siyasal partiler genellikle bask gruplarnn baz davranlarndan çekinirler. Baz durumlarda ise, bask gruplar siyasi partileri destekleyerek onlar kendilerine ba%larlar. Siyasal toleransn yaygn oldu%u ülkelerde bask gruplar da, partiler gibi demokrasinin temel unsurlarndan birisi olarak de%erlendirilmektedir. Partiler arasndaki rekabet durumunda oldu%u gibi, menfaat gruplar arasndaki rekabetin de yaygnlamasnn politik karar almada rasyonelli%in sa%lanmas yönünden, seçmenlerin tercihlerini daha iyi bir ekilde açklayaca%n savunulmaktadr (Buluto%lu; 1981:105). Ancak, bütün çkar gruplarnn seçmenlerin tercihlerini yanstacak ekilde etkin olmalar imkanszdr. Bask gruplarnn etkinli%i üye saysnn büyüklü%üne ve mali kaynaklarna ba%l olmaktadr. Örne%in çkarlar çatmakta olan, satclar alclardan, firmalar tüketicilerden, araclar üreticilerden, iverenler içilerden daha iyi bir ekilde organize olabilmektedir. Bask gruplarnn karar alma sürecinde büyük etkileri olmasna ra%men kendi aralarnda ortaya çkan çatmalar onlarn etkilerini snrlamaktadr. Lobi faaliyetlerinin yaygn oldu%u ABD'de çiftçilerin üretici örgütleri aracl% ile politikalarn belirlenmesinde ve kararlarn alnmasnda ayn görüte olduklar seçilmi vekilleri kendilerine çekmeye çalmalar çok yaygn uygulamalardr. Bask gruplarnn en önemli amac kendi ortak çkarlarn korumak ve geniletmek için siyasi süreci etkilemek ve ortak çkarlarn maksimize etmektir. Bask gruplarnn siyasal süreci etkileme yöntemleri u ekilde özetlenebilir (Aktan, 2003:37). Lobicilik (siyasi karar alma sürecindeki aktörler üzerinde bask oluturma) Hkna (yasa tasarsnn hazrland% srada tasarya katkda bulunmak veya bürokratlar ikna etmek) Kamuoyunu etkileme (kamuoyunu bilgilendirmek, aydnlatmak, farkndalk yaratmak, medya kurulular ile karlkl çkar ilikisi kurarak hükümeti etkilemek)

6 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri Tehdit (Seçimlerde muhalefeti desteklemek) Kolektif rüvet (siyasal partilere örtülü biçimde parasal yardmda bulunmak) Sabotaj (hükümet faaliyetlerini engelleme) Baka partiyi destekleme (di%er partilere parasal destek sa%lamak, örgütün oy potansiyelini di%er partiler için kullanmak) Do%rudan hareket ve lokavt (gösteri yürüyüleri, grevler ve imza kampanyalar yolu ile politika yapclar bask altna almak) Bask gruplar olarak örgütlerin etkileme gücünü belirleyen etmenler ise öyle sralanabilir. (Aktan, 2007:14): Üye Says (bask gruplar üye saysna ba%l olarak kamuoyu üzerinde büyük bir etki yaratma imajna sahip olurlar) Sahip olduklar mali kaynaklar (örgütlerin sahip oldu%u mali kaynaklarn genili%i etkinliklerini artrmaktadr) Organizasyon niteli%i (örgütlerin ulusal ve yerel düzeyde örgütlenmi olmalar, yöneticilerinin niteli%i ve halkla ilikilerin iyi ilemesi) Sosyal statüler (örgüt üyelerinin toplum gözündeki prestiji, yöneticilerin popülaritesi) Siyasi ve sistemsel özellik (demokratik yönetim biçimi ve örgütün özerklik derecesi) Liderlik (örgüt liderinin liyakati, tecrübeli, demokratik ve vizyon sahibi bir kii olmas) Az gelimi ülkelerde toplumun; siyasal katlm, e%itim seviyesinin düüklü%ü, fakirlik ve yeterli bilgi ile enforme edilmemi olmas nedeniyle bask gruplar oldukça düük seviyededir. Tarm sektöründeki örgütler mesleki çkar gruplarna örnek tekil etmektedir. Tarm sektörünün ekonomik ve siyasi etkinli%i, ülkenin sanayileme ve gelime düzeyine ba%ldr. Tarm sektörünün milli ekonomiden ald% pay, bu sektörün çkar grubu olma niteli%ini belirlemektedir. Az gelimi ve gelimekte olan toplumlarda tarm sektörünün milli ekonomiden ald% pay çok düük kalmakta, bunun yan sra istihdam açsndan toplam igücünün önemli bir ksm bu sektörde istihdam edilmektedir. Ancak bu toplumlarda tarmsal nüfusun saysal çoklu%una ra%men tarmda çalan nüfus organize bir örgütlenme ortaya çkaramamakta ve siyasi karar mekanizmas üzerinde etkin bir bask grubu niteli%ine kavuamamaktadr. Tarm sektöründeki örgütlenme eksikli%inin temelinde yatan, okuma yazma orannn düüklü%ü, üreticilerin da%nk yerleim alanlarnda yayor olmalar, eylem yapma imkanlarnn ve iradelerinin oldukça kstl olmasdr (Akçal, 1981:75). Türkiye de baz bask gruplar, parlamento ve idare üzerinde etkili olmaktadr. Özellikle içi sendikalar genel grevlere giderek yasama organ üzerinde etkili olmaktadr. Bask gruplarnn etkinlikleri konusunda u örnekler verilebilir. Bir bask grubu olarak oförler, trafik yasa tasarsnn çkmasn önlemilerdir. Baz durumlarda ise, bask veya çkar gruplar parlamento üyeleri tarafndan oluturulmaktadr. Örne%in Yeminli Mali Müavirlik ve Serbest Muhasebecilik Kanun Tasars, parlamentoda avukatlarn a%rl% ve meslek kurulularnn basks yüzünden uzun bir dönem yasalamadan beklemitir. Türkiye de bask guruplar mahalli idareler üzerinde de oldukça etkili olabilmektedir (Sakal, 2007:7). Türkiye de tarmsal örgütlerin bask grubu olarak yeterince etkin olduklarn söylemek oldukça zordur. Ancak baz örneklerine rastlamak mümkündür. Baz yllarda Ziraat Odalar hükümetleri destekleyerek baz ürünlerin destekleme alm fiyatlarn yükseltmelerinde etkili olmulardr. Yine son yllarda yaplan en önemli çiftçi mitinglerinden biri olan ''Karadeniz Fndk Mitingi Türkiye Ziraat Odalar Birli%i (TZOB) öncülü%ünde düzenlenmi, üretici örgütlerinin bask grubu olarak demokratik hak arama ve kamuoyu oluturma çabalarna örnek olarak verilebilir Avrupa Birli5inde Tar)msal Ç)kar Örgütlerinin Politika Üretme Ve Karar Sürecindeki Etkileri Günümüzde, tarmsal örgütlenmenin en yaygn oldu%u ve geliti%i ülkelerin banda Avrupa Birli%i (AB) ülkeleri gelmektedir. Avrupa Birli%i nde, tarm kesimine yönelik politikalarn oluturulmasnda ve bu politikalarn uygulanmasnda tarmsal

7 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye örgütlerin önemli bir yeri vardr, tarma dayal sanayinin yaklak %50 si de bu örgütler aracl%yla yürütülmektedir. Avrupa Birli%inde tek bir tarmsal örgütlenme modeli yoktur. AB üyesi ülkelerde üretici örgütlenmesi her ülkede ayn ablona oturtulmad% gibi, federatif yapdaki devletlerde eyaletler arasnda da üretici kurulularnn ilev ve yönetimleri farkllk gösterebilmektedir (Eraktan, 2003). Her ülke kendine en uygun olan örgütlenme eklini seçmitir. Ancak yine de örgütlenme ekilleri ortak baz özellikler göstermektedir; üye ülkelerin hemen hemen hepsinde, kooperatifler, üretici örgütleri ve meslek örgütlerinden oluan üçlü bir örgütlenme yaps görülmektedir. Tarmsal yaplanma içinde hem kooperatifler hem üretici birlikleri yer almakta ve her ikisi de önemli görevler yürütmektedir. Bu iki örgüt, birbirinin alternatifi olarak de%il, tamamlaycs olarak çalmakta ve tarm kesimine yönelik politikalarn oluturulmasnda ve uygulanmasnda etkin bir rol oynamaktadr (Köro%lu, 2003:127). Çok ilevsel bir yapya sahip olan ve üreticilere her türlü hizmeti sunan Avrupa Birli%indeki tarmsal örgütlenme yapsn u ekilde sralamak mümkündür: 1. Ekonomik Örgütler Kooperatifler Üretici Örgütleri/Gruplar/Topluluklar (Birlikleri) 2. Mesleki Örgütler Ziraat Odalar Çiftçi Birlikleri Bran Birlikleri 3. Çiftçi Organizasyonlar) Mesleki Tarm Örgütleri Komitesi (COPA) AB Tarmsal Kooperatifçilik Genel Komitesi (COGECA) Avrupa Genç Çiftçiler Konseyi (CEJA) Avrupa Birli%i Ortak Tarm Politikasndan do%rudan etkilenen çiftçilerin örgütlerinin temsilcileri, tarmsal çkar ve bask gruplar (tarm lobisi), kanun ve yönetmeliliklerin hazrlanmasnn her aamasnda hem resmi hem de resmi olmayan, mümkün olan bütün araçlar kullanarak karar mekanizmas üzerinde etkili olmaya çalmaktadrlar. Tarm lobi hareketinde resmi lobi yapma hakk, birlik anlamasyla verilmitir. Birlik düzeyinde çiftçi temsilcileri Konseyi kullanarak karar mekanizmasn etkilemeye çalrken, ulusal lobilerde bu süreç içinde kararlar etkileme faaliyetlerini sürdürmektedirler. Söz konusu lobiler üç düzeyde çalmaktadrlar. Bu düzeyler; Brüksel de alnacak olan kararlarla ilgili olarak kendi hükümetleri üzerinde bask yaratmak, birlik yetkililerini do%rudan etkilemek ve üye olduklar Birlik kurumlarn etkilemek olarak saylabilir(öner, 1992: 29). Üretici örgütleri (COPA, COGECA, CEJA) tarafndan AB ortak tarm politikalarn etkilemek için esas olarak dört kanal kullanlmakta olup, bunlar Ekonomik ve Sosyal Komite, Bakanlar Konseyi, Avrupa Parlamentosu ve Komisyon dur. Avrupa Birli%i tarm politikalar karar alma mekanizmasnda yasal süreç bir Komisyon önerisiyle balamaktadr. Komisyon, yeni politika ve politika de%iikli%i gereksinimini aratrr, ulusal ve birlik düzeyindeki tavsiye organlar ve ilgili birimlerin danmanl%nda yasa tasarlar hazrlar ve bunu Bakanlar Konseyine sunar. Komisyon bir öneri sundu%u zaman, Konsey, öncelikle tartma yöntemini hazrlamas için üst düzey memurlardan oluan özel bir komite veya bir çalma grubuna talimat verir. Bunun yannda görü bildirmesi için ESC (Ekonomik ve Sosyal Komite) ye de bavurulur ancak görüü Konsey üzerinde ba%layc de%ildir. Komisyon, yeni yasay ancak Konsey (veya ortak karar prosedürü çerçevesinde Parlamento ve Konsey) tarafndan kabul edildi%i takdirde ileme koyar. (Varol, 2003:20) Avrupa Birli%i ortak tarm politikas, di%er ortak politikalardan farkl olarak liberalleme ve piyasalama sürecine en fazla direnen politikadr. OTP, Avrupal çiftçileri uluslararas rekabete hazrlamaya çalmamtr. OTP çiftçileri daha ziyade sektörde tutmaya yarayan bir çeit sosyal politika olmutur (Peterson ve Bomberg, 1999:120). Bu yönleriyle OTP, di%er ortak politikalardan kesin çizgileriyle ayrlmaktadr. Ortak tarm

8 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri politikas oluturuldu%u 1962 ylndan günümüze kadar birçok de%iim yaamtr. Bu de%iimde iç siyasi dinamiklerin ve özellikle tarm lobisinin etkisi belirleyici olmaktadr. AB ülkelerinin ço%unda çiftçiler uzun yllardan beri güçlü tarmsal çkar örgütlerine sahiptirler (Öner, 1992: 54). Bu örgütler üç boyutlu olarak nitelenebilen kooperatifler, ziraat odalar ve üretici birliklerinden oluan demokratik örgütlerdir. Bu yap içersinde; kooperatifler, çiftçinin ekonomik kolunu, üretici birlikleri, politika yönlendirme ve lobi oluturma kolunu, ziraat odalar ise hükümet ile çiftçi arasnda köprü görevi yapan mesleki kolunu oluturmaktadr. Bu yaplanmada organizasyonlarn görev ve sorumluluklarn birbirinin tamamlar mahiyette olmas çok önemlidir. (TKB,2004a: 529 ) Birlik seviyesinde çiftçileri temsil eden en önemli örgütlenme COPA/COGECA dr. COPA (Committe of Professional Agricultural Organisations) Mesleki Tarm Örgütleri Komitesi, hem örgütlenme imkânlar hem de temsil gücü itibariyle zirve örgüt olma özelli%ine sahiptir. Bütün AB üye ülkelerindeki çiftçi birlikleri, (COPA) a katlarak, daha üst bir örgütte de temsil edilmektedirler. Her ülke ve her ülkenin bölgelerinin sorunlar ve talepleri, hatta baz ülkelerde çkarlar bile farkl olmakla beraber, COPA, çiftçiler için ortak çkar anlamna gelen tarm konularndaki kararlara temel oluturan Komisyon tekliflerinin hazrlanmasna bir lobi kuruluu olarak etkide bulunur. COPA, sat kaygs olmakszn, birbirinden çok farkl sorunlar olan çiftçi kitlelerinin ortak çkarlarn savunmaya çalr (Eraktan, 2003). COPA nn kuruluundan bir yl sonra AB deki tarmsal kooperatifleri temsilen COGECA (General Committee for Agricultural Cooperation in the European Community) AB Tarmsal Kooperatifçilik Genel Komitesi kurulmutur. COGECA, günümüzde, AB Tarm Kooperatifleri Genel Konfederasyonu adn almtr. COGECA 17 üye organizasyondan olumaktadr. Bu organizasyon içinde den fazla birim kooperatif yer almakta, kooperatiflerin yaklak dokuz milyon üyesi bulunmakta ve bu kooperatiflerde üzerinde personel istihdam edilmektedir. COGECA, kooperatifleri ilgilendiren tüm konularda Birlik politikalarnn uygulanmasnda ve genel çerçevenin çizilmesinde rol almaktadr. Esas amac, Birlik organlar ile yaplan tartmalarda tarm ve balkçlk kooperatiflerinin özel ve genel menfaatlerini korumaktr. Bir di%er amac da kooperatiflere daha çok önem verilmesini sa%layarak Birlikteki yapsal olarak dezavantajl bölgelerin gelitirilmesine çalmaktr. COPA/COGECA ayn zamanda, Parlamento ve özellikle Tarm Komitesi ve politik grup sekreterlikleri üzerinde etkili olmay amaçlamaktadr. COPA yetkilileri parlamenterlerle yazmalar yapar ve COPA sekreterli%i de Parlamentonun genel oturumuna katlr. COPA/COGECA, Konsey kararlar ve özellikle Özel Tarm Komitesi kararlar üzerinde üye örgütler yoluyla do%rudan veya dolayl olarak etkide bulunabilmektedir. COGECA nn etkinlikleri AB de kooperatif hareketi üzerine yo%unlam olup, karar alma sürecinde tarmsal politikalarn özellikle tarmsal fiyatlarn belirlenmesinde Birlik kurumlarn etkilemeye yönelik çalmalar yapmaktadr (Varol, 2003:11) ylnda Roma da kurulan CEJA, (European Council of Young Farmers) Avrupa Genç Çiftçiler Konseyi üye ülkelerin genç çiftçilerinden olumaktadr. Bugün CEJA ya, 15 üye devletten 22 organizasyon ve 6 aday ülkeden 6 birlik üyedir. CEJA Özellikle Fransa ve Htalya da iyi örgütlenmi yaklak bir milyon genç çiftçiyi temsil etmektedir. CEJA, herhangi bir politik görüe ba%l kalmadan Avrupa çapndaki tüm genç çiftçileri ve tarmla ilgilenen gençleri bir bütün olarak temsil etmektedir. CEJA, tarmla ilgili konularda AB kurumlar, karar mercileri ve organizasyonlarla sürekli iletiim halindedir. Komisyon bünyesinde yer alan 24 Tarm Danma Komitesine de sürekli katlm sa%lamaktadr. CEJA nn AB deki genç çiftçilerin menfaatlerini korumak, genç çiftçilerin çalma olanaklarna ba%l olarak ortak ulusal bilgi alveriini gelitirmek ve genç çiftçiler için ortak programlar oluturmak gibi üç temel amac vardr. Bu amaçlara ulamak için CEJA çalma toplantlar ve seminerler düzenlemektedir. CEJA nn politika öncelikleri ise, tarmn gelitirilmesi için genç çiftçilerin tevik edilmesini sa%lamak ve genç çiftçilerin sahip oldu%u imkanlar gelitirmektir. CEJA da kararlar oybirli%i ile alnmaktadr (Öner, 1992: 55; Hnan, 2004:152).

9 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Bu örgütler dnda tarm alannda e%itim ve gelitirme çalmalar ile ilgilenen CEFFAR (Tarmsal ve Krsal Yaam Hçin Avrupa E%itim ve Gelitirme Merkezi), tarm içilerinin sorunlarn çözümlemeyi hedefleyen EFA (Avrupa Tarm Hçileri Federasyonu), Avrupa daki tüm tarmsal kurulular kapsayan ve Avrupa tarmnn çkarlarn, özellikle ekonomik, sosyal ve kültürel meselelerini, AB d bir kurum olarak temsil ve muhafaza etmeyi amaçlayan CEA (Avrupa Tarm Konfederasyonu) AB düzeyindeki di%er önemli örgütlerdir. Dünyadaki ekonomik ve teknolojik de%iimler sonucu ortaya çkan de%iim süreci Avrupa daki üretici örgütlenmesinin üst yapsna yansmtr. Bu çerçevede Avrupa daki üretici örgütlerinin üst kurulular olan COPA, COGECA ve CEJA nin güçlerini bir araya getiren yeni örgütlenme yaps ortaya çkmtr. AB nin genileme süreci içinde kta Avrupa snn büyük bir ksmn kapsamas bu süreci hzlandrmtr. Ekim 2004 tarihi itibariyle bu örgütler birlemilerdir (TKB, 2004a:529). AB de hemen her ürün baznda tarmsal çkar örgütleri de kurulmutur. AB ülkelerindeki di%er bir güçlü üretici örgütleri ise üretici birlikleridir. Üretici birlikleri ürün veya ürün grubu baznda ve dikey yönde bir yaplanma ekline sahiptir. AB de Üretici Birlikleri kendi görülerini yetkili organlara anlatmak ve yeni tarm politikalarnn oluturulmasnda görev almaktadrlar. AB de üretici birlikleri ülkelerin ihtiyaçlarna göre kurulmu de%iik yap ve modeller oluturmaktadrlar. Bu modellerin ortak yönü, ülkede bir Ulusal Tarm Konseyi bulunmas ve Ulusal Çiftçi Birlikleri Federasyonunun Ziraat Odalar ve Tarm Kooperatifleri Federasyonlar ile birlikte bu üst yaplanmada yer almasdr. Bu tip tarmsal çkar örgütleri, ulusal düzeyde de gayet iyi örgütlenmitir. Tüm Üye Devletlerde, tüketicilerin yansra çiftçileri, tüccarlar ve ileyicileri temsil eden çeitli tarm örgütleri mevcut olup, yaplar üye ülkeler arasnda farkllk göstermektedir. Bunlardan hemen hemen hepsi ulusal düzeyde oldu%u kadar Birlik düzeyindeki çeitli tarm örgütlerinin de üyesidir. Bu örgütler ulusal düzeyde benzer ilevlere sahip olup, üyelerinin haklarn do%rudan veya alt örgütleri aracl%yla korumak üzere Birlik kurumlarn etkilemeye çalrlar (Varol, 2003:20) Bu örgütler AB de önemli bir siyasi güç haline gelmiler, güçlerini belirli bir dönem büyük ölçüde korumulardr. Avrupa Birli%i kurumlarnn tarm lobisine yaklamnn de%imesi, iç dinamikler, küreselleme sürecinin getirdi%i d basklar ve uluslararas ticaret konusunda gelen basklar, tarm lobisinin çkar temsil modellerini de%itirmitir. AB nin ticari ortaklarndan çok fazla bask gelmesi, OTP bütçe maliyetlerinin sürdürülemez olmas, Birli%in genilemesi, genileme ile birlikte çkar çevrelerinin artmas, çkar türlerinin çeitlenmesi, üretici örgütlerinin özellikle COPA nn temsil kalitesini düürmü ve COPA efsane olarak anlan gücünü yitirmeye balamtr. Bu de%iimlere ba%l olarak günümüzde bu örgütlerin eski güçlerini koruyamadklar, çok yaygn ve kabul gören bir kanaattir (Arabac, 2004:3). AB de tarmsal üretici örgütlerinin lobi faaliyetleri oldukça fazladr. Tarm lobileri hem AB düzeyinde, hem de üye devletler düzeyinde faaliyet göstermektedirler. Lobilerin faaliyet biçimleri ve güçleri önemli ölçüde farkllk göstermektedir. Tarm lobisi genelde karar alclarla güçlü iletiim kurmaktadrlar. Tarm lobisinin gücünün kayna%, lobinin birlikte hareket etmesidir. Bünyesinde birbirinden çok farkl çkarlar barndrsa da tarm lobisi belirli amaçlarda birlemektedir. Tarm lobisinde çkarlar, genelde yaygn temsil bulmaktadr. Sadece birkaç üye devlette temsil tekelini elinde bulunduran çiftçi örgütleri bulunmaktadr. Hsveç, temsil tekelinin bulundu%u ülkelere iyi bir örnektir. Hsveç Çiftçiler Federasyonu, Hsveç te hakim konumdaki çiftçi örgütüdür. Bu örgüt, tüm kategorilere ait çiftçi çkarlarn korumak amacyla örgütlenmitir (Grant, 1997:165). Di%er yandan Fransa da çiftçi örgütleri arasnda, yöntem ve stratejiler açsndan ciddi ayrmlar bulunmaktadr. Fransa da ülkenin en büyük tarm sendikasnn güçlü bölgesel ba%lantlar olup; tarm sendikas, yerel yöneticilerden parlamenterlere kadar % 8.5 i çiftçi olan lobi a%na sahiptir (MB, 2006: 5). Fransz çiftçileri tarihsel olarak isyanc köylü gelene%ine ba%ldr. Fransz çiftçi örgütleri militan gösteriler yoluyla hükümeti etkilemeye çalmaktadrlar. Fransa da önde gelen çiftçi örgütlerinden biri FNSEA (Fédération

10 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri nationale des syndicats d'exploitants agricoles) dir. FNSEA di%er bir çiftçi örgütü olan Coordination Rurale yi çiftçi eylemlerinde lml olmakla suçlamtr. Bu iki örgüt arasndaki görü ayrl% OTP ye kar olan farkl tavrlarndan kaynaklanmaktadr. Hükümet, krsal kesimin çkarlarn savunan Co-ordination Rurale yi, iddet eylemleri konusunda yalnz brakm, sahip çkmamtr. Tarmsal örgütler arasndaki yöntem ve strateji farkllklar, tarm lobisinin gücünü ve konumunu etkileyen önemli bir unsur olarak karmza çkmaktadr (Arabac, 2004; 5). AB üye devletleri arasndaki ve OTP yi oluturan aktörler arasndaki iktidar dengesinin de%imesi devlet tercihlerinde ve çkar grubu eylemelerinde kaymalara yol açmtr. Güçler dengesinin çok uluslu gda irketlerine ve güçlü sektörel kurumlara do%ru kaymas, OTP de karar alclar genel çiftçi toplulu%unun çkarlarn dikkate almaktan ziyade, tarm ticaretinin liberallemesi gibi konulara yöneltmitir (Arabac, 2004: 10). Zayf çiftçiler gittikçe çevre-tarm yardmlar ve krsal geliim destekleri yoluyla AB fonlarndan yararlandrlrken, ulusal tarm politikalar sadece sektörün güçlülerini destekler hale gelmektedir. Bu süreçte üye devletler tarm sektöründe daha fazla rekabete yönelmiler ve uluslar aras tarm ticaretini ön planda tutmaya balamlardr. AB de yaanan bu de%iim çkar grubu faaliyetlerinde de de%iime yol açmtr. Ulusal düzeyde marjinalleen çiftçiler, gittikçe Avrupa düzeyinde aktif olmaya balamlardr. Bu çiftçiler, çevreci ve tüketici gruplarla koalisyon kurmaktadrlar. Örne%in, Coordination Paysanne Europeenne (CPE) küçük aile çiftçilerinin organize etti%i bir örgüt olup, çevreci ve tüketici örgütleri ile koalisyon kurarak Brüksel de ofis açmtr (Hennis, 2001;834) Son yllarda Avrupa Birli%i içersinde ürün bazl birliklerin says ve önemi gittikçe artmaktadr. AB de ürün bazndaki birlikler, genel kapsaml tarm örgütlerine kyasla daha etkili çkar temsil faaliyetlerinde bulunabilmektedirler (Arabac, 2005:211). 4. TÜRKYE DE TARIM SEKTÖRÜNDE ÖRGÜTLENME VE ÜRETC ÖRGÜTLERNN ETKNL? Türkiye de tarmsal iletmeler küçük ölçekli, çok parçal ve da%nk bir yap sergilemektedir. Söz konusu iletmelerin girdi, finansman, teknoloji, bilgi ve pazarlara eriimlerinin yeterli olmamas, pazarlama kanallarnda arac kademelerin çok sayda olmas, üreticilerin iç ve d piyasalara yönelik ürün taleplerini ve fiyatlar yeterince takip edememeleri, ürünlerin uygun zaman ve fiyat koullarnda pazarlanamamas, fiyatlarda ve üretici gelirlerinde istikrarn sa%lanamamas örgütlenmenin gereklili%ini ortaya koymaktadr. Ancak, Türk tarm/ekonomi politikas üretenler, ekonomide ço%ulculu%un ve demokratiklemenin en önemli simgesi olan örgütlülü%e yakn durmamlardr (Çkn ve Kzda%, 1999:138) Türkiye'de tarm sektöründe faaliyet gösteren örgütleri, tarm kredi kooperatifleri, birlikler, ziraat oda ve borsalar, tarmsal konularla ilgili örgütlenen dernekler ve vakflar gibi üretici örgütleri ile tarmsal sanayi ve ticaret konusunda faaliyet gösteren örgütlenmeler olarak sayabiliriz. Bu anlamda Türkiye de tarm sektörü paydalar kapsamnda oldukça fazla sayda ve çeitlilikte örgüt faaliyet göstermektedir. Bu örgütleri, ekonomik amaçl örgütler (tarmsal kooperatifler, birlikler, irketler), politika oluturan üretici örgütlenmeleri (Türkiye Ziraat Odalar Birli%i), bask grubu oluturan gönüllü üretici ve mesleki örgütlenmeleri (Vakflar, Dernekler) ve tarmda politika oluturan bask grubu niteli%indeki sosyal amaçl mesleki örgütlenmeler (meslek odalar, meslek birlikleri) olarak snflandrmak mümkündür (DPT, 2000:15).Türkiye'de tarm kesiminin örgütlenmesinde, kooperatifler, ziraat odalar, birlikler, vakflar ve dernekler ile tarma hizmet sunan kamu kurulular esas yapy oluturmakta ancak bu oluumlar yaplar ve ilevleri itibariyle tarm sektörünün gereksinimlerini karlamakta çok yeterli olamamaktadr (Köro%lu: 2003:65). Üreticiler kooperatifler kanalyla halledemedikleri sorunlarn çözümleyebilmek için çeitli yasalarn verdi%i imkanlardan yararlanarak ziraat odalar, dernekler, vakflar ve birlikler kurma yoluna gitmilerdir. Ancak, bunlardan ziraat odalar haricinde kalanlarn, çiftçilerimizin ihtiyaçlarna cevap veren kendilerine özgü kanunlar bulunmamakta ve dolaysyla bu örgütler, mahalli seviyede küçük çiftçi örgütleri eklinde ortaya çkmakta ve üst tekilatlanmaya gidemedikleri için ulusal ve uluslar aras

11 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye anlamda çiftçilerimizi temsil edecek yapya kavuamamaktadrlar. Üreticiler için çalan oda, birlik ve kooperatifler, dernekler kurumlar sayca çok olmasna ra%men bu kurumlar bask grubu olarak faaliyet gösterememekte, üretici menfaatlerine yönelik ortak çalma yapamamakta sonuçta bundan en çok üreticiler ve ülke kaynaklar zarar görmektedir. Ço%u zaman hükümetlerin deste%ini alan bu örgütler, çok nadiren de olsa hükümet politikalarn eletirel tavrlaryla kamuoyunun dikkatini çekmeye çalmaktadrlar. Türkiye de mevcut tarmsal örgütlenme yaps Tablo 1 de özetlenmeye çallmtr. Tablo 1.Türkiye de Tarmsal Örgütlenme Yaps Üretici Örgütlenmeleri Odalar Tar)msal Kooperatifler Türkiye Ziraat Odalar Birli%i Vak)f (devam) Antbirlik Türkiye Tarmclar Vakf Su Ürün. Vakf Tarmsal Kalknma Vakf Türkiye Kalknma Vakf vb. Tar)msal Kooperatifler Tarmsal Kalknma Sulama Koop. Su Ürünleri Koop. Pancar Ekicileri Koop. Tarm Kredi Koop. Çukobirlik Tari Fiskobirlik Kaysbirlik Pankobirlik Bursa Koza Sat. Koop Bir. Taskobirlik Tiftikbirlik Gülbirlik Karadenizbirlik Marmara Birlik Hncir Birlik Kozabirlik Gapbirlik Güneydo%ubirlik Türkiye Milli Koop Bir. Birlikler Sulama Birlikleri T.Dam. S%r. Yet. Birli%i Ar Yetitiricileri Birli%i vb. Meslek Örgütlenmeleri Odalar Türkiye Ziraat Mühendisleri Odas Türkiye Ziraat Yüksek Mühendisleri Birli%i Veteriner Hekimler Odas Türk Veteriner Hekimleri Birli%i Gda Mühendisleri Odas Ziraatçlar Birli%i Ziraatçlar Derne%i Veteriner Sa%lk Teknisyenleri Derne%i Dernekler Tusiad Gda Dernekleri Konfederasyonu Musiad Tükoder Ya% Sanayicileri Derne%i Çay Sanayicileri Derne%i Gda Katk Maddeleri Derne%i Hpsala Çeltik Üreticileri Derne%i Merubatçlar Derne%i Meyve Suyu Endüstrisi Derne%i Dernekler (devam) Pirinç De%irmencileri Derne%i Susam Tahin Helva Reçel Üret. Derne%i Pakder Un Sanayicileri Derne%i Türkiye Yumurta Üreticileri Derne%i Yem Sanayicileri Derne%i Ya% Sanayicileri Derne%i Zeytin ve Zeytinya% Üreticileri Derne%i Tisit Zimid Trakya Bitkisel Ya% Sanayicileri Derne%i Türkiye Biliim Derne%i Makarna Sanayicileri Derne%i Gübre Üreticileri Derne%i Kültür Teknik Derne%i Tükoder Dernekler Adana. Çift. Birli%i Ege Çift. Birli%i Önd. Çift. Birli%i Eko. Tar. Derne%i Tuyed Tahl Ürt. Birli%i Soya Ürt. Birli%i Manisa Ba%clar Birli%i vb. Sendikalar Tütün-Sen Üzüm-Sen Fndk-Sen Hububat-Sen Ayçiçek-Sen Hay-Yet-Sen Sendika Tek Gda H Sendikas Tarm Orman Çalanlar Birl. Sendikas Vak)f, Birlik Ulusal Pamuk Konseyi Ulusal Zeytin Konseyi Tema Tarm Sigortalar Vakf Tarmak-Bir Set-Bir Besd-Bir Türk-Ted Tüsemkom Yumurta Üret. Birli%i Kaynak. TKB, 2004a. Türkiye' de tarma dayal sanayi ve ticaret alannda önemli gelimeler yaanmtr. Bu alanda faaliyet gösteren büyük ve orta ölçekli firmalarn da katksyla, bu alandaki örgütlenmenin üreticilere kyasla çok daha güçlü oldu%u ifade edilebilir. Türkiye Odalar ve Borsalar Birli%i (TOBB) ile Türk Sanayicileri ve Hadamlar Derne%i (TÜSHAD), bünyesinde tarmsal konularla ilgili birçok firma temsilcisinin etkin çkar temsil faaliyetleri bulunmaktadr (Arabac, 2005:211). Üreticilere kyasla çok iyi örgütlenmi olan bu kesimin, üreticiden alnan ürünün pazarlanmasna kadar olan süreçte, üretici aleyhine ve

12 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri kendi lehlerine çok büyük kazançlar elde ettikleri bilinmektedir. Üreticinin eline geçen fiyat ile tüketicinin ödedi%i fiyat arasndaki fark açlmakta ve burada arac kesimlerin karlar çok yüksek seviyede gerçeklemektedir. Bu dengesizlik, tarm sektöründeki paydalarn, Türk tarm sektörünün gelimesine yönelik ortak çabalarnda bir engel oluturmaktadr. Üretici ve pazarlamacnn ortak çkarlarnn örtümedi%i bir ortamda sürdürülebilir kalknmann sa%lanmas mümkün görünmemektedir. Türkiye de üreticiler bir araya gelerek ortak çkarlarn savunabilecekleri etkin örgütler oluturamamlar, bunun sonucunda da üreticilerden çok arac kesimin söz sahibi oldu%u tarm sektöründe hem ürüne yüksek fiyatlar ödemek zorunda kalan tüketiciler hem de eme%inin karl%n tam olarak alamayan üreticiler zarar görmü ve tarm yeterince geliememitir. Türkiye de çiftçi örgütlenmesi yönünden oldukça karmak bir yasal da%nklk söz konusudur. Türkiye de üretici örgütleri, üç ayr kanunla yönlendirilmektedir. Üç ayr kanunla yönlendirilen üretici örgütleri, ayn zamanda çeit ve say yönünden oldukça fazla ve da%nk bir yap sergilemektedir (TKB, 2003). Bu durum kaynaklarn bölünmesine ve götürülen hizmetlerin da%nkl%na sebep oldu%u gibi örgütlülük anlay yönünden de ikilemlere yol açmakta ve örgütlenme politikalarnn tek bir yönde birletirilmesi yönünde zorluk çkarmaktadr. Türkiye de üreticiler kendilerini ilgilendiren pek çok konuda örgütlenememilerdir. Üyesi olduklar örgütlenmelerde ise demokratik yönetim, özerklik ve ba%mszlk ilkeleri uygulanmamakta, hatta bu örgütler devlet güdümünde örgütler olarak faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bu nedenle çiftçilerin ço%u örgütleri kendilerinin çkarlarn kollayan özerk ve demokratik kurulular olarak de%il, devletin güdümünde veya üst yönetimin keyfiyetinde yerler olarak görmektedir. Çiftçi, örgütü ile bütünleememekte, aksine örgütünden uzak durmaktadr (Hnan, 1998: 27). Türkiye de tarmsal örgütlenmenin en önemli sorunlarndan birisi de çiftçilerin üyesi olduklar örgütlere kar güven eksikliklerinin olmasdr (Koçtürk ve Cebeci, 2003:36). Türkiye de çiftçilerin gönüllü ve bilinçli deste%ini yeterince sa%layamayan, çiftçi düzeyinde örgütlenmede yetersiz kalan, devletin destek ve gözetiminde faaliyetlerini sürdüren üretici örgütleri (özellikle Ziraat Odalar ve TZOB), gelimi ülkelerde oldu%unun aksine etkin bir lobi faaliyeti yürütememektedir. Türkiye de üretici örgütleri görevlerini yerine getirmekten uzak ve daha çok particilik düzleminde politize olmu bir faaliyet içersindedirler. Genelde yönetimler, temsil etmeleri gereken mesleki kimlikler yerine parti kimliklerini öne çkarmakta, gerek kendi bölgelerinde gerek odalar aras ilikilerde sorunlar yaanmakta, tarma yönelik politikalar üretememekte ve ortak güç birli%i içinde davranamamaktadrlar. Tarm sektöründe faaliyet gösteren üretici örgütlerinin, ba%msz finansman kayna%na sahip olmadklar görülmektedir. Ba%msz finansman kayna%na sahip olmayan üretici örgütlerinin, sadece kamu kaynaklaryla etkin çkar temsili faaliyetlerinde bulunmas olanakszdr. Tarmsal sanayi ve ticaret konusunda faaliyet gösteren örgütlerin yeterli finansman kaynaklarna sahip olmalarna ra%men, üretici örgütleri bu haktan yoksun braklmlardr (TKB; 2004a:532). Mali yönden yetersizlik, faaliyetleri ayrca engellemekte ve yeni gelimelere ayak uydurulamamakta ve gerek yurt içi gerekse yurt d tarm kurulular ile ilikiler çok snrl kalmaktadr (Köro%lu, 2003; 128). Dernekler, vakflar ve birlikler gibi, tarmda muhtelif kanunlar ile muhtelif Bakanlk ve kurulular tarafndan yönlendirilen örgütler, hizmetlerin götürülmesinde da%nkl%a sebep olmakta ve görevlerini yürütebilmek için devletten sürekli kaynak aktarlmasna, böylece kaynaklarn israfna yol açmaktadr. Di%er taraftan, belirtilen bu örgütler tarmsal ürünlerle ilgili problemlerin çözüme ulatrlmasnda çok da etkili olamamaktadr. Son yllarda AB de oldu%u gibi Türkiye' de de tarmsal örgütlenmenin ürün birlikleri halinde gerçekletirilmesine yönelik çalmalar balamtr. Üreticilerin ürün veya ürün grubu baznda bir araya gelerek, tarmsal üretici birlikleri kurmalarn sa%lamak amacyla Tarmsal Üretici Birlikleri Kanunu yürürlü%e girmitir (RG, 2004). Ancak ürün birlikleri henüz pazarda önemli bir aktör de%illerdir. Birliklerin etkin çalmasna yönelik düzenlemeler yaplmaldr. Bu örgütlerin mevcut halleriyle, yeterli finansman ve örgütsel

13 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye kaynaklar ile demokratik mücadele haklar olmadan, AB' deki benzerleri gibi etkili çkar temsilinde bulunmalar mümkün de%ildir. Türkiye de tarmsal örgütlerin bask grubu olarak faaliyet gösterememelerinin en önemli nedenlerinden biri Türk tarmnda küçük iletmelerin hakim olmasdr. Ayrca üreticilerin e%itim düzeyleri böyle bir yaplanmay yeterince güçlendirecek ölçüde de%ildir. Türkiye de etkin bir tarmsal örgütlenme ve lobi faaliyeti olmad% için, Tarm ve Köyileri Bakanl% tarm politikalarnn belirlenmesinde ve politika karar alma sürecinde resmi veya resmi olmayan kanallardan ve tarmsal örgütlerden görü almamaktadr. Hükümetler daha çok geni bir nüfus kitlesini ilgilendirmesi nedeniyle, özellikle seçim dönemlerinde seçim ekonomisi denebilecek bir uygulama ile tarmsal destekleme politikas uygulamaktadrlar (Öner,1992:75). Genelde tarm politikalar özelde ise destekleme alm fiyatlar hükümet düzeyinde alnan politik kararlarla belirlenmektedir. Seçim dönemlerinde popülist yaklamlarla ürün fiyatlar yüksek tutulmaktadr. Ürün fiyatlarnn ve girdi sübvansiyonlarnn yüksek oldu%u yllara bakld%nda bu yllarn seçim yllar oldu%u açkça görülebilmektedir (Ylmaz, 2003:106). Oysa Türk tarmnda sürekli, istikrarl ve uzun vadeli politikalara ihtiyaç duyulmaktadr. Bunun gerçekletirilmesi, bask grubu niteli%inde karar alma sürecinde etkin bir tarmsal örgütlenme ile mümkün olabilecektir. Türkiye nin Avrupa Birli%i Üyelik Müzakereleri kapsamnda, Türkiye'nin tarm müzakere sürecinin farkl ve zorlu olaca% düünüldü%ünde bask grubu olarak üretici örgütlerinin rolü daha da önemli hale gelmektedir. Üye ülkelerin müzakere deneyimleri incelendi%inde görülmektedir ki, müzakere sürecine üretici örgütlerinin önemli katklar olmutur. Bu süreçte üretici örgütleri önemli bir bask grubu olarak lobi faaliyetleri yürütmülerdir. Bu nedenle Türkiye deki üretici örgütlerinin ba%msz çkar temsil yetene%i kazanmas bir zorunluluktur. Bunun için bu örgütler tarafndan Türk tarmnn frsatlar, tehditleri, zayf ve güçlü yönleri iyi bilinmeli ve iyi analiz edilmelidir. Müzakere pozisyonunu güçlendirebilmek için, her türlü tarmsal ve ekonomik teknik bilginin sistematik analizi ve analiz sonucu alnan kararlarn AB düzeyinde kabul ettirilmesi için örgüt lobilerinin basks gerekecektir. Müzakere sürecinde ülkelerin kendisi için hayati önem tayan konular öncelikle tespit etmesi ve dersine iyi hazrlanmas halinde, AB nin balangçta son derece kat tutum izledi%i konularda bile sonradan esnek davranabildi%i de görülmektedir (Ylmaz ve di%., 2006). Ülkeler, müzakere pozisyonlarnda öngörülen katlm tarihinde uyum sa%layamayacaklar müktesebat alanlar için geçi süresi talep edebilmilerdir. Aday ülkeler, müktesebatn uygulanmasn bir süreli%ine erteleyen geçi süresi dnda, müktesebatn bir alanna ilikin olarak istisna da talep edebilmektedir. Geçi süreleri ve istisnalar uyum sa%lamakta zorlanlacak alanlarda düzenleyici etki analiz raporlar ile ortaya konulmakta ve Komisyona kabul ettirilmeye çallmaktadr. Bu anlamda yeni üye ülkelerin iyi hazrlanm etki analiz raporlarnn genellikle kabul edildi%i görülmektedir (Bilen, 2005: 55). Müzakereler sürecinde en önem verilen konularn kamu sa%l%, gda güvenli%i, hayvan refah ve hayvan sa%l% oldu%u görülmektedir. Komisyon bu konulardaki mevzuatn üzerinde hassasiyetle durmakta ve mevzuatn eksiksiz uygulanmasn talep etmektedir. Bu nedenle özellikle veterinerlik alannn kapsad% ve hayvansal ürünlerin üretildi%i veya ilendi%i tesislerdeki hijyen, stok yo%unlu%u, tama, çevreye saygl üretim, etiketlendirme ve pazarlama artlarnn ilgili direktiflerle belirlenmi kurallara uyumu AB'nin tarm müzakerelerinde temel tartma konular olmutur (HKV,2005: ) Tüm bu süreçte hassasiyet gösterilen konularda üretici örgütlerinin üreticilerini e%itmeleri, geçi süreleri ve istisnalar hakknda bilgilendirme çalmalar yapmalar, söz konusu müktesebat kurallarna uyum için iletmelerin yapsal de%iimlerini sa%lamalar bu sürecin daha kazançl atlatlmasn sa%layacaktr. Türk tarm sektöründe üretimin, pazarlamann, rekabetin, gda hijyeninin, tarmn çevreye etkilerinin ve krsal kalknma konularnn üzerinde yeterli düzeyde katk sa%layacak bir örgütlenmenin bulundu%unu söylemek zordur. Hstikrarl bir örgütsel devamllk ve çkar temsil niteli%i kazanmam tarmsal örgütlerin Avrupa Birli%i müzakere sürecinde Türk tarm sektörüne ve tarm politikalarna sa%layabilece%i katk çok snrl

14 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri kalacaktr. Söz konusu örgütlerin çok sayda olmas, örgütsel bütünlükten yoksunluk ve amaç birli%inin olmamas ve birlikte hareket etmemeleri bask güçlerini zayflatmaktadr Tar)m Politikalar)n)n DemokratikleCmesi ve Bask) Gruplar) Olarak Üretici Örgütlerinin Rolü Toplumu oluturan bireylerin, kendi yönetimlerinde söz sahibi olmalar yöntemini içeren demokrasi, politik özgürlü%ü geniletti%inden dolay, bal bana arzu edilen ve ulalmas gereken bir hedeftir. Ayn zamanda demokratik kurumlar ve süreçler ekonomik gelimeye de katk sa%lamaktadr. Demokrasi ekonomik gelime/büyüme için en temel kurumdur. Demokrasi, ekonomik ve politik yetki devrini kolaylatrr, istikrarl bir yatrm ortam sa%lar ve ulusal enerjinin ve kaynaklarn ekonomik gelime/büyüme do%rultusunda mobilizasyonunu hzlandrr. Demokrasi beeri sermaye birikimini yükselterek ve gelir eitsizli%ini azaltarak büyüme hznn yükselmesine yol açar (Do%an, 2005:1-19). Toplum kalknmasnn en önemli yan tabandan gelen ekonomik, toplumsal ve kültürel kalknma hareketi olmasdr. Bundan dolay kalknma ve demokratikleme olgusu daha sa%lam bir kök salmaktadr. Toplum kalknmas ile amaçlanan küçük ve da%nk yerel toplumlarn kalknma çabalarn küresel hedeflere ulatrmaktr. Böylece kt kaynaklarn en ekonomik kullanm sa%lanabilir (Yavuz, 1996: 22-23). Bu nedenle, demokrasi gelimekte olan ülkeler için bir lüks olarak görülmemelidir. Aksine, demokrasi ekonomik gelime için esas de%er olarak kabul edilmelidir. Çünkü demokrasi hem politik ve sivil özgürlüklerle kuvvetli ba%lara sahiptir, hem de sosyal ve ekonomik gelimeye katk sa%lamaktadr. Dünyann en gelimi ülkelerinin en demokratik ve en örgütlü ülkeler olmas bir rastlant de%ildir (Do%an, 2005:1-19). Demokrasi, modern zamanlarda sivil toplum örgütleri ile ilevsel hale gelmektedir. Kentlileme ve modernleme sürecinde birey, sivil toplum örgütlerinde ald% rol ve sorumluluk ile demokrasinin de gelimesini sa%lamaktadr. Açk toplumlarda, sivil toplum örgütleriyle birlikte demokrasi, problemsiz sürmektedir. Ancak, henüz tam anlamyla kentlileememi ve modernleememi dolaysyla, cemaat ve kabile yapsnn hakim oldu%u do%u toplumlarnda, sivil toplum örgütleri gerekti%i gibi geliememitir (Bayhan, 2002:1-13) Sivil Toplum Kurulular (STK), kamuoyu oluumunda ve bilinçlendirilmesinde, tartmalarn siyasal alana tanmasnda önemli görevler üstlenmektedir. Avrupa Birli%i'ne üye ülkelerin tarm sektörlerinde tarmsal üretim, pazarlama, ticaret, gda hijyeni, çevre koruma, krsal kalknma ve hayvan refah gibi konularda çok etkili sivil toplum kurulular bulunmaktadr. Bu STK'lar, Avrupa Birli%i Ortak Tarm Politikas'nn ve üye ülkelerin ulusal tarm politikalarnn ekillenmesinde, etkili kamuoyu oluturma kampanyalar ve çkar temsil faaliyetleri yürütmektedirler. Çkar ve bask gruplaryla da (lobiler) çkar temsil ittifaklar kurabilen bu STK'lar, ulusal ve ulusüstü karar alma süreçlerini etkileyebilecek güce ulaabilmektedirler (Arabac; 2005:209). Dünya ekonomisini, küreselleme sürecinde yöneten Dünya Bankas, IMF ve Dünya Ticaret Örgütü nün tek boyutlu gelimi ülkeler lehine uygulamalarna ve küresellemenin olumsuzluklarna kar, alternatif politika üretilmesini isteyen ülke çiftçilerinin örgütlenmeleri önem tamaktadr. Gelimi ve gelimekte olan örgütlü toplumlarda bask gruplar olarak örgütler, gerekirse resmi otoritenin politikalarn yeniden oluturacak, de%itirecek ya da snrlayacak gücü temsil etmektedir (Bayhan, 2002:1-13). Genelde tüm dünya ülkelerinde tarm politikasnn üç temel hedefi vardr. Bunlardan birincisi tarmsal faaliyetin do%as gere%i di%er sektörlere göre bu sektörde daha düük gelirle çalld% için, tarm sektöründe çalanlarn gelir seviyesinin di%er sektörlerin gelir seviyesine yaklatrlmas veya yükseltilmesidir. Hkincisi, toplumun beslenmesi için stratejik öneme sahip tarm ürünlerinin üretilmesinin garanti edilmesidir. Üçüncüsü ise, tarm kesiminin önemli bir ksmn oluturan ve tarm bir yaam biçimi olarak kabul etmi olan küçük aile iletmelerinin sektördeki büyük iletmelerin rekabeti karsnda ayakta kalabilmesi ve dolaysyla sosyal huzurun sa%lanmas için desteklenmesidir. Ancak her ülke kendi tarmsal yapsnn özelliklerinden dolay ortaya çkan problemlere ba%l olarak farkl tarm politikas amaç ve önceliklerine sahip olabilir (Yavuz, 2001:8). Politika oluturma sürecinde devletin kaynak ve yetkilerini çiftçi

15 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye örgütleri ile birlikte kullanm demokratiklemenin temel ilkesidir. Çiftçi örgütlerinin katlm yalnzca karar almay etkilemeyi de%il karar alma sürecinin her evresinde, kararlarn içeriklerinin biçimlenmesinde, uygulama ve denetlenmesinde yaygn ve yo%un katlm da içermektedir. Türkiye gibi güçlü devlet gelene%inin, merkeziyetçili%in egemen oldu%u toplumlarda (World Bank, 1992: 49) katlm yollarnn açk tutulmas, biçimsellikten öteye geçmedi%inden, ço%ulcu kurumsal yaplarn inas, devletle toplum arasnda aa%dan yukarya kurumsal ba%lar sa%layp yerel kayglar seslendiren bir örgütlenme yapsnn oluturulmas önem arz etmektedir. Tarm politikalarnn demokratiklemesi açsndan katlmcl%n artrlmasn ve tabana yaygnlatrlmasn sa%lamak için, tarm politikalar örgütlü tarma dayandrlmaldr. Örgütler sektörel geliimin belirleyici unsuru olmaldr. Türkiye' de tarmsal politikalarn ve destekleme sisteminin belirlenmesi genel olarak de%erlendirildi%inde, Devletin gerek politika belirlemede gerekse politika yürütmede a%rl%nn son derece fazla oldu%u görülmektedir. Tarm gelimi ülkelerde ise tarmsal politikalarn ve destekleme sisteminin belirlenmesinde tarmsal örgütlerin daha etkin oldu%u görülmektedir. Tarmsal destekleme politikas belirlenirken üreticilerin de buna destek vermesi, destekleme sisteminin daha demokratik bir ekilde yürütülmesi açsndan önemlidir. Bu ekilde devlet tarafndan uygulanan desteklemelerde üreticiler de bir ölçüde sorumlu olacaklarndan tarmsal desteklemelerin ülke tarmna ve üretici gelirine faydalar artacaktr (Hnan, 2004:196). Hükümetlerin politika belirleme, karar alma ve uygulama sürecinde, politikalarn kamu ve özel çkarlarn optimumunda kald%ndan emin olmak için sürekli bir dikkat ve çaba gerekmektedir. Bu nedenle kanun koyucular, kurullar, politika yapclar, artan sayda profesyonel ve planlamaya yönelik sivil toplum örgütleri gibi çok sayda kurum en fazla menfaati elde etmeye yönelik olarak politik atmosferde yer almaktadrlar. Bu nedenle AB de tarmsal üretici örgütleri, karar ve görülere giderek daha yo%un katlmalar yönünde tevik edilmektedir. Yine Avrupa modeli katlmc demokrasinin oluturulmas hususunda sivil toplum örgütlerine önemli bir rol dümekte ve Avrupa Birli%i, üretici örgütlerinin AB karar alma sürecinde ve OTP nin belirlenmesi sürecinde etkili olmasn istemektedir. Dünyada yaanmakta olan küreselleme sürecinde artan rekabet, teknolojik gelimeler, uluslararas ticarette kaydedilen gelimeler, tarmn endüstrilemesi, mevcut durumun iyiletirilmesi gereklili%ini gündeme getirmitir. Mevcut durumun iyiletirilmesi için yasal düzenlemeler dâhil bir dizi önlemin alnmas yannda, dünya ile özellikle aday konumunda oldu%umuz Avrupa Birli%i ile uyum sa%layabilecek, tarm sektörünün yapsal sorunlarna çözüm getirebilecek etkin alternatif politikalarn ve bu politikalar sürdürülebilir klacak hukuksal altyapnn ivedilikle oluturulmas gerekmektedir (DPT, 2000:53) Tar)m Politikalar)nda Pazarl)k Yöntemi Türkiye de tarm sektöründe faaliyet gösteren örgütlerin, temsil ettikleri toplumsal kesimin sorunlarnn ve bu sorunlarn çözümüne yönelik önerilerinin siyasi arenaya tanmasna yönelik çabalara hemen hemen hiç girmedikleri görülmektedir. Bu örgütler, verimli tarm arazilerinin tarm d kullanmnn önlenmesi, biyolojik çeitlili%in, genetik kaynaklarn ve eko sistemlerin korunmas, biyo-güvenli%in sa%lanmas, piyasalarn güçlendirilmesi, verimlili%in artrlmas, gda güvencesi ve güvenirli%inin sa%lanmas, su kaynaklarnn korunmas, sulama yatrmlarna hz verilmesi, üretim-pazar ve tarmsanayi entegrasyonunun sa%lanmas, krsal yoksullu%un azaltlmas vb. sektör için hayati derecede önemli konularda siyasal iktidar üzerinde hak arama ve gösteri yapma gibi demokratik bask yaratamamakta, kamuoyunu ve üyelerini bu konularda bilgilendirip bilinçlendirme çabalarna yeterince katk sa%layamamaktadrlar. Oysa tarm gelimi ülkelerden biri olan ABD' de üreticilerin kurduklar kooperatifler tarm politikasnda önemli rol oynamaktadr. Örne%in pirinç üretimi yapan üreticiler, çeltik fabrikas sahipleri, pirinç ticareti yapan toptanc ve perakendecileri, ihracatçlar bir araya gelerek Pirinç Federasyonu" (Rice Federation) isimli bir üst örgüt kurmulardr. Bu federasyon pirinç üreticilerinin yasal haklarn koruyarak pirinç

16 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri politikalarn ABD Tarm Bakanl% ile birlikte belirlemektedir. Federasyonun di%er önemli amac ABD pirinç sanayini temsil etmek ve ABD pirincini tüm dünyaya tantmaktr (Hnan, 2004;197). Hatta bu federasyon Türkiye'de ABD pirincini tantmak ve pazarlamak üzere bir halkla ilikiler irketi ile birlikte çalmaktadr. Bu konuda en çarpc örnek ise bir Kuzey Avrupa ülkesi olup da AB'ye katlmayan Norveç'tir. Norveç'te üreticilerin, mesleki örgütleri olan ziraat odalar ulusal birli%i ekonomik örgütleri olan tarm kooperatifleri ulusal federasyonu tarm ürünleri piyasasnn düzenlenmesinde ve tarm politikasna yön vermede her zaman birlikte aktif rol oynamlardr. Ayn durum, Hsveç, Danimarka ve Finlandiya gibi di%er Hskandinav ülkelerinde de büyük ölçüde geçerlidir. Baz Hskandinav ülkelerinde tarmsal politikalar ve destekler pazarlk yöntemi ile belirlenmektedir. Üreticilerin mesleki örgütleri olan Ziraat Odalar temsilcileri ve ekonomik örgütü olan tarm kooperatifleri temsilcilerinden meydana gelen bir kurul ürün fiyatlar ve di%er tarmsal desteklerin tespitinde devletle pazarlk edebilmektedir (Hnan, 2004: 198). Bu yönteme göre üreticilerin ortak olduklar yerel kooperatifler ile mesleki dayanma örgütleri (Ziraat Odalar vb.) bunlarn ulusal düzeydeki merkez birlikleri kanalyla Tarm Bakanl% ile karlkl olarak görümelere oturmaktadr. Görümelerde daha önceden Ulusal Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitüsü'nün hesaplad% model (test) iletmelerinin verilerine dayanan ürün maliyetleri ve iletme gelirleri ayrca makro modellerin sonuçlar dikkate alnarak o yl uygulanacak destekleme ürün fiyatlar ve tarma yaplacak di%er destekler ve politikalar belirlenmektedir (_ekil 1). Ancak kurulan modeller gerçekçi ve öngörüleri tutarl olmal, sa%lkl veriler kullanlmal, modeli kuranlar tarm iyi bilmelidir. Bu konularda hassasiyet gösterilmez ise hatal sonuçlar alnmas kaçnlmazdr. _ekil 1. Üretici Örgütleri ve Tarm Politikalarnda Pazarlk Yönteminin Hleyii Kaynak. (Hnan, 2004: 200). Pazarlk yönteminde üreticilerin temsilcileri (ziraat odalar, kooperatifler ve di%er üretici örgütleri) ve devlet (Tarm Bakanl% ve di%er ilgili kamu kurulular) bir araya gelerek sendikalarla iverenlerin yaptklar toplu sözlemelere benzer ekilde görümeler yapmakta ve bu görümeler sonunda ortak kararlar alnarak tarm politikalar ve tarma verilecek destekler belirlenmektedir. Türkiye de de AB ülkelerinde oldu%u gibi, pazarlk yönteminden yararlanmak ve tarmsal destekleri bilimsel verilere dayanarak karlkl uzlama ile saptamak mümkündür. Ancak bunun gerçekleebilmesi için tarmsal üretici örgütlerinin (ekonomik, mesleki ve tarmsal çkar örgütleri) dayanma içerisinde olmas ve koordineli bir biçimde çalmas gerekir. Bu sistemin uygulanmas ülkemiz için uygun bir model olsa dahi,

17 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ülkemizde böyle bir sistem için siyasi otoritenin karar vermesi bugünkü koullarda zordur. Çünkü hükümetler tarm kesimini genelde bir oy deposu olarak görmekte ve seçim zamanlarnda tarm kesimine dönük popülist kararlar ile bu kesimi etkilemeye çalmaktadr. Ayrca sistemin uygulanmasnda teknik yönden bir takm eksiklikler de bulunmaktadr. Tarm gelimi ülkelerde bu sistem için çok iyi bir kayt sistemi bulunmaktadr. Bu kaytlar ülkenin özerk Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitüsü uzmanlarnn kontrolünde tutuldu%undan "model iletmeler" pazarlk masasna oturan her iki kesimce de kabul edilmektedir. Bu nedenle, hatalar asgariye indirilmektedir. Ülkemizde de Dünya Bankas deste%i ile Tarm Bakanl%'na ba%l olarak Ankara'da kurularak faaliyete geçen "Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstitüsü" bulunmaktadr. Ancak bu enstitünün iletme düzeyindeki sorunlarla pek ilgilenmedi%i, daha çok makro düzeyde çalmalar yaparak bu%day, pamuk vb. ürünlerle ilgili durum ve tahmin raporlar hazrlad% görülmektedir. 5. SONUÇ VE ÖNERLER Türkiye de tarm politikalar, daha çok ekonomik kriz dönemlerinde krize ayak uydurmak amacyla ve hükümetlerin geni bir nüfus kitlesini ilgilendirmesi nedeniyle özellikle seçim dönemlerinde seçim ekonomisi uygulamalar gibi iç dinamiklerden ve uluslar aras anlama ve taahhütler gibi d dinamiklerden kaynaklanan nedenlerle de%iim göstermi ve belirlenmitir. Bu süreçte tarmsal üretici örgütlerinin rolü birkaç örnek dnda oldukça snrl kalmtr. Dünyada yaanmakta olan küreselleme olgusu, artan rekabet ortam, uluslar aras anlamalarn getirdi%i yükümlülükler tarm sektörünün daha güçlü konuma gelmesini zorunlu hale getirmitir. Tarm ve gda sektörünün güçlü konuma getirilmesi örgütsel yapnn güçlendirilmesine ba%ldr. Türkiye de tarmsal nüfusun saysal çoklu%una ra%men tarmda çalan nüfus organize bir örgütlenme ortaya çkaramam, politika karar mekanizmas üzerinde etkin bir bask grubu niteli%ine kavuamamtr. Bunun en önemli nedenleri, üye üreticilerin örgütlerine güvensizli%i, tarmsal örgütlerin demokratik yönetilmemeleri, örgütler arasnda amaç birli%inin olmamas ve birlikte hareket etme yeteneklerinin zayf olmas, ba%msz finansman kayna%na sahip olmamalar, özerk ve ba%msz örgütler olarak çalmalarnn önündeki hukuksal altyap yetersizli%idir. Türk tarmnn ve çiftçisinin bugün içinde yaad% sorunlarnn temelinde, çiftçilerin piyasa karsnda örgütsüzlü%ünden kaynaklanan güçsüzlü%ü ve bilinçsizli%i yatmaktadr. Küreselleme ba%lamnda, henüz gelimesini tamamlayamadan güçsüzletirilen çiftçilerden, demokrasi adna fazla bir ey beklemek gerçekçi de%ildir. Çünkü zaten ellerinde toplumsal, ekonomik, yasal ya da siyasal fazla bir güç yoktur. Türkiye de tarmn gelimesi, tarmsal üretimin artmas için gerekli kararlar alarak uygulamaya koymas, ulusal ve uluslar aras düzeyde dayanmann gerçekleebilmesi için tarmsal üretici örgütleri ile ilgili düzenlemelerin gözden geçirilmesi ve yeniden yaplanmasnn sa%lanarak demokratik örgütler durumuna getirilmesi gerekmektedir. Türkiye de çiftçileri koruyup kollayan, yönlendiren biçimde düzenlenmi, devletin çiftçilere ilikin net bir örgütlenme politikas yoktur. Bu konudaki kamu yönlendirmeleri yetersizdir. Üretici örgütleri mevzuat, çiftçilerin hak aramalarn destekler nitellikte demokratik içerik bakmndan zenginletirilmelidir. Bu ba%lamda demokratik örgütlenmelerin kurulmalarn tevik etmek, bu örgütlerin özerk ve ba%msz örgütler olarak çalmalarn sa%lamak için hukuksal altyapnn tamamlanarak ilerlik kazandrlmas gerekmektedir. Türkiye de de gelimi ülke örneklerinde oldu%u gibi, tarm politikalarn ve destekleri, tarmsal örgütler ve politika yapc kurumlarla karlkl uzlama ile saptamak mümkündür. Ancak bunun gerçekleebilmesi için öncelikle siyasi otoritenin karar vermesi, tarmsal üretici örgütlerinin (ekonomik, mesleki ve tarmsal çkar örgütleri) dayanma ve amaç birli%i içerisinde olmas ve koordineli bir biçimde çalmas gerekir. Tarm sektöründe sürdürülebilir kalknma ivmesi yaratmak; ekonomi, siyaset, sosyal mekanizmalar ve kültürü entegre eden, sektörde örgütlülü%ü hedefleyen demokratik tarm politikalarnn gelitirilmesine ba%ldr. Bu politikalarn eksenini ise demokratik, etkin üretici örgütlerinin gelitirilmesi oluturur. Bunun için, sosyo-ekonomik

18 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri hayatn örgütlü kesimlerinin ve siyasi iktidarn, bu politikalarn üretilece%i bir yönetiim platformu yaratp ulusal iradeyi harekete geçirmesi gerekir. Türkiye de üretici örgütlerinin güçlenmesi, çiftçilerin büyük arac ve tefecilerle rekabet edebilmesi, d ticarette ve sanayide etkili olabilmesi ve hatta Avrupa Birli%i ülkelerindeki çiftçi kooperatifleri ve üretici örgütleri ile bütünleebilmesi için bunlarn demokratik ve özerk üst örgütlerinin en ksa zamanda oluturulmas önem arz etmektedir. Ayn zamanda örgütlerin, tarm politikalarnn ve desteklerin belirlenmesi karar sürecinde yer almalar, demokratik ço%ulcu katlmn gerçekletirilmesinde kritik öneme sahiptir. Türk tarm sektöründeki örgütlerin mevcut durumlaryla Türkiye'nin AB müzakerelerinde etkin bir katk yapabileceklerini söylemek zordur. Gerek kamu kurumu niteli%indeki meslek kurulular, odalar, borsalar, gerekse vakf ve derneklerin müzakere öncesinde ve müzakereler sonrasnda ortak amaçlar çerçevesinde hareket etmelerini sa%layacak ba%lantlar, kurumsallam ittifaklar yeterli düzeyde görülmemektedir. Bu koordinasyon eksikli%i ve amaç birli%inin olmamas, müzakere sürecinde Türk tarm sektöründe alnmas gerekli önemli reform kararlarnn uygulanmasnda zafiyetlere yol açabilecektir. Üyelik halinde Türk tarmnn OTP ye uyumu tarmn örgütlenme yapsn önemli ölçüde de%itirebilecektir. Çiftçi örgütleri, AB çiftçi örgütleri bünyesinde yer alacak, örgütlerin bütünlemeleri sa%lanacak, böylece bask grubu oluturabilecek daha gelimi ve etkin bir tarmsal örgütlenme ile lobi faaliyetleri söz konusu olabilecektir. Gelimi ve gelimekte olan örgütlü toplumlarda bask gruplar olarak örgütler, gerekirse resmi otoritenin politikalarn yeniden oluturacak, de%itirecek ya da snrlayacak gücü temsil etmektedir. Politika oluturma sürecinde devletin kaynak ve yetkilerini çiftçi örgütleri ile birlikte kullanm demokratiklemenin temel ilkesidir. Çiftçi örgütlerinin katlm yalnzca mevcut tarm politikas uygulamalarn etkilemeyi de%il, politika oluturma sürecinin her evresinde, politikalarn içeriklerinin biçimlenmesinde, uygulama ve denetlenmesinde yaygn ve yo%un katlm da içermektedir. Çünkü demokrasi hem politik ve sivil özgürlüklerle kuvvetli ba%lara sahiptir, hem de sosyal ve ekonomik gelimeye katk sa%lamaktadr. Tarm politikalar belirlenirken üreticilerin de buna destek vermesi, tarm politikalarnn daha demokratik olarak belirlenmesi ve demokratik bir ekilde yürütülmesi açsndan önemlidir. Türkiye de tarmsal örgütlerin bask grubu olarak yeterince etkin olduklarn söylemek oldukça zordur. Türkiye de tarm politikalarnn demokratiklemesi açsndan, katlmcl%n artrlmasn ve tabana yaygnlatrlmasn sa%lamak için, tarm politikalar örgütlü tarma dayandrlmaldr. Aa%dan yukarya kurumsal ba%lar sa%layp yerel kayglar seslendiren bask grubu niteli%ine sahip bir örgütlenme yapsnn oluturulmas ve ba%msz çkar temsil yetene%i kazanmas zorunluluk halini almtr. Ba%msz, demokratik ve sosyal bir tarm politikas için bask grubu olarak üretici örgütlerinin önündeki mevzuat engelleri kaldrlmaldr. KAYNAKÇA ABAY Canan, OLHAN Emine, UYSAL Yasar, YAVUZ Fahri, TÜRKEKUL Berna. (2005); Türkiye de Tarm Politikalarnda De%iim, VI. Teknik Kongre, 3 7 Ocak 2005,TMMOB Türkiye Ziraat Mühendisleri Odas, Ankara, 2005 AKTAN, C.Can. (2003); "Görünmez Ayak ve Milletlerin Hsraf: Rant Kollama", içinde. C.C.Aktan, (ed.) Yasal Soygun ve Rant Kollama, Zaman Kitap, Hstanbul. AKTAN, C.Can, AY Hakan, ÇOBAN Hilmi. ( 2007). Siyasal Karar Alma Sürecinde Çkar Gruplar. Eriim Tarihi: ARABACI, Ahmet (2004); Avrupa Birli%i Ortak Tarm Politikasnda Tarm Lobisi. Civilacademy, Vol. 2, No. 2, Oct. 2004, pp ARABACI, Ahmet (2005); Avrupa Birli%i ne Üyelik Müzakereleri Sürecinde Tarm Sektöründeki Sivil Toplum Kurulularnn Önemi. II. Ulusal Sivil Toplum KuruluClar) Kongresi, Ekim 2005, Çanakkale. s

19 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ARI, F. Aylan. (2007); Türkiye de Tarmn Ekonomideki Yeri Ve Güncel Sorunlar. Eriim Tarihi: ; BAYHAN, Vehbi (2002); Demokrasi ve Sivil Toplum Örgütlerinin Engelleri: Patronaj ve Nepotizm. Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Mays 2002, Cilt: 26, No: s Sivas. BHLEN, Gülhan (2005); Türkiye'nin Müzakere Sürecine Analitik Bak. Finans Dünyas) Dergisi, say 188 (A%ustos 2005), s BULUTOaLU, Kenan (1981); Kamu Ekonomisine GiriC, Filiz Kitabevi, Hstanbul. ÇIKIN, A.(1992); Tarm Kesiminde Kooperatif Örgütlenme ve Tarmsal Kooperatifçilik Politikas". 2000'li Y)llara Do5ru Türkiye Tar)m)- Tar)m Haftas)'92 Sempozyumu, TMMOB-ZMO, 7 10 Ocak 1992, Ankara. ÇIKIN, Ayhan, KIZIDAa, Nermin (1999); Avrupa Birli%i ve Türkiye de Tarmsal Kooperatifçilik Hareketleri. Türkiye Milli Kooperatifler Birli5i, Ümit Yaynclk Matbaaclk. Ankara, 335 s. DOaAN, Adem (2005); Demokrasi ve Ekonomik Gelime. Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say 25, Temmuz Aralk 2005.Kayseri DPT (2000); Tarmsal Politikalar ve Yapsal Düzenlemeler Özel Hhtisas Komisyonu Raporu. Sekizinci BeC Y)ll)k Kalk)nma Plan). DPT: ÖHK: 534. Ankara. DPT (2000); Tarmsal Politikalar ve Yapsal Düzenlemeler Özel Hhtisas Komisyonu Raporu. Sekizinci BeC Y)ll)k Kalk)nma Plan). DPT: ÖHK: 534. Ankara.ss.61 DPT (2004); Tarm Stratejisi ( ). Devlet Planlama Tekilat. Eriim Tarihi; EKHCH, M.S, DEMHR, M. (2000); "Rant Kollama Sürecinde Bask Gruplar", Maliye AraCt)rma Merkezi Yay)n), Prof. Dr. Adnan Tezel'e Arma%an, Hstanbul. ERAKTAN, Gülcan (2003); AB - Türkiye Üretici Örgütlülü%ü ve De%iim. Ziraat Mühendisleri Odas), Tar)m Haftas)' 2003 Etkinli5i, AB GeniCleme Sürecinde Türkiye Semineri - Tarmsal ve Krsal Politikalar, 8-9 Ocak 2003, Ankara. GRANT, W. (1997); The Common Agricultural Policy, Newyork, St. Martin Pres. GÜLÇUBUK Bülent, _ENGÜL Haydar, ALUFTEKHN Nilay, KIZILASLAN Nuray, KILIÇ Mehmet. (2005); Tarmda Hstihdam Sosyal Güvenlik Uygulamalar Ve Krsal Yoksulluk. Eriim Tarihi: ; 059bulentgulcubuk.pdf HENNHS, M. (2001); Europeanization and Globalization: The Missing Link. Journal of Common Market Studies, 39 (5), Aralk, ss HKV (2005); Avrupa Birli%i Hle Katlm Müzakereleri Rehberi. ktisadi Kalk)nma Vakf) Yaynlar No:184,Hstanbul. ss ISIKLI Emin, ABAY Canan. (1992); Destekleme Uygulamalarnn Tarmsal Yapya Etkisi, Tarm Haftas 93 Sempozyumu, Tar)msal Destekleme Politikalar), Sorunlar, Çözümler, TMMOB Türkiye Ziraat Mühendisleri Odas Yaynlar, Yayn No:20, Ankara, 1992 HNAN, H.Hakk (1998); Tar)msal Kooperatifçilik Ekonomisi. Tekirda% Ziraat Fakültesi Ders Notu. Tekirda%. HNAN, H.Hakk (2004); Türkiye de Tar)msal Kooperatifçilik ve AB Modeli. Hstanbul Ticaret Odas. Yayn no Hstanbul. ss.244 HNAN, H. Hakk., GÜLÇUBUK, Bülent., ERTUaRUL, Cemil., KANTÜRER, Erdo%an., BARAN, E. Argun., DHLMEN, Özcan. (2000); Türkiye de Tarmda Krsal Kesim Örgütlenmesi. Türkiye Ziraat Mühendisli5i 5.Teknik Kongresi, TMMOB- ZMO,17 21 Ocak 2000,Ankara. Eriim Tarihi: ; 06.pdf KAPANH, Münci. (1989); Politika Bilimine GiriC, Bilgi Yaynevi, 6. Basm, Hstanbul. KOÇTÜRK, O. Murat ve CEBECH, A.Nuray (2003). Türkiye de Tütün Üretiminde Sözlemeli Tarm Manisa Örne%i. Türk-Koop Ekin Dergisi, Yl:7, Say: 26 Ekim- Aralk s

20 Türkiye de Tar&m Politikalar&n&n Demokratikle(mesi ve Alternatif Tar&m Politikalar& Olu(turulmas& Sürecinde Bask& Gruplar& Olarak Üretici Örgütleri KÖROaLU, Semiha (2003); Avrupa Birli%inde Ve Türkiye de Tarmsal Örgütlenme, T.C. Tarm ve Köyileri Bakanl%, D)C lickiler ve Avrupa Toplulu5u Koordinasyon Dairesi BaCkanl)5), AT Uzmanlk Tezi, Ankara.s.170. MB, (2006); AB Ortak Tarm Politikas ve Doha Round Ticaret Görümeleri, Rapor No: 18, T.C Maliye Bakanl)5) Strateji GeliCtirme BaCkanl)5), 4 Ocak Ankara. ss.13. Eriim tarihi : raporlar/sayi_18.pdf ÖNER, Ayla (1992); Avrupa Toplulu%unda Çiftçi Organizasyonlar ve Bu Organizasyonlarn Karar Mekanizmas Üzerindeki Etkileri, T.C. BaCbakanl)k Hazine ve D)C Ticaret MüsteCarl)5), Serbest Bölgeler Genel Müdürlü%ü Uzmanlk Tezi, Ankara, Temmuz ÖZKAYA, Tayfun, OYAN O%uz, ISIN Ferruh, UZMAY Aye. (2001); Türkiye de Tarmsal Destekleme Politikalar Dünü Bugünü Gelece%i, Türkiye Ziraat Odalar Birli5i Yay)n), Ankara, 2001 PETERSON, J. ve BOMBERG, E. (1999); Decision- Making in the European Union. Macmillian Pres. s.120. RG (2006); 5488 sayl Tarm Kanunu tarih ve sayl Resmi Gazete. RG (2004); 5200 sayl Tarmsal Üretici Birlikleri Kanunu tarih ve sayl Resmi Gazete. SAKAL, Mustafa. (2007); Siyasal Karar Alma Sürecinde Yeralan Aktörler Ve Rolleri. EriimTarihi: : yazilar /sakal-siyasal-karar-alma.pdf. TAHSHN, Emine. (2001); Tarm reformu ve Uluslararas Antlamalar, ktisat Dergisi, (Nisan 2001), say, 412, s. 75. TKB (2003); Ülkemizdeki Tüm Kooperatifleri Kapsayan Tek Bir Kooperatifler Yasasnn Hazrlanmas Hususunda Bakanlk Görüü (Yaymlanmam Rapor), Tar)m ve KöyiCleri Bakanl)5) TeCkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlü5ü, Ankara. TKB (2004a). Tarmsal Örgütler ve Örgütlenme. X.Komisyon, II. Tar)m uras) Sonuç Raporu.T.C Tarm ve Köyileri Bakanl%, 29 Kasm- 1 Aralk Ankara. s TKB (2004b); Tarmsal Girdi ve Desteklemeler. VII. Komisyon, ll. Tar)m uras) Sonuç Raporu.T.C Tarm ve Köyileri Bakanl%, 29 Kasm- 1 Aralk Ankara. s VAROL, Sinan. (2003); Dünden Bugüne Ortak Tarm Politikas ve AB Tarmnn Yönetim Yaps. AB GeniCleme Sürecinde Türkiye, "Tar)msal ve K)rsal Politikalar" TMMOB, Ziraat Mühendisleri Odas, Etkinlikler, 8-9 Ocak 2003, Ankara World Bank (1992); Governance and Development, Washington D.C.: World Bank. YALÇINKAYA Neslihan, YALÇINKAYA M. Hakan, ÇILBANT Cokun. (2006); Avrupa Birli%i ne Yönelik Düzenlemeler Çerçevesinde Türk Tarm Politikalar ve Sektörün Gelece%i Üzerine Etkisi. Yönetim ve Ekonomi. Cilt:13 Say:2 Celal Bayar Üniversitesi H.H.B.F. MANHSA. s YAVUZ, Fahri (2001); Tar)m Politikas) ll. Genel Politikalar ve Uluslar aras) Tar)m Ticareti. Ders Notlar. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Yaynlar No: 186. Erzurum. ss YAVUZ, Orhan (1996); Gelimekte Olan Ülkelerde Kooperatifçili%in Toplum Kalknmasnda ve Demokratiklemedeki Yeri, Türk Kooperatifçilik Kurumu, Karnca Kooperatif Postas, say. 712, Nisan 1996, s.21-23, Ankara. YILMAZ, Hasan. (2003); Türk Tarmnda Gübre: Hzlenen Politikalar ve Gübre Sübvansiyonunun Ekonomik Analizi, Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü. Tarm Ekonomisi Ana Bilim Dal. Baslmam Doktora Tezi. Adana. ss.232. YILMAZ Hasan, DEMHRCAN Vecdi, DERNEK Zeynep (2006); Avrupa Birli%i Tarm Müzakerelerinde Üye Ülke Deneyimleri ve Türkiye Açsndan De%erlendirilmesi. Türkiye VII. Tar)m Ekonomisi Kongresi,13 15 Eylül 2006, Antalya.