Sayım Tarihi - 26 Ocak GEDİZ DELTASI ve İZMİR KÖRFEZİ 2013 YILI KIŞ ORTASI SU KUŞU SAYIMI RAPORU

Transkript

1 Sayım Tarihi - 26 Ocak 2013 GEDİZ DELTASI ve İZMİR KÖRFEZİ 2013 YILI KIŞ ORTASI SU KUŞU SAYIMI RAPORU 2013 İ z m i r K u ş C e n n e t i n i K o r u m a v e G e l i ş t i r m e B i r l i ğ i

2 İÇİNDEKİLER GEDİZ DELTASI 2013 YILI KIŞ ORTASI SU KUŞU SAYIMI GİRİŞ Gediz Deltası Kış Ortası Su Kuşu Sayımları (KOSKS) Hakkında Genel Bilgi SAYIM SONUÇLARI Gediz Deltası Harmandalı Çöplüğü DEĞERLENDİRME İZMİR KÖRFEZİ 2013 YILI KOSK SAYIMI SONUÇLARI SAYIM SONUÇLARI DEĞERLENDİRME Sayımlara Katılanlar: 1. Ekip (Güney Gediz Ekibi): Ortaç Onmuş, Cumhur Durmaz, Dilara Kızıl, Bekir Salim. 2. Ekip (Orta Gediz Ekibi): Ömer Döndüren, Ozan Aslan, S. Özlem Döndüren, Samet Erel. 3. Ekip (Kuzey Gediz Ekibi): Kübra Karafazlıoğlu, Çağdaş Baday, İsmet Özgür, Kemal Çelik Körfez Ekibi: Okyay Bulut, Burçin Feran. Raporu Hazırlayan: Ömer Döndüren, Biyolog, İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği. Gediz Deltası 2013 Yılı Kış Ortası Su Kuşu Sayımı, İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği nin organizasyonda, Orman ve Su İşleri Bakanlığı 4. Bölge Müdürlüğü İzmir Şube Müdürlüğü ve gönüllü kuş gözlemcilerinin işbirliği ile gerçekleştirilmiştir. 2

3 GEDİZ DELTASI 2013 YILI KIŞ ORTASI SU KUŞU SAYIMI ( ) 1. GİRİŞ 1.1. Gediz Deltası Toplam hektarlık yüz ölçümü ile Türkiye nin en büyük deltalarından biri olan Gediz Deltası, Murat ve Şaphane dağlarından doğan ve 400 km yol kat ederek Ege Denizi ne dökülen Gediz Nehri tarafından binlerce yılda şekillendirilmiştir. Bu oluşuma neden olan Gediz Nehri nin su toplama havzası km² lik bir alana yayılmakta ve Kütahya, Uşak, Manisa, Balıkesir, Aydın, Denizli ve İzmir illerinde sınırları bulunmaktadır (Şekil 1.1.1). Gediz Deltası günümüzde Karşıyaka- Mavişehir in yanı başından başlayarak Foça Tepeleri ne kadar uzanan geniş bir kıyı şeridini içine almaktadır (Şekil 1.1.2). Yaklaşık hektarlık kısmı çeşitli koruma statüleriyle (Doğal Sit, Yaban Hayatını Koruma Sahası, Ramsar Alanı) koruma altında olan deltada, tatlı ve tuzlu su habitatlarının yanı sıra maki-frigana bitki örtüsü ve kayalık yapısıyla dikkati çeken tepeler, tarım arazileri, tuzla, yerleşim ve sanayi alanları yer almaktadır. Şekil Gediz Havzası ve havzada sınırı bulunan iller. 3

4 Şekil Gediz Deltası nın Sulak Alan Koruma Bölgeleri sınırları. Deltada bu zamana kadar yapılan araştırma ve amatör gözlemlerde 290 kuş türü kaydedilmiştir yılında gerçekleştirilen Gediz Deltası Üreyen Kuşlar Atlas Çalışması nda, bu türlerden 103 tanesine üreme kaydı verilmiştir. Türkiye de Flamingo (Phoenicopterus roseus) nun Tuz Gölü ile birlikte ürediği iki alandan biri olan Gediz Deltası, nesli Dünya ölçeğinde tehlike altında olan Tepeli Pelikan (Pelecanus crispus) nın da Türkiye deki 6 ve Kara Gagalı Sumru (Sterna sandvicensis) nun Türkiye deki bilinen iki üreme alandan biridir. Bugüne kadar Gediz Deltası nda yapılan araştırmalarda 315 bitki taksonu tespit edilmiştir. Çakal (Canis aureus), Kızıl Tilki (Vulpes vulpes), Yaban Kedisi (Felis silvestris), Saz Kedisi (Felis chaus), Yaban Domuzu (Sus scrofa), Yaban Tavşanı (Lepus europaeus), Porsuk (Meles meles), Gelincik (Mustela nivalis), Kaya Sansarı (Martes foina) gibi memeli hayvanların yanı sıra 27 tür sürüngen ve 4 tür kurbağa da deltada yaşamını devam ettirmektedir. Büyük bölümü Yaban Hayatı Koruma Sahası, I. Derece Doğal Sit, I. Derece Arkeolojik Sit ve RAMSAR Alanı olan Gediz Deltası nın yönetim planı, 2007 yılı 4

5 Haziran ayında gerçekleştirilen Ulusal Sulak Alan Komisyonu (USAK) toplantısında kabul edilerek yürürlüğe girmiş ve bu plan dâhilinde deltanın koruma bölgelerinin sınırları belirlenerek Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği altında koruma altına alınmıştır. 290 Gediz Deltası'nda bugüne kadar kaydedilen toplam kuş türü sayısı 1.2. Kış Ortası Su Kuşu Sayımları (KOSKS) Hakkında Genel Bilgi Su Kuşu Nedir? Su kuşları ekolojik olarak sulak alanlara bağımlı kuş türleri olarak tanımlanır. Ancak bu tanım oldukça geniştir ve sulak alanlara bağımlı ötücü kuşlar bu guruba dâhil edilmez. Genelde, sulak alanlarla ilişkili birkaç yırtıcı türü de sayımlara dâhil edilmektedir. Ülkemizde sayılan su kuşları aşağıdaki kuş gruplarını içerir: Sphenisciformes ve Procellariiformes ordoları (deniz kuşları) Charadriiformes ordosu (kıyı kuşları, martılar, korsan martılar, deniz papağanları, sumrular) Anseriformes ordosu (ördekler, kazlar, kuğular) Podicipediformes ordosu (batağanlar) Gaviiformes ordosu (dalgıçlar) Ciconiiformes ordosu (leylekler, balıkçıllar, çeltikçiler, kaşıkçılar) Pelecaniformes ordosu (pelikanlar ve karabataklar) Phoenicopteriformes ordosu (flamingolar) Gruiformes ordosunun bazı üyeleri (turnalar, su kılavuzları, bıldırcın kılavuzları, sakarmekeler, saztavukları ve saz horozları) Coraciiformes ordosunun Alcedinidae, Halcyonidae ve Cerylidae familyaları (yalıçapkınları) 5

6 Su Kuşları Neden Sayılır? Su kuşları, sulak alanların ekolojik işleyişinin anlaşılması ve izlenmesi açısından indikatör canlı gruplarından biridir. Bu yüzden sulak alanlardaki su kuşlarının düzenli olarak sayılması gerekmektedir. Genel olarak su kuşlarının izlenmesinin nedenleri şunlardır: Su kuşu popülasyonlarının sayısal büyüklüklerinin izlenmesi Kuş popülasyonlarındaki sayısal ve dağılımsal değişimlerin tanımlanması Sulak alanların su kuşları için uluslararası öneminin tanımlanması Uluslararası koruma, ulusal düzenlemeler ve benzeri konularda su kuşu popülasyonlarının yönetimi ve korunması için bilgi desteği sağlama KOSK sayımları her yıl yurdumuzdaki sulak alanların büyük çoğunluğunda 15 Ocak 15 Şubat tarihleri arasında gerçekleştirilmektedir. Sayımların yapıldığı bu tarih aralığı su kuşlarının en hareketsiz olduğu dönemdir. Bu tarihler Kuzey Yarımküre de kışın en çetin olduğu zamandır ve bu dönemde kuşlar çok fazla hareket etme eğilimi göstermez. 15 Şubat tarihinden sonra ise kış göçmeni olan türler yavaş yavaş kuzeye doğru göç etmeye başlar ve bu yüzden su kuşu sayısı düşer. Bunun yanı sıra ülkemizde yaz göçmeni olan su kuşlarından bazı türler de, şubat ortası ya da sonundan itibaren görülmeye başlar. Bu nedenle sayımların 15 Şubat a kadar bitirilmesi, kışlayan su kuşları popülasyonlarının en doğru biçimde belirlenmesi açısından daha uygun olmaktadır. Uluslararası su kuşu sayımları 1967 yılından bu yana her yıl küresel ölçekte Wetlands International tarafından organize edilmektedir. Tüm Kuzey Yarımküre de KOSK sayımları, bahsi geçen tarihler arasında düzenli olarak yapılmaya çalışılmaktadır. Türkiye de KOSK sayımları Orman ve Su İşleri Bakanlığı, bazı üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları tarafından uzman ve gönüllülerden oluşan ekiplerle işbirliği içerisinde gerçekleştirilmektedir. Gediz Deltası Kış Ortası Su Kuşu Sayımı ise, İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği tarafından İzmir Doğa Koruma ve Milli Parklar Müdürlüğü ile işbirliği halinde gerçekleştirilmedir. Sayıma İzmir ve civarında yaşayan gönüllü kuş gözlemcileri katılmaktadır. 6

7 Sayım Yöntemi Kış ortası su kuşu sayımlarında temel amaç alanda kışlayan su kuşu türlerini ve türlerin popülasyonlarını en doğru şekilde tespit etmek olduğundan, sayımın mutlaka aynı gün içinde ve mümkün olan en kısa sürede bitirilmesi gerekmektedir. Sayımın süresi uzadıkça, kuşların alan içerisinde yer değiştirme ihtimalinden dolayı hata ihtimali artar. Sayımların daha önceden belirlenen ve hatta yıllardır kullanılan belli sayım noktalarından yapılması da bilimsel olarak değerlendirilme imkânını arttırır. Gediz Deltası Türkiye de en fazla sayım noktasına sahip alanlardan biridir. Bunun nedenleri deltanın sulak alan kısmının yaklaşık ha gibi büyük bir alan olması ve önemli bir kısmının tuz tavalarından oluşmasıdır. Tuz tavalarında bulunan kuşları saymak için her tavayı tek tek dolaşmak gerekmektedir. Bu yüzden Gediz Deltası yıllardır yapılan sayımlarda 3 ekip halinde sayılmaktadır. Bu yıl yapılan sayımda 1. Ekip Mavişehir den başlayarak Çamaltı Tuz İşletmesi ne ait güney tuz tavalarını içine alan bölgeyi, 2. Ekip Homa Dalyanı, kuzey tuz tavaları, Kırdeniz Dalyanı ve Sazlıklar ile Kozluca Seddesi ne kadar olan bölgeyi, 3. Ekip ise Sazlıgöl, ve Gediz Nehri ile Foça Tepeleri arasında kalan bölgeyi saymışlardır. Harmandalı Çöplüğü ndeki martı türleri de 3. Ekip tarafından sayılmıştır. Ancak burada sayılan martılar Gediz Deltası KOSK Sayımı na dâhil edilmemektedir. Yine her yıl Gediz Deltası ile aynı gün içinde 4. bir ekip tarafından, İzmir Körfezi nin Mavişehir den başlayarak Urla ya kadar olan kısmı da sayılmaktadır. Bu sayımın sonuçları da bu raporda ek olarak sunulmuştur. Gediz Deltası 2013 Yılı Kış Ortası Su Kuşu Sayımı 26 Ocak 2013 tarihinde gerçekleştirilmiş ve sayıma şoförler dâhil toplam 11 kişi katılmıştır. Her ekipte en az bir teleskop ve her katılımcıda birer dürbün olacak biçimde malzemeler paylaştırılmıştır. Genel olarak sayımlarda teleskopla bir kişi kuşları sayarken, diğer bir kişi de sayım yapan kişinin söylediği türleri ve türlerin sayılarını not eder ve üçüncü bir kişi de o noktadan sayılan kuşların hareketlerini izler. Yer değiştiren kuşların tekrar sayılmaması için, varsa o bölgeden giden kuş grubunun hangi yöne gittiğini ve kuş sayısını izlemek gerekmektedir. Aynı şekilde sayımın yapıldığı bölgeye gelen kuşlar da takip edilmek zorundadır. Sayımlar her yıl belli noktalardan yapılmaktadır (Şekil ). Yıllardan bu yana edinilen tecrübelerle, alan için en uygun sayım noktaları iyi bilinmektedir. 7

8 Şekil Gediz Deltası 2013 Yılı KOSK Sayımı nda kullanılan noktalar. Bugüne kadar Gediz Deltası Kış Ortası Su Kuşu Sayımları'nda kaydedilen toplam su kuşu türü sayısı 8

9 2. SAYIM SONUÇLARI 2.1. Gediz Deltası Gediz Deltası nda gerçekleştirilen 2013 Yılı KOSK Sayımı sonucuna göre tüm deltada 54 türden su kuşu sayılmıştır (Çizelge 2.1.1). Sayım işlemi bir gün içinde ve toplamda 52 sayım noktası kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Gediz Deltası 2013 Yılı KOSK Sayımı'nda görülen toplam su kuşu sayısı Çizelge Sayımda görülen su kuşu türleri ve birey sayıları Sıra Türkçe Adı Latince Adı Birey Sayısı 1 Küçük Batağan Tachybaptus ruficollis 19 2 Bahri Podiceps cristatus 94 3 Kara Boyunlu Batağan Podiceps nigricollis Karabatak Phalacrocorax carbo Tepeli Karabatak Phalacrocorax aristotelis 6 6 Küçük Karabatak Phalacrocorax pygmeus Ak Pelikan Plecanus onocrotalus 4 8 Tepeli Pelikan Pelecanus crispus Küçük Ak Balıkçıl Egretta garzetta Büyük Ak Balıkçıl Egretta alba Gri Balıkçıl Ardea cinera Leylek Ciconia ciconia 2 13 Kaşıkçı Platalea leucorodia Flamingo Phoenicopterus roseus Angıt Tadorna ferruginea Suna Tadorna tadorna Fiyu Anas penelope Boz Ördek Anas strepera Çamurcun Anas crecca

10 Sıra Türkçe Adı Latince Adı Birey Sayısı 20 Yeşilbaş Anas platyrhynchos Kılkuyruk Anas acuta Kaşıkgaga Anas clypeata Elmabaş Patka Aythya ferina Tarakdiş Mergus serrator 7 25 Saztavuğu Gallinula chloropus 8 26 Sakarmeke Fulica atra Poyrazkuşu Haematopus ostralegus Uzunbacak Himantopus himantopus 2 29 Kılıçgaga Recurvirostra avocetta Akça Cılıbıt Charadrius alexandrinus Gümüş Yağmurcun Pluvialis squatarola Kızkuşu Vanellus vanellus Büyük Kumkuşu Calidris canutus Ak Kumkuşu Calidris alba 1 35 Küçük Kumkuşu Calidris minuta Kızıl Kumkuşu Calidris ferruginea Kara Karınlı Kumkuşu Calidris alpina Suçulluğu Gallinago gallinago 5 39 Çamurçulluğu Limosa limosa Sürmeli Kervançulluğu Numenius phaeopus 1 41 Kervançulluğu Numenius arquata Kara Kızılbacak Tringa erythropus Kızılbacak Tringa totanus Bataklık Düdükçünü Tringa stagnatilis 1 45 Yeşilbacak Tringa nebularia Yeşil Düdükçün Tringa ochropus 1 47 Dere Düdükçünü Actitis hypoleucos 4 48 Karabaş Martı Larus ridibundus İnce Gagalı Martı Larus genei Küçük Gümüş Martı Larus canus Van Gölü Martısı Larus armenicus Gümüş Martı Larus michahellis Kara Gagalı Sumru Sterna sandvicensis 5 54 Yalıçapkını Alcedo atthis 1 Tanımsız ördek 35 GENEL TOPLAM

11 Sayımda en yüksek sayıda görülen tür neredeyse her yıl olduğu gibi bireyle Flamingo dur. Flamingo dan sonra en fazla sayıda görülen tür ise 6734 bireyle Çamurcun dur. Martı türlerinden Gümüş Martı 6107, kıyı kuşlarından ise Kara Karınlı Kumkuşu 3199 bireyle en yüksek sayıda görülen türler olmuştur. Sayımda en yüksek sayıda görülen on tür Şekil de gösterilmiştir. Bu 10 türün, aynı zamanda bireyle toplam su kuşu sayısının %87,3 ünü oluşturması da dikkat çekicidir Şekil Sayımda en yüksek sayıda görülen 10 su kuşu türü Gediz Deltası 2013 Yılı KOSK Sayımı nda kaydedilen su kuşu sayısının %87,3 ünü oluşturan 10 türün dışındaki 44 su kuşu türünden bazıları sadece tek birey veya birkaç birey olarak görülmüştür. Bu türlerden bazıları alanda her zaman görülmeyen ya da sayıları genel olarak düşük seviyede olan türlerdir. Örneğin Ak Pelikan, Uzunbacak ve Leylek normalde kışı Afrika da geçiren türlerdir, ancak kış aylarında Gediz Deltası nda düşük sayılarda görülebilmektedir. Sayımda en düşük sayıda kaydedilen 10 tür Şekil de gösterilmiştir. 11

12 Şekil Sayımda en düşük sayıda görülen 10 su kuşu türü Sayım sonuçları, sayım noktaları bazında incelendiğinde özellikle Güney Gediz Deltası, Sazlıklar bölgesi ve tuz tavalarındaki bazı bölgelerin kuş sayısı açısından öne plana çıktığı görülmektedir. Sayım geçekleştirilen 52 noktadan 8 inde arası su kuşu gözlenmiştir. 8 noktada arası ve 9 nokta ise sadece arasında su kuşu kaydedilmiştir (Şekil 2.1.3). Şekil Sayım noktalarına göre su kuşu sayıları 12

13 Sayım noktalarındaki tür çeşitliliği incelendiğinde ise özellikle sazlıklar bölgesi, Homa Dalyanı ve Güney Gediz Deltası nın ön plana çıktığı görülmektedir. Toplam 16 noktada arası tür kaydedilmiştir. Güney tuz tavalarında ve Kuzey Gediz Deltası nda ise tür çeşitliliğinin nispeten daha az olduğu görülmektedir (Şekil 2.1.4). Şekil Sayım noktalarına göre su kuşu türü sayıları 2.2. Harmandalı Çöplüğü Çizelge Harmandalı Çöplüğü nde görülen türler ve birey sayıları Türkçe Adı Latince Adı Sayı Karabaş Martı Larus ridibundus 275 Gümüş Martı Larus michahellis 1055 TOPLAM

14 3. DEĞERLENDİRME KOSK sayımlarında ortaya çıkan değerler yıldan yıla farklılık gösterebilir. Nitekim Gediz Deltası nda da her yıl kuş sayıları çok farklı olabilmektedir. Sayılarda büyük farklılıklar olmasında bir alanın kendi iç dinamikleri kadar küresel etkiler de rol oynar. Avrupa da ve özellikle de Balkanlar da kışın nasıl geçtiği ve göllerin donup donmaması, Türkiye nin daha çok batı ve güney bölgelerindeki alanlarda kışlayan şu kuşu sayısını önemli ölçüde etkileyen faktörlerdir. Zira bu bölgelerde kış ne kadar sert geçerse Türkiye deki sulak alanlarda o kadar bol su kuşu olması beklenir. Gediz Deltası nda Sibirya Kazı, Sakarca, Kuğu, Ötücü Kuğu, Altıngöz, Sütlabi gibi bazı türlerin çok soğuk kışlarda görülmesi ya da sayılarının artması bu ilişki ile açıklanabilmektedir. Sulak alanların kendi içyapılarında meydana gelen değişimler de su kuşu sayısında önemli farklılıklara yol açabilir. Örneğin kuraklık, derinlik değişimleri, tuz oranının değişimi, sazlık alanların büyüklüğündeki değişimler ve avcılık baskısı su kuşu sayısını etkileyebilir. Yeterli yağmurun olmadığı yıllarda özellikle tatlı su alanlarının küçülmesi, kuşları olumsuz etkiler ancak tam tersi olarak derin göllerin sığlaşması da kuşlar için daha uygun beslenme alanı yaratarak buradaki su kuşu sayısının artmasına neden olabilir. Sığlaşma, dalarak beslenen türlerin yerini daha çok yüzeyden ve kıyıdan beslenen türlerin almasıyla sonuçlanır. Tuz oranındaki değişimler daha çok tatlı su habitatlarını tercih eden ördeklerin yerini acı ve tuzlu su habitatlarını tercih eden bazı türlerin almasına yol açar (Flamingo, Suna vb.). Sazlık alanların genişlemesiyle birlikte, sazlıkların içinde gizlenebilen Saztavuğu, Sukılavuzu, Küçük Batağan, Balaban gibi türler artma eğilimi gösterirken, açık su yüzeylerine ihtiyaç duyan ördeklerin azaldığı gözlenir. Alandaki avcılık baskısı da kuşların rahatsız olmasına ve o alanı terk etmesine neden olabilir. Su kuşu sayısını ve tür çeşitliliğini uzun dönemli olarak inceleyerek alandaki bu tarz değişimler hakkında yorum yapmak olanaklı hale gelmektedir. Gediz Deltası KOSK Sayımı 1999 yılından bu yana düzenli olarak gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. O yıldan günümüze kadar 2000, 2001 ve 2003 yılları hariç sayım her yıl gerçekleştirilmiştir yılından önce gerçekleştirilen sayımlar ise daha çok yabancılar ya da DHKD tarafından gerçekleştirilmiştir ve muhtemelen deltanın tamamını içermemektedir. Çünkü kuş sayılarında, daha önceki yıllara oranla çok büyük fark bulunmaktadır. Deltada 1999 yılında sayılan su 14

15 kuşundan sonra 2004 yılına kadar su kuşu sayısı azalma eğilimi göstermiştir yılından sonra ise sayı artış eğilimine girmiş ve 2008, 2009 ve 2011 yıllarında seksen binlerin üzerine çıkmıştır (Şekil 3.1). Genel olarak kuş sayısının niceliğini etkileyen belli başlı bazı türlerin olduğu göze çarpmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi bu sene sayılan su kuşlarının %87,3 ünü sadece 10 tür oluşturmaktadır. Yıldan yıla değişmekle birlikte en fazla sayıda görülen türün sayısındaki önemli değişimler, toplam su kuşu sayısında çok bariz farklara sebep olmaktadır. Bu kuşlar Gediz Deltası özelinde Flamingo başta olmak üzere ördekler, martılar ve kıyı kuşları olarak belirtilebilir. Bu kuş gruplarının sayımlardaki durumları aşağıda daha ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Bir yıl sayısı çok yüksek olan bir türün bir sonraki yıl sayısının neden düştüğü ya da arttığı sorusunun cevabı o türün tüm Dünya popülasyonundaki değişimler, o yılki ve genel üreme başarısındaki değişimler, alandaki üreme durumuyla ilgili değişimler, Avrupa daki kış şartları ve hatta sayım yapan ekiplerin kalitesi ve sayım gününün hava durumu gibi pek çok parametre göz önünde bulundurularak açıklanabilir Şekil 3.1. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre su kuşu sayıları 15

16 Gediz Deltası 2013 Yılı Kış Ortası Su Kuşu Sayımı'nda kaydedilen su kuşu türü sayısı Gediz Deltası 2013 KOSK Sayımı sonuçları tür sayısı açısından bir önceki yıla göre daha yüksektir de 51 tür, 2013 yılında ise 54 tür su kuşu kaydedilmiştir yılında gerçekleştirilen sayımda çıkan 42 tür en düşük, 2006 yılında gerçekleştirilen sayımda çıkan 62 tür ise en yüksek tür sayılarıdır. Genel olarak, uzun yıllar tür ortalamasının 50 civarında olduğu söylenebilir. Sayımda çıkan tür sayısının etkileyen faktörler çok farklıdır. Ancak bazı rastlantısal ya da nadiren görülen türler farklı yıllarda kaydedilebilmektedir. Örneğin tür sayısının en yüksek olduğu 2006 yılında Gediz Deltası nda o yıl ilk kez kaydedilen ve daha sonraki yıllarda hiç gözlenemeyen Altıngöz, Sütlabi gibi türler dikkati çekmektedir. Bazı yıllarda ise alanda kışın bulunduğunu kesin olarak bildiğimiz Sukılavuzu, Suçulluğu, Dere Düdükçünü gibi türler görülmeyebilmektedir. Sukılavuzu gibi bazı türlerin görülememe nedeni sazlıkların içinden çok nadiren çıkması ve yerini daha çok sesiyle belli etmesidir. Eğer sazlıklar yakınında sayım yapan ekip o esnada bu türün sesini duyamazsa, o tür o yıl KOSK sayımında tür listesine girememektedir. Başka bir örnek de Küçük Flamingo gibi ülkemizde ve Gediz Deltası nda son dönemlerde görülme sıklığı artan bir türün son üç sayımda 2 kez görülmesidir. Tersi olarak da Sakarca 2008 yılından bu yana Gediz Deltası KOSK sayımlarında kaydedilmemektedir. Gediz Deltası KOSK sayımlarında görülen su kuşu türü sayıları aşağıdaki grafikte gösterilmiştir (Şekil 3.2). 16

17 Şekil 3.2. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre su kuşu türü sayıları 2012 ve 2013 yıllarında toplam 61 su kuşu türü kaydedilmiş, 2012 yılında görülen 7 tür 2013 de görülmemiş, 2013 de görülen 10 tür ise 2012 de görülmemiştir. Türlerden 31 inde bir önceki yıla göre artış, 28 inde azalış olduğu, 2 türde ise değişim olmadığı görülmektedir. Bir önceki yıla göre sayısında önemli düşüş görülen türlerin başında Sakameke, Kara Karınlı Kumkuşu, Angıt, Halkalı Cılıbıt, Kuğu, Küçük Batağan gibi türler gelirken, sayısı önemli artış gösteren türlerin başında Flamingo, Karabatak, Gümüş Martı, Kaşıkgaga, Çamurcun, Suna, Kızılbacak, Kızkuşu, Küçük Kumukuşu ve İnce Gagalı Martı gelmektedir. Van Gölü Martısı, Kara Kızılbacak, Büyük Kumkuşu ve Çamurçulluğu gibi bazı türler de bir önceki yıl görülmeyip bu yılki sayımda önemli sayılarda görülen türlerdendir. Gediz Deltası nda en yüksek sayıda görülen kuş türü, sayımların hemen hepsinde olduğu gibi bul yıl da Flamingo olmuştur yılından bu yana gerçekleştirilen sayımlar incelendiğinde, Flamingo sayısının 2008 yılına kadar artış eğiliminde olduğu görülmektedir yılından sonra ise sayısı düşme eğilimine girmiştir. Ancak bu yıl sayımda çıkan Flamingo sayısı, sayım tarihinin 2. en yüksek değerine ulaşmıştır. Gediz Deltası nda Flamingo nun üreme verileri incelendiğinde, 2000 li yılların öncesinde neredeyse alanda hiç üremeyen türün, 2002 yılından sonra 17

18 düzenli üremeye başladığı ve 2006 yılında deltadaki en yüksek yavru sayısı olan 7140 a ulaştığı görülmektedir. 2006, 2007 ve 2008 yıllarında toplam yuva sayısı nin üzerine çıkmıştır. Ancak bu yuvaların neredeyse yarısı seddeler üzerinde olduğundan ve buralarda köpeklerin rahatsız etmesi nedeniyle yavru çıkaramadıklarından, üreme başarısı düşmüş ve buna paralel olarak üreme adalarının da küçülmesi nedeniyle 2006 yılından sonra yavru sayısı büyük oranda düşmeye başlamıştır. Bu yıl ise Flamingo sayısı muhtemelen Gediz Deltası dışındaki etmenler nedeniyle oldukça yüksek bir sayıya ulaşmıştır. Gediz Deltası nda bu zamana kadar gerçekleştirilen KOSK sayımlarında kaydedilen Flamingo sayıları Şekil 3.3 de gösterilmiştir Şekil 3.3. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre Flamingo sayıları Gediz Deltası 2013 Yılı KOKS Sayımı nda, kışlayan Flamingo popülasyonuyla ilgili bir başka dikkat çeken husus da türün sayım noktalarına göre dağılımıdır (Şekil 3.4). Sayımda görülen Flamingo ların çok önemli bir kısmı Güney Gediz Deltası nda kaydedilmiştir. Özellikle Mavişehir-Çamaltı Tuzlası arasındaki bölgede bulunan kıyı bataklıklarının tür için en önemli beslenme alanlarından biri olduğu sayım sonuçlarıyla da ortaya çıkmaktadır. Güney Gediz Deltası nın yanı sıra Gediz Nehri 18

19 ağzına yakın bölgeler ve sazlıklar civarındaki sığ alanlar da Flamingo sayısının yüksek olduğu noktalardır. Şekil 3.4. Sayım noktalarına göre Flamingo sayıları Gediz Deltası nda en yüksek sayıda görülen kuş gruplarından biri de Kazsılar (Anseriformes) ordosu yani ördekler, kazlar ve kuğuların dâhil olduğu kuş grubudur. Gediz Deltası 2013 Yılı KOSK Sayımı nda Kazsılar ordosundan toplam birey kaydedilmiştir ve 2013 yıllarında bu ordodan 10 tür görülmüş ve sayımda görülen tüm kuşlar arasında üyelerinin oranı 2012 de %25,21 ve 2013 de %25,56 olarak gerçekleşmiştir. Görüldüğü üzere geçen yılla bu yıl arasında ördeklerin oransal ve tür sayısı açısından kayda değer bir değişiklik olmamıştır yılında Kazsılar ordosundan görülen türlerin tamamı ördek türleridir. Kuğu ya da kaz türlerinden görülen olmamıştır. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre görülen bu gruba ait kuş türü ve birey sayıları Şekil 3.5 ve Şekil 3.6 da gösterilmiştir. 19

20 Şekil 3.5. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre Kazsılar ordosuna ait tür sayıları Şekil 3.6. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre Kazsılar ordosuna ait birey sayıları Deltada görülen ördek türlerinin büyük kısmının yüzey ördeği, yani suya dalarak değil yüzeyden kafasını ya da vücudunun bir kısmını suya sokup sığ suda beslenen ördek türleri grubundan olduğu dikkat çekmektedir. Bu ördek türleri 20

21 arasında özellikle Fiyu, Çamurcun, Kılkuyruk, Kaşıkgaga, Boz Ördek gibi türlerin sayısında uzun vadede bir artışın olduğu görülmektedir (Çizelge 3.1). çizelgeden de görüleceği üzere deltada görülen dalıcı ördek türü ve birey sayısı oldukça düşüktür. Bu türler Elmabaş Patka, Tepeli Patka, Tarakdiş, Kara Ördek, Altıngöz, Sütlabi ve Macar Ördeği dir. Bu türler içinde alanda kış aylarında düzenli olarak gözlenen tek tür Tarakdiş tir. Çizelge 3.1. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre Anseriformes (Kazsılar) ordosu üyelerinin birey sayıları Türkçe Adı Latince Adı Kuğu Cygnus olor Ötücü Kuğu Cygnus cygnus 4 Sakarca Anser albifrons Sibirya Kazı Branta ruficollis Angıt Tadorna ferruginea Suna Tadorna tadorna Fiyu Anas penelope Boz Ördek Anas strepera Çamurcun Anas crecca Yeşilbaş Anas platyrhynchos Kılkuyruk Anas acuta Çıkrıkçın Anas querquedula 1159 Kaşıkgaga Anas clypeata Macar Ördeği Netta rufina 9 57 Elmabaş Patka Aythya ferina Tepeli Patka Aythya fuligula Kara Ördek Melanitta nigra 2 Altıngöz Bucephala clangula 58 1 Sütlabi Mergus albellus 26 Tarakdiş Mergus serrator TOPLAM Gediz Deltası nda uzun vadede kışlayan popülasyonunun değişimi açıkça izlenebilen iki ördek türüne örnek olarak Angıt ve Suna gösterilebilir. Angıt daha çok tatlı su, Suna ise tuzlu su habitatını tercih eden ördeklerdir. Bu iki ördek türünün aynı zamanda, alanda üreyen türler olmaları da ayrı bir önem taşımaktadır. Şekil 3.7 de açıkça görüldüğü üzere 2000 li yıllardan itibaren özellikle Suna sayısında çok büyük 21

22 bir artış gözlenmektedir. Bunun önemli sebepleri arasında kuzey tuz tavalarına 2000 li yılların başından itibaren tuzlu su pompalanması yer alabilir. Her iki türün gözlendiği sazlıklar, kuzey tuz tavaları ve Uçak Tavası civarında kaçak avcılığın azalması, tatlı su habitatlarının iyileşmesi ve hayvancılık baskısının azaltılması da diğer önemli nedenlerdir angıt suna Şekil 3.7. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre Angıt ve Suna sayıları Gediz Deltası nın sembol türlerinden ve nesli küresel ölçekte Hassas (VU=Vulnerable) statüsünde olan ve Gediz Deltası nın her yıl düzenli üreyen türleri arasında yer alan (yaklaşık 70 üreyen çift) Tepeli Pelikan ın sayısı bazı yıllarda zirve yaparak 500 bireye ulaşmaktadır, bazı yıllarda ise 100 bireyin altına düşmektedir (Şekil 3.8). Bu yıl ise geçen yılla göre daha yüksek bir sayı olan 177 birey kaydedilmiştir. Ancak Tepeli Pelikan ın KOSKS sayımlarına göre kışlayan birey sayısı incelendiğinde genel olarak eğiliminin azalma yönünde olduğu görülmektedir. Tepeli Pelikan beslenme açısından doğrudan balık stoklarına bağımlı olduğundan, türün alandaki kışlayan birey sayısının azalması balık popülasyonuyla ilişkilendirilebilir. Tepeli Pelikan ın alandaki popülasyonunu korumak adına, türün deltadaki en önemli beslenme ve aynı zamanda üreme alanı olan Homa Dalyanı nın ekolojik işleyişinin korunması gerekmektedir. 22

23 Şekil 3.8. Gediz Deltası KOSK sayımlarında yıllara göre Tepeli Pelikan sayıları Tepeli Pelikan ın sayım noktalarına göre dağılımı incelendiğinde Güney Gediz Deltası ndaki bazı noktalar ile Homa Dalyanı ve Kuzey Gediz Deltası nın ön plana çıktığı görülmektedir (Şekil 3.9). Şekil 3.9. Sayım noktalarına göre Tepeli Pelikan sayıları 23

24 Gediz Deltası nda sayı bakımından önemli su kuşlarından ikisi de Karabatak ve Küçük Karabatak tır li yılların başlarında Gediz Deltası nda normal kuş gözlem kayıtlarında da çok düşük sayılarda yer alan Küçük Karabatak ın, daha sonraki yıllarda artış eğiliminde olduğu görülmektedir (Şekil 3.10). Bu durum tüm Dünya popülasyonu için de geçerlidir. Çünkü IUCN Kırmızı Listesi nde 2005 yılına kadar NT (Near Threatened=Nesli Tehlike Altına Girmeye Yakın) olan statüsü, 2005 yılından itibaren LC (Least Concern=Önceliği Düşük) seviyesine getirilmiştir. Küçük Karabatak tan farklı olarak büyük sürüler halinde körfezin her tarafında beslenebilen Karabatak sayısı ise Gediz Deltası nda genel olarak çok dalgalı bir seyir izlemektedir. Türün sayısıyla ilgili yorumlarda gün içinde genelde toplu halde körfezin içinde geziyor olmaları ve bu nedenle sayımda bir kısmının gözden kaçırılma ihtimalini de düşünmek gerekmektedir. Özellikle Ekim-Kasım-Aralık aylarında 5000 bireylik sürüler halinde dahi alanda görülen bu türün KOSK sayımlarında hiçbir zaman bu kadar yüksek sayılarda görülmemesi bununla bağlantılı olabilir. Muhtemelen sayımların yapıldığı ocak sonu-şubat başı döneminde üreme bölgelerine doğru göç hareketlerinin başlaması da sayılarını etkilemektedir. Her iki tür de Gediz Deltası nda tüm yıl görülmekte ancak ürememektedir. Balıkla beslenen bu türlerin alandaki popülasyonlarının değişiminde balık stoklarının durumu da önemli bir etmen olabilir Küçük Karabatak 2000 Karabatak Şekil Gediz Deltası KOSK sayımlarında Karabatak ve Küçük Karabatak sayıları 24

25 Küçük Karabatak ın sayım noktalarına göre dağılımına baktığımızda daha çok kuzey tuz tavaları, Homa Dalyanı ve tatlı su alanlarında yayılış gösterdiği anlaşılmaktadır (Şekil 3.11). Şekil Sayım noktalarına göre Küçük Karabatak sayıları. Gediz Deltası nın önemli kuş gruplarından biri de martılardır. Alanda kış mevsiminde düzenli olarak görülen 4 martı türü bulunmaktadır. Bu türler Karabaş Martı, İnce Gagalı Martı, Gümüş Martı ve Küçük Gümüş Martı dır. Küçük Gümüş Martı bu dört içinde KOSK sayımlarında alanda en düşük sayıda görülen türdür (2-208 arası). Bu türü İnce Gagalı Martı izlemektedir (7-489 arası). Karabaş Martı ve Gümüş Martı ise Gediz Deltası nda en yüksek sayıda görülen martı türleri olarak ön plana çıkmaktadır. Her iki martı türünün KOSK sayımlarında ortaya çıkan sayısal eğilimleri genelde paralellik göstermektedir (Şekil 3.12). Gediz Deltası KOSK sayımlarında bu martı türleri dışında, düzenli olarak olmasa da Kara Sırtlı Martı, Van Gölü Martısı ve Büyük Karabaş Martı da görülebilmektedir. 25

26 Karabaş Martı Gümüş Martı Şekil Gümüş Martı ve Karabaş Martı nın KOSK sayımlarında yıllara göre sayıları Gediz Deltası nda en yüksek sayıda görülen kuş türlerinden biri olan Gümüş Martı nın, Gediz Deltası ve deltayla ilişki halindeki Harmandalı Çöplüğü (deltadaki martılar buraya beslenmeye gidiyor) ve İzmir Körfezi ndeki sayılarını karşılaştırdığımızda, türün KOSK sayımlarında kaydedilen sayısının genelde İzmir Körfezi ve Harmandalı Çöplüğü de dâhil edildiğinde ortaya çıkan sayılarla bağlantılı olduğu görülmektedir (Şekil 3.13). Yıldan yıla dalgalı bir grafik gösteren türün sayısının, 2012 yılında görülen en düşük birey sayısından sonra bu yıl yükseldiği anlaşılmaktadır. Aynı şekilde türün tüm İzmir Körfezi ve Harmandalı Çöplüğü ndeki sayısı da bu yıl geçen yıla göre artış göstermiştir. Aşağıdaki grafikte Harmandalı Çöplüğü sayımlara 2004 yılından itibaren dahil edildiğinden, sadece 2004 den bu yana olan sayım sonuçları irdelenmiştir. Gediz Deltası 2013 Yılı KOSK Sayımı'nda görülen 5 tür martının toplam sayısı 26

27 G. Deltası+İ. Körfezi+H. Çöplüğü Gediz Deltası Şekil Gümüş Martı nın Gediz Deltası ile Gediz Deltası, İzmir Körfezi ve Harmandalı Çöplüğü ndeki toplam olmak üzere yıllara göre sayıları Karabaş Martı da Gediz Deltası nda en yüksek sayıda görülen kuş türlerinden biridir. Karabaş Martı nın 2004 yılından bu yana Gediz Deltası ile delta, Harmandalı Çöplüğü ve İzmir Körfezi ndeki toplam sayıları karşılaştırıldığında sayısının dalgalı bir grafik gösterdiği ve deltadaki artış ve azalma yaşanan yıllarda Harmandalı Çöplüğü ve İzmir Körfezi nde de benzer şekilde azalma ve artışların olduğu görülmektedir (Şekil 3.14). Her ne kadar beslenmek için Gümüş Martı kadar çöplükleri tercih eden bir tür olmasa da, genel olarak şunu söyleyebiliriz ki Gediz Deltası ile alanla ilişki halindeki Harmandalı Çöplüğü ve İzmir Körfezi ndeki birey sayıları korelasyon içindedir ve 2011 yılında türün sayısı son yıllardaki en yüksek sayısına ulaşmıştır yılında ise diğer martı türlerinde olduğu gibi türün sayısında çok büyük bir düşüş görülmüştür yılında ise yeniden bir artış olduğu göze çarpmaktadır. Alanda üremeyen bir tür olmasından dolayı Karabaş Martı nın popülasyonu ürediği alanlardaki durum ve Gediz Deltası ile İzmir Körfezi civarındaki besin stoklarınının yeterliliği ile bağlantılıdır. 27

28 G. Deltası+İ. Körfezi+H. Çöplüğü Gediz Deltası Şekil Karabaş Martı nın Gediz Deltası ile Gediz Deltası, İzmir Körfezi ve Harmandalı Çöplüğü ndeki toplam olmak üzere yıllara göre sayıları Harmandalı Çöplüğü 2004 yılında bu yana sayımlara dâhil edilmektedir. Bunun nedeni, Gediz Deltası nda üreyen ya da gecelemek için toplanan Karabaş ve Gümüş martıların gün içinde Harmandalı Çöplüğü ne beslenmek için gidip gelmeleridir. Çünkü sabah erken saatlerde deltadan Harmandalı yönüne, akşam saatlerinde ise Harmandalı yönünden daha çok Homa Dalyanı ve Gümüş Martı ların geceledikleri diğer alanlara doğru kuşların uçuşları gözlenmektedir. Ancak, Harmandalı Çöplüğü ne gelen kuşların hepsinin sadece Gediz Deltası ndan gelmemiş olma ihtimali nedeniyle burada sayılan kuşlar doğrudan Gediz Deltası sayımı sonucuna eklenmemektedir. Yani, gün içinde martıların deltadan bu yöne gidip geldiğini ve çöplükte yüksek sayıda Gümüş Martı olduğunu bilsek dahi, bu veri buradaki bütün kuşların Gediz Deltası ndan geldiği yorumunu yapmamıza yetmemektedir. Çünkü İzmir Körfezi nin diğer kesimlerinden ve yakınlardaki diğer sulak alanlardan da çöplüğe beslenmeye geliyor olabilirler. Ancak şu söylenebilir ki, sabah gün doğumundan itibaren Gediz Deltası ndan Harmandalı yönüne uçan ve akşam saatlerinde deltaya dönüş yapan martılar düşünüldüğünde ve Gediz Deltası nın çöplüğe yakınlığı da hesaba katıldığında, burada beslenen Gümüş Martı ların büyük çoğunluğunun Gediz Deltası ndan geldiğini söyleyebiliriz. Sonuç 28

29 olarak Gediz Deltası ndaki Gümüş Martı popülasyonunu değerlendirirken, gün içerisinde Harmandalı Çöplüğü ndeki sayılarını da göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Gediz Deltası korunmaya son derece bağımlı bir alandır. İzmir gibi büyük bir kentin bu kadar yakınında olması, delta için her zaman tehdit oluşturmaya devam etmektedir. Tuzla, tatlı su habitatlarının tarımla ilişkisi, Gediz Nehri nin kirliliği, Güney Gediz Deltası ndaki yapılaşma ve çamur tehdidi gibi delta ekosisteminin hassas olduğu noktalar bulunmaktadır. Bu hassas noktalar, Gediz Deltası nın koruma önceliklerinin ve politikalarının belirlenmesinde her zaman göz önünde bulundurulması gereken konular olarak ön plana çıkmaktadır. Su kuşlarının her yıl düzenli olarak sayılması, alandaki kuş varlığı ve ekosistemin işleyişi hakkında uzun vadede elimizde daha sağlıklı veri bulunmasını sağlayarak koruma çalışmalarında önceliklerin belirlenmesine yardımcı olacaktır. 29

30 İZMİR KÖRFEZİ 2013 YILI KOSK SAYIMI SONUÇLARI ( ) 1. SAYIM SONUÇLARI Sayım Ekibi: Okyay BULUT, Burçin FERHAN Sayım Yapılan Nokta Sayısı: 16 Görülen Su kuşu Türü Sayısı: 19 Görülen Su kuşu Sayısı: 7806 Çizelge 1.1. İzmir Körfezi nde görülen su kuşu türleri ve birey sayıları Sıra Türkçe Adı Latince Adı Sayı 1 Karabaş Martı Larus ridibundus Gümüş Martı Larus michahellis Çamurcun Anas crecca Sakarmeke Fulica atra Karabatak Phalacrocorax carbo Tepeli Pelikan Pelecanus crispus 95 7 Flamingo Phoenicopterus roseus 82 8 Kara Boyunlu Batağan Podiceps nigricollis 71 9 Bahri Podiceps cristatus Küçük Karabatak Phalacrocorax pygmeus Kızılbacak Tringa totanus Kaşıkgaga Anas clypeata Kara Gagalı Sumru Sterna sandvicensis 6 14 Gri Balıkçıl Ardea cinerea 5 15 Dere Düdükçünü Actitis hypoleucos 5 16 Mahmuzlu Kızkuşu Hoplopterus spinosus 4 17 Ak Pelikan Pelecanus onocrotalus 1 18 Küçük Ak Balıkçıl Egretta garzetta 1 19 Büyük Karabaş Martı Larus ichthyaetus 1 TOPLAM

31 Şekil 1.1. İzmir Körfezi KOSK Sayımı noktaları 2. DEĞERLENDİRME Türkiye nin en önemli sulak alanlarından biri olan Gediz Deltası nda gerçekleştirilen sayımla eş zamanlı olarak, 2004 yılında bu yana İzmir Körfezi de sayılmaktadır. Bunun nedeni kış aylarında İzmir Körfezi nin azımsanmayacak sayıda su kuşunu barındırmasıdır. Aynı zamanda İzmir Körfezi nde görülen başta Tepeli Pelikan, Karabatak, Flamingo, Gümüş Martı ve Karabaş Martı olmak üzere bazı kuş türlerinin aynı zamanda Gediz Deltası yla da bağlantısının olmasıdır. Çünkü bu kuşların çoğunluğu gecelemek veya beslenmek için Gediz Deltası nın dalyanlarını ve kıyı kesimlerini kullanmaktadır. Bu yüzden Gediz Deltası nda yukarıda adı geçen kuşların sayısıyla ilgili yorum yaparken, bu türlerin İzmir Körfezi ndeki sayılarını da göz önünde bulundurmak gerekir. Zira bu türler gün içinde deltada veya körfezin herhangi bir yerinde beslenmek için bulunabilen türlerdir. İzmir Körfezi nde 2004 yılından bu yana gerçekleştirilen sayımların sonuçları incelendiğinde, genel olarak su kuşu sayısının aralığında seyrettiği görülmektedir (Şekil 2.1). Aynı zamanda, sayım sonuçları Gediz Deltası nın sayım sonuçlarıyla paralellik göstermektedir. Gediz Deltası nda kuş sayısının yüksek olduğu yıllarda İzmir Körfezi ndeki kuş sayısı da yüksek çıkmaktadır. En düşük kuş sayısı 2010 yılında gerçekleşmiştir ve bu durum Gediz Deltası için de neredeyse aynıdır. Tür çeşitliliği doğal olarak Gediz Deltası kadar yüksek olmasa da, İzmir Körfezi nin üretkenliğini göstermesi açısından bu sayı oldukça önemlidir. 31