TEKiRDAĞ BÖLGESi (TRAKYA) ALKALİ BAZALTLARI İÇERİSİNDEKİ PERlDOTİTİK KSENOLİTLER

Transkript

1 MTA Dergisi 121, , 1999 TEKiRDAĞ BÖLGESi (TRAKYA) ALKALİ BAZALTLARI İÇERİSİNDEKİ PERlDOTİTİK KSENOLİTLER Fahri ESENLİ* ÖZ.- Tekirdağ bölgesindeki (Trakya) bazaltik volkanitler içerisinde üst mantonun birer parçası olarak düşünülen harzburjit ve dunit türü peridotit ksenolitler saptanmıştır. Bazaltik lavlar petrografik olarak başlıca plajiyoklaz, olivin, ojit, manyetit ve nadir hipersten bileşimli birincil parajeneze ve lokal olarak önemli oranlarda olabilen ikincil minerallere sahip olivinli bazaltlardır. Jeokimyasal açıdan ise alkali bazalt, trakibazalt ve bazanit kaya türlerine karşılık gelirler, içerisinde peridotit ksenolit saptanmış Hacıköy ve Balabanlı bazalt örnekleri ile peridotit ksenolitlerin bulunmadığı Muratlı bazalt örnekleri arasında ana ve iz element içerikleri açısından da farklılıklar vardır. Olivin (forsterit), enstatit, Cr-spinel ve nadir diyopsit bileşimli peridotit ksenolitler tipik olarak protogranüler, kısmen geçişli olarak porfiroklastik dokulu olup, magmatik dokuları büyük ölçüde korunmuştur. Foliasyon ve lineasyon göstermezler, iri ve çok iri taneli, kavisli tane sınırlıdırlar. Mekanik etkiyi işaret eden, ikizlenme benzeri, bandlanmalar ve deformasyon lamelleri olivin ve piroksenlerdeki özelliklerdir. Peridotit ksenolitlerin ana elemanları arasında orijinal mantonun kısmî ergimesini ifade eden ilişkiler bulunur. Ancak, ergime derecesi muhtemelen düşüktür. Metasomatizmadan etkilenmemişlerdir ve primitif mantoya göre bir miktar tüketilmiş bileşim gösterirler. Anahtar Kelimeler: Alkali bazalt, ksenolit, peridotit, Trakya-Türkiye. GiRiŞ Dünya genelinde, alkali bazaltlar içersinde üst mantonun birer parçası olan ultramafik ksenolitlerin bulunduğunu bildiren çok sayıda çalışma vardır. Ultramafik ksenolitlerin incelenmesinden kazanılan sonuçlar; onların yapı ve dokularından elde edilen bulgular, bileşimlerinden ve belli elementlerdeki değişimlerden çıkan ilişkiler üst mantonun karakteri hakkında, alkali bazaltik ergiyikler hakkında ve tektonik deformasyonlar hakkında bilgi edinilmesini sağlarlar (Nielson-Pike ve Schwarzman, 1977; Embey-İsztin ve diğerleri, 1989). Bu çalışmada, Tekirdağ bölgesinde Hacıköy, Osmanlı, Muratlı, Balabanlı yörelerindeki bazaltik volkanitlerin ve onların bazı yüzeylemelerinde saptanan peridotit ksenolitlerin mineralojik, petrografik ve jeokimyasal verileri incelenmiştir. Yay önü konumundaki Trakya havzası, Orta Eosen'de Pontid içi okyanusunun kapanması ve kıta-kıta çarpışması (istanbul ve Istranca zonları ile Sakarya zonu) sonucu üst levha olan Istranca zonunun gerilmeye uğramasıyla gelişmiştir (Görür ve Okay, 1996). Çalışma kapsamındaki bazaltik volkanitlerin yakın çevresinin (Şek. 1) jeolojik istifi Alt-üst Oligosen yaşlı, kumtaşı, çakıltaşı, kiltaşı, marn, tüf ardalanmalı Danişment formasyonu (Linyitli kumtaşı formasyonu), bunun üzerine uyumsuz olarak gelen çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı gevşek çökellerinin oluşturduğu, Miyosen-Pliyosen yaşlı Ergene formasyonu (Demirli ve Trakya Katı formasyonları) ve güncel çökellerden meydana gelmiştir (Lebküchner, 1974; Umut ve diğerleri, 1983 ve 1984; Umut, 1988, a ve b). Çalışma sahasında, Danişment ve Ergene formasyonlarına ait çökeller içersinde izlenen bazaltlar Trakya'daki Senozoyik volkanizmanın son ürünleridirler (Ercan, 1992) ve bu çalışmada değinilen yüzeylemelerinin haricinde Enez, Keşan, ipsala, Harala, Mahmutköy, Karaidemir ve Çorlu bölgelerinde yüzlek verirler. Bazaltlar Umut ve diğerleri, (1983) tarafından Keşan, Harala ve Karaidemir yöreleri için Pliyosen-Kuvaterner yaşlı, Mahmutköy ve Tekirdağ (Karatepe bazaltları) yüzeylemeleri için Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı olarak iki grupta ifade edilmişlerdir. Mahmutbey bazaltının yaşı Sümengen ve diğerleri, (1987) tarafından milyon yıl olarak verilmiştir. Trakya'yı konu alan ve bazaltlara da değinilmiş genel jeolojik, petrografik ve jeokimyasal amaçlı çeşitli çalışmalardan (Parejas, 1939; Ternek, 1949; Kopp ve diğerleri, 1969; Lebküchner, 1974; Ercan, 1979; Umut ve diğerleri, 1983 ve 1984; Sümengen ve diğerleri, 1987; Ercan,

2 126 Fahri ESENLİ 1992; Yılmaz ve Polat, 1998) çıkan sonuç; tüm Trakya'daki ve dolayısıyla bu çalışma kapsamındaki bazaltik volkanitlerin Miyosen-Kuvaterner zaman aralığında gelişmiş, manto köken ağırlıklı, alkali nitelikli bir volkanizmanın ürünü oldukları, petrografik olarak genelde olivinli bazalt ve yanı sıra aglomeralar şeklinde tanımlanabilecek başlıca plajiyoklaz, olivin, klinopiroksen ve daha az ortopiroksen içerikli kaya tipi gösterdikleri şeklinde özetlenebilir. ANALİTİKYÖNTEMLER Bazaltik volkanitlerin mineralojik ve petrografik verileri makro gözlemlerden, otuz sekiz adet ince kesit üzerinde yapılan optik mikroskop çalışmalarından ve bazı örneklerin belirli bileşenleri için yapılan X-ışınları difraksiyonu analizlerinden elde edilmiştir. Hacıköy (H-4 ve H-6), Muratlı (M-2 ve M-3) ve Balabanlı (B-1 ve B-4) yörelerinden ikişer örnek olmak üzere toplam altı örnek için tüm kaya ana ve iz element analizleri alınmıştır. Analizler, ana elementlerin tümü ve Sr, Zr, Y ve Nb için plazma (ICP), diğer iz elementler için nötron aktivasyon yöntemleri ile ACME lâboratuvarlarında (ACME Analytical Laboratories Ltd., Vancouver, Kanada) yapılmıştır. Saha çalışmaları sürecinde bazalt mostra yüzeyleri ve koparılan parçalar üzerinde yapılan incelemeler sonucu Hacıköy'den beş, Balabanlı'dan iki adet ksenolit derlenebilmiştir. Bu ksenolitlerin dört adedinden (üçü Hacıköy, biri Balabanlı'ya ait) ince kesit yapılabilmiş ve bu ince kesitler üzerinde mineralojik-petrografik tayinler gerçekleştirilmiştir. Hacıköy'e ait iki ksenolitin X-ışınları difraksiyon analizleri alınmıştır. Gerek bu örneklerin gerek bazaltlar içersindeki bazı ikincil minerallerin tayini için yapılan X-ışınları difraksiyon analizleri Philips difraktometrede CuKa radyasyon kullanılarak ve çekim hızı

3 TEKiRDAĞ BÖLGESi ALKALİ BAZALTLARI = 1 /dak. şartlarında elde edilmiştir. Üç ksenolit örneğinin (X-1, X-2 ve X-3 kodlu örnekler) ve bunlardan birisinin olivince zenginleştirilmiş fraksiyonunun (OL, X-1), ana elementlerin tümü ve iz elementlerin bazıları için kimyasal analizleri yapılmıştır. Analizler klasik spektrometrik yöntemler doğrultusunda yaş kimyasal olarak, İTÜ Maden Fakültesi, jeokimya laboratuvarında gerçekleştirilmiştir. BAZALTLAR Mineraloji-Petrografi Volkanitler masif, eklemli, sütunsal, akma yapılı, soğan kabuğu biçimli ve iri ölçekte ayrışmalı; Hacıköy çevresinde, diğer yörelere kıyasla daha yüksek kotlarda tepeler oluşturan lavlar ile birçok kesimde az veya çok yayılımlı olarak izlenebilen ağlomeralardır. Ayrışma yüzeylerinde bej, taze yüzeylerinde koyu gri-siyah renklidirler ve çok serttirler. Çok küçük boyutlu (iğne ucu, iğne başı) gaz boşluklarının yanı sıra cm boyutlu boşluklar da bulunur. Bu boşluklarda mavimsi, morumsu, sarımsı, yeşilimsi gri ve bej renkli ikincil oluşumlar gelişmiştir. Koyu kahverengi, koyu yeşil tonlardaki piroksenler ve koyu veya açık yeşilimsi sarı tonlardaki olivinler makro olarak farkedilirler. Optik mikroskop incelemeleri sonucunda Tekirdağ bölgesindeki bazaltlar olivinli bazalt olarak tanımlanmıştır. Doku, mikrolitik porfirik, intersertal ve pilotaksitik tiplerin geçişlerini gösterir (Şek. 2, A ve B). Yaklaşık % aralığındaki fenokristaller başlıca piroksen, olivin ve plajiyoklazlardır. Sadece iki kesitte az sayıda amfibol bulunur. Opak mineral

4 oranı yaklaşık % 5-10 arasındadır, ancak, bazı kesitlerde (özellikle Muratlı örnekleri için) % 20'ye ulaşır. Hamur, büyük oranda mikrolitiktir ve mikrolitler bazı kesitlerde kısmen ve az belirgin bir yönlenme gösterse de esasen gelişigüzel dizilidirler, ince, uzun plâjiyoklazlar, daha kalınca uzun piroksenler ve küçük basık olivinler mikrolitleri oluştururlar (Şek. 2, C ve D). Hacıköy örneklerinde hamurda çok iri taneli feldispatlar (plâjiyoklaz) bulunur ve piroksen ve olivin mikrolitleri bunlar üzerinde özşekilli taneler halindedir. Muratlı ve Balabanlı örneklerinde ise hamurda bu tip görünümler izlenmez, volkanik cam oranı özellikle Muratlı'da daha yüksek ve mikrolitler daha iridir. Tüm kaya genelindeki ikincil mineraller ise boşluklarda gelişen kalsit, kuvars, opal-kristobalit, klorit, smektit, eriyonit, epidot (tipi ayırtlanamadı) ve birincil minerallerden itibaren gelişen kalsit, klorit, serisit, kuvars, serpantin mineralleri, iddingsitdir (Şek. 2, A, B ve D). Volkanik cam genelde bozulmamış az oranda silisleşmiştir. Jeokimya Tekirdağ bölgesi bazaltik lavlarına ait altı örneğin tüm kaya ana ve iz element içerikleri Çizelge 1 de verilmiştir. Örnekler, Kuno (1960), Mcdonald ve Katsura (1964) ve Irvine ve Baragar (1971) tarafından verilmiş olan petrokimyasal ayırtman sınırlara göre, Na 2 O + K 2 O - SİO 2 diyagramında (Şek. 3) alkalen alana düşmektedir. Kaya tipi, Na 2 O + K 2 O - SiO 2 diyagramında, Le Maitre ve diğerlerine göre (1989) (Şek. 4) bazanit ve trakitik bazalt alanlarına Olivin, tüm kayada yaklaşık % arasındaki oranlardadır ve çoğunlukla fenokristalleri oluşturur, irili ufaklı, özşekilli veya yarı özşekilli, kısmen veya tamamen alteredirler. Alterasyonlar!, başlıca iddingsitleşme ve kısmen serpantinleşme ile karbonatlaşmadır. Piroksen yaklaşık % oranında olup, çok azı fenokristaldir. Ojit ve titanojit yaygındır ve Hacıköy-Bıyıkali yöresinden iki kesitte hipersten saptanmıştır. Kloritleşme, karbonatlaşma ve uralitleşme piroksenlerdeki aberasyonlardır (Şek. 2, A). Andezin ve labrador cinsi (% An = 40-58) plâjiyoklazlar yaklaşık % oran aralığında, çoğunlukla mikrolit az sayıda fenokristal halindedirler. Anortit oranı mikrolitler genelinde daha düşük bulunmuştur. 9Va\\NjoWaz.Vav avbvt Me albit-kavlsbad ikizlidir, zonlu plâjiyoklaz gözlenmemiştir. Silisleşme, serisitleşme plajiyoklazlardaki başlıca ayrışımlardır. Amfiboller nadiren izlenebilmiş olup, tipik bazaltik hornblend ile bazı piroksen, dış zonlarmdaki adi hornblendlerdir. Bazı olivin, plâjiyoklaz ve piroksen tanelerinde corona tip doku gelişmiştir. Yeşilimsi tonda bir dış zon ve onun hemen içinde ince ve pembemsi bir zon birçok tanede ve taneler arasında gözlenmiştir. Opak mineraller çoğunlukla manyetitlerdir. Küçük, özşekilsiz, nadiren özşekilli taneler halinde olup, birkaç kesitte gözlenen apatitler ile birlikte tali mineralleri oluştururlar.

5 TEKiRDAĞ BÖLGESi ALKALİ BAZALTLARI 129

6 130 Fahri ESENLİ Balabanlı'ya ait iki örnek arasında da çok farklı LOI değerleri vardır. Bu iki örneğin SiO 2, Na 2 O, K 2 O ve CaO değerleri de farklıdır. Winchester ve Floyd (1977) tarafından verilen Zr/TİO 2 - Nb/Y diyagramında (Şek. 5) ise alkali bazalt ve bazanit alanlarına düşmektedir. Yöresel olarak düşünüldüğünde Muratlı ve Balabanlı örnekleri alkali bazalt/trakitik bazalt, Hacıköy örnekleri ise bazanit karakterlidirler. iz elementler açısından, Tekirdağ bölgesine ait altı örneğin ortalama değerleri bazalt kayaları için verilen ortalama değerlerden (Krauskopf, 1979) bazı farklılıklar gösterir. Tekirdağ ortalama değerleri Hf, Ta, La için genel bazalt ortalamalarının yaklaşık 4 ile 5 katı, U, Th, Nb için yaklaşık 3 katı ve Ba, Cr, Nİ, Sr, Ce, Nd ve Eu için yaklaşık 2 katı yüksek, Sc ve Y için ise yaklaşık 2 katı düşüktür. Diğer iz elementler açısından önemli bir farklılık bulunmaz. Tekirdağ örnekleri, çeşitli alkali bazalt iz element ortalamaları (Pearce ve Cann, 1973; Wedepohl, 1975) ile özellikle Rb, Sr, Zr, Y, Nb açısından benzerlik gösterir. Yöreler bazında ise Co, Cr, Nİ, Th, U, Zr, Nb, La, Nd ve Ce'un Hacıköy örneklerinde belirgin şekilde yüksek olduğu, Yb, Tb, Rb ve Ba'un ise Muratlı örneklerinde yüksek olduğu görülmektedir. Balabanlı örnekleri iz elementlerin çoğu açısından diğer iki bölge arasındaki değerlerdedir. Bazaltik lavların yerleşme ortamlarını belirlemek amacıyla Tekirdağ örnekleri bazı diyagramlarda kontrol edilmiştir. F1 ve F2 parametrelerini kullanan Pearce'a (1976) göre (Şek. 6) ve Meschede Muratlı, Balabanlı ve Hacıköy örneklerinin yöre bazındaki ortalama ana element değerleri bazı farklılıklar gösterir. Ortalama SiO 2, AI 2 ve TiO 2 değerleri Muratlı için en yüksek, Hacıköy için en düşük, Balabanlı için diğer iki bölge arasında ve Muratlı ortalamasına daha yakındır. Bu farklılıklar özellikle SiO 2 ve AI 2 için çok daha belirgindir (Muratlı, Balabanlı, Hacıköy ortalamaları, sırasıyla, SİO 2 için % 48.42, 46.29, 43.34; AI 2 için % 14.77, 13.50, 11.55). Fe 2, MgO ortalamalarında ise tersi durum söz konusudur. Bu değerler Muratlı-Balabanlı-Hacıköy örnek ortalamalarında düşükten-yükseğe sıra izler ve MgO'deki farklılık tüm ana elementler arasında en belirgin olanıdır (üç yöre için, sırasıyla, % 3.95, 8.19, 14.04). LOI değerlerinde de farklılık bulunur ve yöre ortalamalarının yanı sıra

7 TEKiRDAĞ BÖLGESi ALKALİ BAZALTLARI 131 boyut aralığı (0.5 x 0.5) cm ile (2.5 x 4) cm arasındadır. Hacıköy'den derlenen ksenolitler (beş adet) iri olanlarıdır ve 1 cm den büyük boyutlardadırlar. Balabanlı ksenolit örnekleri ise (iki adet) 1.5 cm nin altındaki boyutlardadır. Siyah, koyu gri renkli bazalt kayası içerisinde ksenolit taneleri belirgin olarak anlaşılırlar ve kaya ile olan sınırları Hacıköy örnekleri için oldukça nettir ve bu sınırda bir geçiş zonu bulunmaz (Şek. 8, C). Balabanlı ksenolit örnekleri için ise makro ölçekte net gibi izlenmesine karşın mikroskop altında demirli bir ayrışım zonu izlenir (Şek. 8, D) ve bu zon ksenoliti ortalama 0.1 mm kalınlıkta tümüyle çevirmiş, ancak ksenolit içersindeki taneler arasında gelişmemiştir. (1986) tarafından verilen Nb-Zr-Y üçgen diyagramında (Şek. 7), Tekirdağ örnekleri levha içi bazalt alanına düşmektedirler. PERİDOTİT KSENOLİTLER Ksenolit bulunan mostralar Hacıköy'de, Hacıköy doğusunda Karakaya tepeleri-burun tepe hattındaki bazaltların güneydoğu ucundaki taş ocakları içersinde, özellikle ocak içi doğu aynada, Balabanlı'da, Balabanlı güney batısındaki bazaltlar içersindeki taş ocaklarının güneydoğu aynasında bulunanlardır. Ayrıca, aynı yüzeylemelerde ve Balabanlı-İstasyon mevkii yüzeylemesinde olivin ksenokristalleri de bulunmuştur. Ksenolitlerin bu çalışmada bulunanlar ile sınırlı olmayacağı muhtemeldir, ancak, yapılan saha gözlemlerinde adı geçen yörelerin diğer yüzeylemelerinde ve Muratlı yöresi yüzeylemelerinde ksenolit saptanamamıştır. Mineraloji-Petrografi Derlenen ksenolitlerin genel görünümleri; koyu sarı, soluk yeşilimsi sarı renkli, yuvarlak veya yarı yuvarlak biçimli, düzgün veya şekilsiz sınırlı olup, Optik mikroskop ve X-ışınları difraksiyonu çalışmalarından ksenolitlerdeki genel mineral birliği; olivin (forsterit) + ortorombik piroksen (enstatit) + Cr-spinel + monoklinik piroksen (diyopsid) şeklinde saptanmıştır. Bu bileşimleri ile dunit ve harzburjit olarak tanımlanan peridotit ksenolitlerin örnekler genelindeki yaklaşık modal bileşimleri % olivin, % 6-24 ortopiroksen, % 4-8 spinel ve % 1-2 monoklinik piroksen şeklindedir. Genel doku (Şek. 8, A ve B), Mercier ve Nicolas'ın (1975) sınıflamasında verilen protogranüler doku örneklerine benzer. Olivin ve piroksen tane boyları tipik olarak iridir. Daha az sayıdaki orta boyutlu taneler de dikkate alınırsa, orta-iri taneli doku tanımlaması yapılabilir. Magmatik doku korunmuştur. Tanelerde (olivin ve piroksen) zonlanma ve nadiren ikizlenme ve inklüzyonlar mevcutdur. Nielson Pike ve Schwarzman (1977), bu özellikleri magmatik doku tanımlaması için gerekli şartlar olarak vermektedirler. Öte yandan, kristallerin uzama göstermemesi, ksenolit genelinde foliasyon ve lineasyon yapılarının gözlenmeyişi magmatik dokunun korunduğunun diğer delilleridir. Olivin ve piroksenlerde mikrokristalen yığışım alanları bulunmaz. Bazı örneklerde porfiroklastik dokuya lokal geçişler izlense de (Şek. 8, B, C ve D) ksenolit genelinde tipik bir porfiroklastik dokudan veya eştaneli bir dokudan bahsedilemez. Ancak, olivin ve piroksenlerde mekanik etkiden kaynaklanan, ikizlenme benzeri bantlanmalar ve deformasyon lamelleri (özellikle piroksenlerde) ve nadiren dalgalı sönme gözlenmiştir (Şek. 8, A, B, E ve F).

8 132 Fahri ESENLİ Olivinler eğrisel kenarlı, sıkça kavisli yapıda çat- mal polarizasyonlu ve yüksek 2V açılıdırlar (85 ). laklıdırlar (Şek. 8, B, C ve E). Çoğunlukla mm Olivin tipi X-ışınları difraksiyon analizi sonucunda (uzun boyut) arasındaki tane boyutlarındadırlar. forsterit olarak belirlenmiştir. Fayalit, Mg-fayalit ve Renksiz-berrak olan olivinlerin yanı sıra renksize yakın çok soluk yeşilimsi olanları da bulunur. Anor- Fe-forsterit ile uyumsuz, forsterit ile uyumlu çizgilere sahiptir. (222) yansımasına ait mesafe değeri

9 TEKiRDAĞ BÖLGESi ALKALİ BAZALTLARI 133 d = Â olarak hesaplanmıştır ve bu değer yukarıda verilen dört tip olivin arasında ayırtman olup tipik forsterit ile (d = Â) uyumludur. Ortorombik piroksenler, renksiz veya çok soluk yeşil renkli (belirgin pleokroizma yok), turuncu sarı tonlarda polarize, tipik doğru sönmeli, orta 2V açılıdırlar (30-60 ). Taneler genelde mm arasındaki boyutlardadır. X-ışınları incelemelerinden enstatit olarak belirlenmiştir. Monoklinik piroksen (diyopsit), iki kesitte, bir veya iki adet olarak bulunmuştur. Cr-spineller eğrisel, poligonal ve şekilsizdirler (Şek. 8, A ve B). Çoğunlukla olivin taneleri veya olivin ile piroksen taneleri arasında ve nadiren olivin taneleri içerisindedirler. Genelde 0.5 mm ve altı boyutludurlar. Jeokimya Peridotit ksenolit örneklerinin Hacıköy bazalt mostralarından alman üç adeti için (X-1, X-2 ve X-3 kodlu örnekler) ve bunlar arasında en fazla irilikte olanından olivince zenginleştirilmiş fraksiyonu için (OL, X-1 kodlu örnek) ana ve iz element içerikleri Çizelge 2 de veriliştir. Çizelgeden görüleceği gibi, ksenolit örneklerinin ana element değerleri dar bir aralığa sahiptirler ve homojenlik arz ederler. Olivince zengin fraksiyonun ana element değerleri ise tüm kaya ksenolitlerine ait değerlerden farklıdır. Olivince zengin örneğin tümüyle olivinden ibaret olmadığı X-ışınları difraktogramından anlaşılmıştır, ancak tüm ksenolite göre belirgin bir saflaştırmanın olduğu da açıktır ve bu nedenle kimyasal değerlerin yorumu için bir veri oluşturmaktadır. X-ışınları difraksiyon analizinde olivin türünün forsterit olarak tanımlandığı göz önüne alınırsa, X-1 (tüm ksenolit) ve OL, X-1 (olivince zenginleştirilmiş X-1) örnekleri arasındaki MgO farkı, buna karşın FeO değerlerindeki benzerlik açıklanabilir. Bazaltik bileşenler

10 134 Fahri ESENLİ (AI 2 ve CaO) olivince zengin örnekte yaklaşık yarı yarıya azalmıştır. Na 2 O ve K 2 O miktarlarında ise yine belirli bir azalma meydana gelmiştir. CaO miktarının olivince zengin örnekte halen yüksek olması (% 1.10), bu örneğin bir miktar piroksen içermesinin yanı sıra olivinlerdeki karbonat alterasyonuna da bağlanabilir ve özellikle ateş kaybının hem ksenolit örneklerinde hem de olivince zengin örnekte yüksek olması (% ) belirgin bir alterasyonu işaret eder. Ksenolitlerin kimyasal bazı elemanları arasındaki ilişkiler Şekil 9 ve 10 da gösterilmiştir. MgO içeriğindeki artışa karşın SİO 2, TiO 2, AI 2, CaO ve Na 2 O içeriklerindeki azalma Şekil 9 da, AI 2 ile TİO 2, CaO ve Na 2 O arasındaki pozitif.mg-numarası AI 2, FeO, CaO ve Na 2 O'in MgO karşısındaki değişim diyagramları. PM1: Nickel ve Green (1984), Frey ve diğerleri (1985), Preb ve diğerleri, (1986), Zindler ve Hart (1986), Leinbach (1987) tarafından verilen primitif manto bileşimi. PM2: Sun (1982) tarafından verilen primitif manto bileşimi. SF: Song ve Frey'in (1989) Hannuoba (Doğu Çin) peridotit ksenolitleri için verdiği alan. NG: Nickel ve Green (1984) tarafından Viktorya (Avustralya) peridotit ksenolitleri için verilen korelasyon çizgisi. TK: Tekirdağ ksenolit örnekleri. CaO, Na 2 O, Mg -numarası ve Ni'in AI 2 karşısındaki değişim diyagramları. M: Wiechert ve diğerleri, (1997) tarafından Dariganga (Mongolia) spinel peridotit ksenolitleri için tanımlanan metasomatizmadan etkilenmiş örnekler alanı. ME: Aynı çalışmacıların aynı bölge ksenolitleri için tanımladıkları metasomatizmadan etkilenmemiş (veya çok az etkilenmiş) örnekler alanı. TK: Tekirdağ ksenolit örnekleri.

11 TEKiRDAĞ BÖLGESi ALKALİ BAZALTLARI 135 ve Nİ arasındaki negatif ilişkiler ise Şekil 10 da izlenir. Ksenolit örneklerinin analiz edilen iz element değerleri arasında da önemli farklılık bulunmaz. Cr ve Ni'in MgO ile olan doğru ilişkisi peridotitler genelinde doğal bir özelliktir. SONUÇLAR VE TARTIŞMA Tekirdağ kuzey ve kuzeybatısında Hacıköy, Osmanlı, Muratlı ve Balabanlı yörelerindeki bazaltik volkanitler alkalen bir volkanizmanın alkali bazalt, trakibazalt ve bazanit türü oluşumlarıdırlar ve levha içi tektonik yerleşimlidirler. Petrografik olarak olivinli bazalt adlaması yapılabilecek örnekler genelinde; plajiyoklaz, monoklinik piroksen ve olivin başlıca, ortorombik piroksen, amfibol ve opak mineraller ise az oranlarda bulunan fenokristalleri, az oranda volkanik cam ve önemli oranda mikrolitler ise hamuru meydana getirmişlerdir. Gerek birincil minerallerden itibaren, gerekse boşluk dolgusu şeklinde gelişmiş çeşitli oluşumlar ise ikincil mineralleri oluştururlar. Genel doku mikrolitik porfirik ve intersertal geçişlidir. Optik mikroskopta, piroksen ve olivinlerde yeşil renkli ve muhtemel titanca zengin pembe renkli zonlanmalar izlenir ve bunlar diferansiye olmuş magma ile birincil magmanın karışımına ait bir bir veri olarak yorumlanabilir. Bazaltların birincil mineral bileşimleri ve ikincil minerallerinin cins ve oranları ile tüm kaya ana ve iz element kimyasal bileşimleri arasında ilişkiler bulunur ve bu ilişkiler örnekler arasındaki kimyasal farklılıkları açıklayıcı niteliktedir. Özellikle MgO değerlerindeki yöreler arası farklılık çok belirgindir. Bu ise örneklerdeki olivin miktarı ile doğrudan ilişkilidir ve dolayısıyla yüksek olivin içerikli Hacıköy örnekleri yüksek Mg ve kısmen yüksek Fe içeriklidirler. SiO 2, Na 2 O, K 2 O ve CaO değerleri, plajiyoklaz miktarındaki farklılıklar ve yanı sıra özellikle plajiyoklazlarda ve volkanik camda meydana gelmiş alterasyonlar ile de ilgilidir. Balabanlı yöresine ait iki örneğin farklı ateş kaybı değerleri iki örnek arasındaki ikincil minerallerin oranına büyük ölçüde bağlıdır. Tüm örnekler genelindeki yüksek Cr ve Nİ değerleri (Cr için ppm, Nİ için ppm) büyük ölçüde, onların olivinli bazalt tipte olmalarından kaynaklanmıştır. Ce miktarı ppm arasındadır ve o da olivin + piroksen bolluğuna paralel bir zenginleşmeyi ifade eder (Turekian ve diğerleri, 1969). Hacıköy örnekleri Si ve Al'ca düşük, Mg, Fe ve Co'ca yüksek değerler vermişlerdir. Bu örneklerde La, Ce ve Th'da belirgin olarak yüksek değerlerdedir. Tekirdağ genelindeki bazalt örnekleri Fe, Mg, Ti ve Zr açısından Sweeney ve diğerlerinin (1994) "düşük Fe bazaltları" (MgO>% 5, Fe 2 <% 13.5) ve "düşük Ti-Zr bazaltları" (TiO 2 <% 2.7, Zr<270 ppm) ile benzerdir. Örneklerdeki Rb, < 15 ile 63 ppm arasındadır ve K 2 O artışı ile uyumlu artış gösterir. Sr, ppm ve Rb/Sr oranı ise aralığında olup, Muratlı örnekleri Balabanlı ve Hacıköy örneklerine göre daha yüksek Rb/Sr oranı gösterirler. Mantonun sığ derinliklerinden gelen ve kısmî ergime oranı düşük olan magma bazaltlarında Rb/Sr oranı yüksek olacaktır. Tekirdağ bazaltları kıtasal alan içerisinde oluşmuşlardır. Morgan ve Burke (1985) kıta kıta çarpışmasından sonra gerilme alanlarının oluştuğunu belirtmektedirler ve Trakya'da kıta kıta çarpışmasından sonra meydana gelmiş gerilme alanlarında mantoya kadar uzanmış derin çatlaklarda alkalen bazaltik volkanizmanın gelişmiş olması muhtemeldir. Ercan (1992), Trakya genelindeki bazaltik volkanizmayı manto kökenli ve alkali nitelikli olarak bildirmekte ve bazaltların,muhtemelen derinlerdeki eski kırık hatları üzerinde yer aldıklarını vurgulamaktadır. Tapırdamaz ve Yaltırak (1977), paleomanyetiktektonik amaçlı incelemelerinde çalışma alanındaki bazaltların kuzeyde Trakya renç fay zonu (Perinçek, 1987) ve güneyde Ganos fay zonu (Yaltırak, 1996) arasındaki alanın sağ yanal makaslanması sonucu oluşan açılma çatlaklarından çıktığını öne sürmüşlerdir. Trakya bölgesindeki Miyosen - Kuvaterner volkanitlerinin astenosferik mantonun kısmî ergimesinden türemiş olduklarını, iz element sistematiğine göre açıklayan Yılmaz ve Polat'a göre (1998); alkalin lavlar bir sıkışmayı takip eden kuzey-güney litosferik genişlemenin sonucunda gelişmişlerdir. Tekirdağ bazaltik lavları içerisindeki peridotit ksenolitler forsteritik olivin, enstatit, Cr-spinel ve nadir diyopsit bileşenli harzburjit ve dunit ksenolitlerdir. Esasen protogranüler ve kısmî porfiroklastik dokuludurlar. Avrupa'da Tersiyer ve Kuvaterner volka-

12 136 Fahri ESENLİ niklerin ksenolitlerinde protogranüler doku yaygındır, eş taneli (equigranüler) doku ise sadece kuvaterner volkanitlerin ksenolitlerinde bulunur (Mercier ve Nicolas, 1975) ve dolayısıyla Tekirdağ ksenolitleri bu genelleme ile uyumludur. Tekirdağ ksenolitlerinde taneler (özellikle olivin) eğrisel-kavisli kenarlı, sık ve kavisli çatlaklıdır. Eğrisel tane sınırları eski peridotitin derinde kısmî ergimeye uğradığını ve daha sonra rekristalizasyonlar olduğunu işaret eden bir karakteristiktir. Örneklerde belirgin bir foliasyon veya lineasyon yoktur. Minerallerde tektonik işaretler kısmen izlenmiştir. Tekirdağ ultramafik ksenolitlerine bazaltik bir magmanın fraksiyonel kristalleşmesi ile kümülatlar olarak mı meydana geldiği veya üst manto peridotitlerinin kısmî ergimesinden gelen kalıntılar mı olduğu jeokimyasal veriler denetiminde tartışılmalıdır. Ksenolitlerin kimyasında önemli bir değişim aralığı bulunmaz. Örneklerin ana ve iz element içerikleri oldukça benzerdir. Yapı ve dokuda da bir heterojenlik yoktur. Özellikle ortopiroksenlerde eksolüsyon lamelleri izlenmemiştir. Bu sonuçlar, o alanda üst mantonun oldukça homojen olduğunu göstermektedir. Ksenolitlerin ana elementleri arasındaki ilişkilere bakıldığında, özellikle MgO deki artışa karşın SiO 2, TiO 2, AI 2, CaO ve Na 2 O azalması (Şek. 9) çeşitli bölge ksenolitlerine ve peridotit masiflerine ait örneklerdeki ilişkilere benzemektedir (Maaloe ve Aoki, 1977; Frey ve diğerleri, 1985; Bodinier, 1988; Embey-İsztin ve diğerleri, 1989; Song ve Frey, 1989; Downes ve diğerleri, 1992; Qi ve diğerleri, 1995) ve bunlar genelde orijinal mantonun kısmî ergimesini ifade eder. Diyagramlarda Song ve Frey (1989) tarafından; Frey ve diğerleri (1985), Leinbach, 1987; Nickel ve Green (1984) ve Preb ve diğerlerinin (1986) çeşitli bölgelere ait peridotitleri ve Zindler ve Harfin (1986) silikat manto bileşimi baz alınarak hesaplanmış primitif manto bileşimleri (PM1), Sun (1982) tarafından verilmiş primitif manto bileşimi (PM2), Song ve Frey'in (1989) Hannuoba (Doğu Çin) peridotit ksenolitleri için tariflediği alan (SF) ve Nickel ve Green (1984) tarafından Victoria- Avustralya ultramafik ksenolitlerinde MgO in SiO 2, TiO 2, AI 2 ve CaO ile olan ilişkileri için verdiği korelasyon çizgileri de (NG) gösterilmiştir. Peridotit ksenolitlerin homojen bir kaynaktan kısmî ergime sonucu meydana gelmesi halinde ergime derecesinin tahmin edilebileceğinden hareketle Song ve Frey (1989), Hannuoba (Doğu Çin) peridotit ksenolitlerinin Mg-numaraları yüksek olan örnekleri için % aralığında "yüksek derecede ergime", Mg-numaraları düşük olan ve bu açıdan Tekirdağ ksenolitleri ile benzerliği bulunan örnekleri için ise % 5 den daha düşük değerde "düşük derecede ergime" hesaplamışlardır. Öte yandan, Tekirdağ peridotit ksenolitleri, Song ve Frey'in (1989) ksenolitlerinin en az tüketilmiş bileşim veren örnekleri ile daha yakındır ve primitif mano bileşimine onlardan daha yakındır. Tekirdağ ksenolit örneklerinin Mg-numaraları (Mg /Mg + Fe, atomik) aralığında, ortalaması ve CaO/AI 2 oranlan ise aralığında, ortalaması dir. Mg-numaralarının sahip olduğu aralık primitif mantoya göre bir miktar tüketilmiş bazaltik bileşimi gösterir (Hofmann, 1988; Mc Donough, 1990). Mg-numarasnın olivince zenginleştirilmiş örnekte en yüksek değerde (0.918) bulunması da ksenolit bileşiminin primitif mantoya göre az da olsa tüketilmiş olduğu sonucunu destekler. Manto peridotitlerdeki tüketilme ile AI 2 içeriği arasında da bir ilişki vardır. Jagoutz ve diğerleri, (1979), Sun (1982) ve Chong ve Zhaug (1983), CaO için % 3, AI 2 için % 4 ün üzerindeki değerleri gösteren örnekleri tüketilmemiş mantoya ait olarak vermektedirler. Mc Donough'un (1990) primitif manto değerlerinde ise AI 2 = % 4.45 ve CaO = % 3.80 olarak verilmiştir. Bu açıdan, Tekirdağ ksenolit örnekleri aralığındaki CaO ve aralığındaki AI 2 değerleri ile tüketilmiş manto örneklerine benzer değerlere sahiptirler. CaO/AI 2 oranı ile AI 2 arasında ise önemli bir ilişki bulunmaz. Al'un Mg ve Mg numarası ile olan ilişkileri negatif, Si, Ca ve Ti ile olan ilişkileri ise pozitiftir (Şek.10). Bu ise AI ve Ti'un olivin artışına karşın azalmasına bağlı olup manto peridotitler için genel bir özelliktir ve manto kaynağından farklı kısmî ergime derecelerinin bir sonucudur (Mysen ve Kushira,

13 TEKiRDAĞ BÖLGESi ALKALİ BAZALTLARI ; Jaques ve Green, 1980; Frey ve diğerleri, 1985). Şekil 10 daki diyagramlarda Tekirdağ ksenolit örneklerinin yanı sıra, Wiechert ve diğerleri, (1997) tarafından normalize kondrit La/Yb oranlarından hareketle metazomatizmadan etkilenmiş ve etkilenmemiş (veya çok az etkilenmiş) ksenolitler için tariflediği alanlar da işaretlenmiştir. Tekirdağ ksenolit örnekleri metazomatizmadan etkilenmemiş (veya çok az etkilenmiş) alana veya buna yakın düşmektedirler. Öte yandan benzer diyagramlarda, Downes ve diğerleri, (1992) dört farklı dokudaki ksenolitleri kullanmışlardır. Tekirdağ ksenolitleri Downes ve diğerlerinin (1992) protogranüler doku tipleri ile tipik olarak çakışmaktadır. Batı Avrupa ve Hawai bölgelerinden derlenen ksenolitlerde önemli mineralojik, petrografik ve dokusal farklılıkların bulunmaması nedeniyle alkali bazaltların kökünün derinliği tartışmalı olmaktadır (Kushiro, 1969). Ancak, Nicolas ve Jackson (1972) iki bölge ksenolitleri arasında bir fark vurgular ve Avrupa'daki ksenolit örneklerinin hep bazaltlardan derlendiğini açıklar. Mercier ve Nicolas (1975) bunların kıtasal riftlerin altında tüketilen yeni oluşum mantolardan gelişmiş olabileceklerini belirtmektedir. Tekirdağ ksenolit örneklerinde granat ve plajiyoklaz bulunmaz. Bu ise denge basıncını 8-20 kbar arasında sınırlar (Qi ve diğerleri, 1995) ve bu da km arası bir derinliğe karşılık gelir. Ksenolitlerin mineral bileşimi büyük ölçüde P-T şartları ve kısmî ergimenin derecesi ile kontrol edilmiş olmalıdır. KATKI BELİRTME Makaleyi okuyarak kritiğini yapan A.l. Okay'a, değerli tartışma ve katkıları için C. Yaltırak'a ve ksenolit tüm kaya analizlerini yapan V. Esenli'ye teşekkür ederim. DEĞİNİLEN BELGELER Yayına verildiği tarih, 29 Mart 1998 Bodinier, J.L., 1988, Geochemistry and Petrogenesis of the Lanzo peridotite body, western Alps: Tectonophysics. 149, Cong, B. ve Zhang, R., 1983, Petrogenesis of Hannuoba basalts and their ultramafic inclusions. Scientia Sinica, 26, Downes, H.; Embey-İsztin, A. ve Thirlwall, M.; 1992, Petrology and geochemistry of spinel peridotite xenoliths from the western Pannonian Basin (Hungary): evidence for an association between enrichment and texture in the upper mantle. Contrib. Mineral, and Petrol., 109, Embey-İsztin, A.; Scharbert, H.G.; Dietrich, H. ve Poultidis, H.; 1989, Petrology and geochemistry of peridotite xenoliths in alkali basalts from the Transdanubian Volcanic region, western Hungary: Journal of Petrology, 30, Ercan, T., 1979, Batı Anadolu, Trakya ve Ege adalarındaki Senozoyik volkanizması: Jeoloji Mühendisliği Derg., 9, , Trakya'daki Senozoyik volkanizması ve bölgesel yayılımı: Jeoloji Mühendisliği Derg., 41, Frey, F.A.; Suen C.J. ve Stockman, H.W., 1985, The Ronda high temperature peridotite: Geochemistry and Petrogenesis. Geochimica et Cosmochimica Acta, 49, Görür, N. ve Okay, A.l., A fore-arc origin for the Thrace Basin, NW Turkey: Geol. Rundsch, 85, Hofmann, A.W., 1988, Chemical differentiation of the Earth: the relationship between mantle, Continental crust, and oceanic crust: Earth Planet Sci. Letter, 90, Irvine, T.N. ve Baragar, W.R.A., 1971, A guide to the Chemical Classification of the common volcanic rocks: Can. Jour. Earth Science, 8, Jagoutz, E.; Palme, H.; Baddenhausen, H.; Blum, K.: Cendales, M.; Dreibus, G.; Spettel, B.; Lorenz, V. ve Wanke, H., 1979, The abundances of majör, minör and trace elements in the Earth's mantle as derived from primitive ultramafic nodules. Proceedings of the 10 th Lunar and Planetary Science Conference: New York, Pergamon, pp Jaques, A.L. ve Green, D.H., 1980, Anhydrous melting of peridotite at 0-15 kbar pressure and the genesis of tholeiitic basalts: Contrib. Mineral. Petrol., 73, Kopp, K.O.; Pavoni, N. ve Schindler, C., 1969, Geologie Thrakiens IV: Das Ergene Becken. Beihefte Geol. Jayhrbuch, Heft. 76: 136 p.

14 138 Fahri ESENLİ Krauskopf, K.B., 1979, Introduction to Geochemistry. (2 nd ed.), Mc Graw-HİII Comp: London, pp Kuno, H., 1960, High-alumina basalt. Journal of Petrology, l, Kushiro, l., 1969, Discussion of the paper "The origin of basaltic and nephelinic magmas in the earth's mantle" by D.H. Green. Tectonophysics, 7, Lebküchner, R.F., 1974, orta Trakya Oligoseninin Jeolojisi hakkında. MTA Derg., 83, Le Maitre, R.W.; Bateman, P.; Dudek, A.; Keller, J.; Lameyre Le Bas, M.J.; Sabine, P.A.; Schmid, Sorensen, H.; Streckeisen, A.; Wooley, A.R. ve Zanettin, B., 1989, A Classification of igneous rocks and glossary of terms. Recom. of the Int. Union of Geol. Sci. Subcom. of the sys. of igneous Rocks. Blackwell Sci. Publication, pp Maaloe, S. ve Aoki, K., 1977, The majör element composition of the mantle estimated from the composition of Iherzolites: Contrib. Mineral, and Petrol., 63, Mcdonald, G.A. ve Katsura, J., 1964, Chemical composition of Hawaiian lavaş: Journal of Petrology, 5, Mc Donough, W.F., 1990, Constraints on the composition of the Continental lithospheric mantle: Earth and Planetary Science Letters, 101, Mercier, J-C.C. ve Nicolas, A., 1975, Textures and fabrics of upper mantle peridotites as illustrated by xenoliths from basalts: Journal of Petrology, 16, Meschede, M., 1986, A method of discriminating between different types of mid-ocean ridge basalts and Continental tholeiites with the Nb-Zr-Y diagram: Chemical Geology, 56, Morgan, P. ve Burke, K., 1985, Collisional Plateaus: Tectonophysics, 119, Mysen, B.O. ve Kushiro, L, 1977, Compositional variation of coexsting phases with degree of partial melting of peridotite in the upper mantle: Am. Mineral., 62, Nickel, K.G. ve Green, D.H., 1984, The nature of the upper-most mantle beneath Victoria, Australia, as deduced from ultramafic xenoliths. In Kimberlites II (ed: J. Kornprobet), The Mantle and Crust-Mantle Relationships: Amsterdam: Elsevier, pp Nicolas, A. ve Jackson, E.D., 1972, Repartition en deux provinces des peridotites des chaines alpines longeant la Mediterranee. implications tectoniques: Schweiz. Miner. Petrogr. Mitt., 53, Nielson Pike, J.E. ve Schwarzman, E.C., 1977, Classification of textures in ultramafic xenoliths: Journal of Geology, 85, Parejas, Ed., 1939, Trakya linyitleri jeolojik etüdü, Uzunköprü, Keşan, Malkara, Hayrabolu mıntıkası: MTA Rap., 981 (yayımlanmamış), Ankara. Pearce, J.A., 1976, Statistical analyses of majör element pattern in basalts: Journal of Petrology, 17/1, ve Cann, J.R., 1973, Tectonic setting of basic volcanic rocks determined using trace element analyses: Earth and Planet. Sc. Lett., 19, Perinçek, D., 1987, Trakya Havzası renç fay zonunun sismik özellikleri: Türkiye 7. Petrol Kongresi Preb, S.; Witt, G.; Seck, H.A.; Lonov, D.A. ve Kovalenko, V.I., 1986, Spinel peridotite xenoliths from the Tariat Depression/Mongolia: 1. Majör element chemistry and Mineralogy of a primitive mantle xenolith süite, Geochim. Cosmochim. Acta, 50, Qi, Q.; Taylor, L.A. ve Zhou, X., 1995, Petrology and geochemistry of mantle peridotite xenoliths from SE China: Journal of Petrology, 36, Song, Y. ve Frey, F.A., 1989, Geochemistry of peridotite xenoliths in basaltfrom Hannuoba, Eastern China: implications for subcontinental mantle heterogeneity: Geochimica et Cosmochimica Acta,53, Sun, S.S., 1982, Chemical composition and origion of the Earth's primitive mantle: Geochimica et Cosmchimica Acta, 46, Sümengen, M.; Terlemez, L; Şentürk, K.; Karaköse, C.; Erkan, E.N.; Ünay, E.; Gürbüz, M. ve Atalay, Z., 1987, Gelibolu Yarımadası ve Güneybatı Trakya Tersiyer havzasının stratigrafisi, sedimentolojisi ve tektoniği: MTA Rap (yayımlanmamış), Ankara. Sweeney, R.J.; Duncan, A.R. ve Erlank, A.J., 1994, Geochemistry and Petrogenesis of Central Lebombo

15 TEKiRDAĞ BÖLGESi ALKALİ BAZALTLARI 139 basalts of the Karoo igneous province: Journal of Petrology, 35, Tapırdamaz, M.C. ve Yaltırak, C., 1997, Trakya'da Senozoyik volkaniklerinin paleomanyetik özellikleri ve bölgenin tektonik evrimi: MTA Derg., 119, Ternek, Z., 1949, Geological study of the region Keşan- Korudağ: Doktora Tezi, istanbul Üniv. Fen Fakültesi, 78 s. Turekian, K.K.; Zeeman, J.; Shaw, D.M. ve Correns, C.W., 1969, Handbook of geochemistry: Springer- Verlag, Berlin. Umut, M., 1988, a, Kırklareli-C4 paftası izahnamesi: MTA Gen. Müd., 1: ölçekli açınsama nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi, Ankara., 1988, b, Kırklareli-C5 paftası izahnamesi: MTA Gen. Müd., 1: ölçekli açınsama nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi, Ankara., Kurt, Z. ve imik, M., 1983, Tekirdağ ili-silivri (istanbul)-pınarhisar (Kırklareli) alanının Jeolojisi: MTA Rap., 7349 (yayımlanmamış), Ankara., imik, M.; Kurt, Z.; Özcan, i.; Ateş, M.; Karabıyıkoğlu, M. ve Saraç, G., 1984, Edirne ili-kırklareli ili-lüleburgaz (Kırklareli ili)-uzunköprü (Edirne ili) civarının jeolojisi: MTA Rap., 7604 (yayımlanmamış), Ankara. Wedepohl, K.H., 1975, The contribution of Chemical data to assumption about the origin of the magma from the mantle: Forschr. Miner., 52, Wiechert, U.; Lonov, D.A. ve Wedepohl, K.H., 1997, Spinel peridotite xenoliths from the Atsagin-Dush volcano, Dariganga lava ylateau, Mongolia: a record of partial melting and cryptic metasomatism in the upper mantle: Contrib. Mineral. Petrol., 126, Winchester, J.A. ve Floyd, P.A., 1977, Geochemical discrimination of different magma series and their differentiation products using immobile elements: Chemical Geology, 20, Yaltırak, C., 1996, Ganos fay sisteminin tektonik tarihi: Türkiye Petrol Jeol. Der. Bült., 8-1, Yılmaz, Y. ve Polat, A., 1998, Geology and evolution of the Thrace Volcanism, Turkey: Acta Volcanologica, 10 (2), Zindler, A. ve Hart, S., 1986, Chemical geodynamics: Annu. Rev. Earth. Planet Sci. 14,