TÜRKİYE DE KAMU ÜNİVERSİTELERİNİN EĞİTİM-ARAŞTIRMA ETKİNLİKLERİ VE ETKİNLİK ARTIŞINDA STRATEJİK ÖNCELİKLERİN ROLÜ: ÇOK-AKTİVİTELİ VZA UYGULAMASI

Transkript

1 Anara Üniveritei SBF Dergii, Cilt 68, No. 2, 2013, TÜRKİY D KAMU ÜNİVRSİTLRİNİN ĞİTİM-ARAŞTIRMA TKİNLİKLRİ V TKİNLİK ARTIŞINDA STRATJİK ÖNCLİKLRİN ROLÜ: ÇOK-AKTİVİTLİ VZA UYGULAMASI Özet Yrd. Doç. Dr. Yetin Çınar Anara Üniveritei Siyaal Bilgiler Faültei Bu maalede, Ço Ativiteli Veri Zarflama Analizi (ÇA-VZA) yöntemi ile Türiye dei 45 amu üniveriteinin 2010 yılı için eğitim ve araştırma etinlileri ölçülmüştür. Üniveriteler, farlı işlevleri ile ilişili olara aynı anda birden fazla üretim foniyonu ile arşı arşıya olan urumlardır. Bu nedenle, aynalarını temelde eğitim ve araştırma ativiteleri araında paylaştırmaya çalışan arar birimleri olara değerlendirilebilirler. ÇA-VZA yönteminin matematiel altyapıı paylaşılan bu değişenleri farlı ativitelere atamayı, bu yolla etinli heaplamaları yapmayı mümün ılmatadır. Bu nedenle ÇA-VZA modeli, Türiye dei yüeöğretim itemindei üretim yapıına uyarlanmış ve uygulanmıştır. Sonuçlara göre; üniveritelerin, eğitim ve araştırma etinlileri baımından farlı orlara ulaştıları görülmüş, böylece üniveriteler araından Araştırma tin veya ğitim tin üniveriteler tepit edilmiştir. Ayrıca, modelin ativitelere farlı önceliler atanmaına izin veren yapıı ullanılara gerçeleştirilen enaryo analizleri ile her üniveritenin, daha etin olduğu alana fazla önceli atayara toplam etinli orunu artırabildiği göterilmiş ve bu onucun performan analizi ve trateji planlamadai önemi vurgulanmıştır. Anahtar Sözcüler: Ço Ativiteli VZA, Üniveriteler, birleşi etinli, trateji önceliler, doğrual-olmayan programlama Teaching-Reearch fficiencie of State Univeritie in Turey and the Role of Strategic Prioritie in Improving fficiency: An Application of Multi- Activity DA Abtract In thi tudy, the reearch and teaching efficiencie of 45 elected tate univeritie in Turey are meaured by uing the Multi-Activity Data nvelopment Analyi (MA-DA) model for the year Univeritie are intitution which face multiple production function imultaneouly, therefore they can be conidered a carrying out mainly reearch and teaching activitie uing common reource. The mathematical formulation of MA-DA i capable of objectively aigning the hared variable to different activitie. Hence, the model i adapted to the problem by auming a uitable production proce for the Turih Higher ducation Sytem. Reult firt how that the MA-DA model generate different efficiency core for univeritie and hence reearch efficient and teaching efficient univeritie have been identified. In addition, ince the tructure of MA-DA model allow each univerity can give different prioritie to different activitie, cenario analye have been applied on thi prioritie and it i hown that by aigning higher prioritie to the activitie which they are more efficient, univeritie can reach higher total efficiencie. The importance of thi reult related with performance analyi and trategic planning i then emphaized. Keyword: Multi-Activity DA, Turih Univeritie, joint-efficiency, trategic prioritie, nonlinear programming

2 28 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri ve tinli Artışında Strateji Öncelilerin Rolü: Ço-Ativiteli VZA Uygulamaı Giriş Türiye de yüeöğretim iteminde, on yıllarda önemli bir genişleme üreci yaşanmata, birço yeni üniverite ve program açılmatadır. Öyle i, 2006 yılından önce mevcut amu üniveritei ayıı 52 ien, urulan yeni üniveritelerle bugün bu ayı, yalaşı iiye atlanara 103 e ulaşmıştır. Bu üreçle birlite, on dönemde yüeöğretim itemine ve üniveritelere ilişin farlı alanlarda tartışmalar yoğunlaşmata, yüeöğretimin yeniden yapılandırılmaına ilişin çalışmalar ürdürülmetedir. Bu alandai tartışma onularının birini de yüeöğretimde performanın ölçümü oluşturmatadır. Bu huu, amual ve huual bir gerelili olduğu adar, yönetel başarıyı etileyece önemli bir fatördür 1. Performan, farlı boyutlardan ölçülebilir. Dönem başı belirlenmiş hedeflere dönem onunda ulaşım eviyeleri ölçülüyora, buradai başarım etilili ölçüünü verecetir. Bir diğer boyut ie üretenli ve/veya etinlitir. Üretenli baitçe çıtıların girdilere oranı ien, etinliği ölçme için üretenliğin arşılaştırılacağı bir tandart gerelidir. Bu tandart, mevcut etörün işlettiği varayılan bir üretim foniyonu ve buna bağlı bir üretim (etinli) ınırı olabilir. Özellile yüeöğretim urumları öz onuu 1 YÖK Strateji raporlarında yüeöğrenimde farlı işlevler bazında performanın ölçülmeinin önemine vurgu yapılmatadır (YÖK, 2007: ). Ayrıca, amu urumlarının performan ealı bütçeleme yapmaları ve trateji planlarını bu doğrultuda hazırlamaları gereği vardır (5018 ayılı Kanun, md.9).

3 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri 29 olduğunda, etinli ölçümü bünyeinde çeşitli zorlular barındıran ve bu nedenle diatle ele alınmaı gereen bir onu haline gelmetedir. Bu zorlular eğitim hizmetinin endine özgü bazı temel arateritilerinden ileri gelmetedir (Worthington, 2001: 266; ngert, 1996: 250). Bunlardan birincii, eğitim urumlarının birden fazla amaca hizmet eden, bu nedenle ço ayıda ve farlı özellite çıtı üreten urumlar olmalarıdır. Özel olara yüeöğretim urumlarından belenen üç temel hizmet alanı; eğitim, araştırma ve amual / oyal hizmetlerdir 2. Sayılan hizmet alanlarına ilişin urumun paydaşlarının farlı belentileri, çatışan değerleri ve hedefleri de mevcuttur. Bu da her urumun trateji plandai hedeflerinin farlı olabileceğini götermetedir. Bazıları eğitime yoğunlaşıren, bazıları araştırma performanını artırmaya çalışabilir. Farlı hedeflerin ve öncelilerin olabilmei, etinli ölçümünün de farlı boyutlarda ele alınmaı gereğini doğurmatadır. Alında etinliği farlı açılardan (işlev ve amaçlar bazında) ölçebilmenin ii yönlü faydaı bulunmatadır. Bu onu öncelile urumal yönetim açıından özel bir önem taşımatadır. Yönetici hangi açılardan ei ya da başarılı olduğunu bilire, ilerleyen dönemde aynalarını ve çabaını yoğunlaştıracağı alanı da daha doğru belirleyebilecetir. Strateji amaçlar veya işlevler baımından ayrıştırılmış bir ölçüm, urumların hangi faaliyette daha etin olduğunu götereceğinden, ilgili urum etin olduğu ativiteye ağırlı vermeyi düşünebilir. Benzer çıarımlar amual perpetiften de yapılara, amual planlamanın etii artırılabilir (Tai ve Mar Molinero, 2002: 30). ğitim urumlarının etinliğinin ölçümünü zorlaştıran fatörlerden diğeri; genelde ar amacı bulunmayan bu urumların verdileri hizmet ile ilişili üretim foniyonun biçimi ile girdi-çıtılarının neler olmaı geretiği ve bunların ölçümü onuunda bir görüş birliği bulunmamaıdır. Niteim eğitim, emniyet, ulaştırma gibi amual hizmet alanlarında faaliyet göteren urumlar çoğunlula ar amaçlı olmayan, çıtıları olaylıla orta paraal değerlerle ifade edilemeyen ve farlı işlevleri bir arada yerine getiren organizayonlardır. Bu ııtlar bir arada düşünüldüğünde her bir işlev alanı için ayrı birer üretim foniyonu varayma, her foniyon için farlı girdi ve çıtılar tanımlama ve bunları ölçebilme geremetedir. Gerçete, yalnızca bir foniyona ilişin (diğer foniyonda ullanılmayan) girdiler olabileceği gibi, farlı foniyonlar orta girdileri paylaşabilmetedir. Örneğin, yüeöğretimin inan aynağı olan bir üniverite öğretim üyei, bir yandan eğitim faaliyetine ilişin çıtılar üretere öğrenci 2 YÖK trateji belgeinde bu işlevler; eğitim, araştırma ve toplumal ilişiler olara ayılmıştır (YÖK, 2007: 120).

4 30 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 yetiştiriren, diğer yandan araştırma faaliyeti de yürütere aademi yayın yapmatadır. Anca işlevler bazında bir ölçüm yapılıren, bu profeörün zamanının veya bu ativiteler için ullandığı aynağın ne adarını eğitime ve ne adarını araştırmaya ayırdığının tepiti gerelidir. tinli ölçümü için yöntemel olara bir çeşitlili de mevcuttur. Parametri itatitiel yöntemler önceden belirli bir üretim foniyonu varayımını (Örn. Cobb-Dougla vb.) geretiriren, parametri olmayan tenilerde böyle bir zorunlulu bulunmamatadır. Birço etörde böyle bir üretim foniyonunun önceden tanımlanmaı zor olduğundan, etinli ölçümünde Charne vd. (1978) tarafından geliştirilmiş ve parametri-olmayan bir teni olan Veri Zarflama Analizi (VZA) yönteminin yaygın bir ullanımı vardır. VZA, bir eonomide (veya etörde) belirli bir girdi bileşimi ile en yüe çıtı bileşimini üreten birimlerin bir etin ınır oluşturdularını varayar ve bu eonomide faaliyet göteren her birim için, birimin etin ınıra olan uzalığına göre bir etinli değeri heaplar. VZA yöntemi temelde bu avantajından dolayı yüeöğrenim urumlarının etinlilerinin ölçümünde de ılıla ullanılan bir yöntem olmuştur 3. Dünyada bu yöntemi ullanara yapılan çalışmalardan bazıları üniverite içinde belirli bir birim ya da bölümün etinliğini ölçerleren, bazıları tüm urumun etinliğine odalanmışlardır. Ameria Birleşi Devletleri ndei yüeöğretim urumlarının etinlileri, üniverite bazında Rhode ve Southwic (1986) ve Johne (2006) tarafından ölçülüren, Haever ve Muragihi (1998) aynı üledei yüe lian programlarının (MBA) etinlilerini araştırmışlardır. Kwimbere (1987) Birleşi Krallı tai üniveritelerin imya mühendiliği, matemati ve fizi, Tomin ve Green (1988) muhaebe, Bealey (1990) ve Bealey (1995) fizi ve imya, Johne ve Johne (1993) ve Johne ve Johne (1995) eonomi bölümlerinin etinlilerini ölçerleren, Athanaopoulo ve Shale (1997) tarafından üledei üniveritelerin göreli etinliği analiz edilmiştir. Abbott ve Doucouliago (2003) ve Avıran (2001) Avutralya da; McMillan ve Datta (1998) Kanada da; Warning (2004) Almanya da; Salerno (2006) Hollanda da; Agaiti ve Dal Bianco (2006) İtalya da; Abanina vd. (2012), Aleerov ve Petrucheno (2013) Ruya Federayonu nda ve Johne ve Yu (2008) Çin de faaliyet göteren üniveriteler için VZA ile etinli analizleri yapmışlardır. Ülemizde, dünyadai adar yaygın olmaa da yüeöğretim urumlarının etinlilerinin VZA ile ölçüldüğü benzer çalışmalar mevcuttur. 3 Genel olara eğitim urumlarının tümünün (orta ve yüeöğretim) apandığı ve farlı yöntemlerin arşılaştırıldığı ululararaı bir yazın taramaı için bz. Worthington (2001).

5 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri 31 Karacabey (2001) VZA yönteminin Türiye dei üniveritelerin etinlilerinin ölçümünde ullanımını göteren örne bir uygulama yapmıştır. Kutlar ve Kartal (2004) Cumhuriyet Üniveritei nde faülteler düzeyinde etinli ölçümü yapmışlar, Babacan vd. (2007) aynı üniveritenin etinliğini bu ez urum düzeyinde diğer amu üniveritelerinin etinlileri ile arşılaştırmışlardır. Bayal vd. (2005), Utaüleyman (2007), Kutlar ve Babacan (2008), Oruç vd. (2009) ve Ulucan (2011) farlı yıllarda Türiye dei devlet üniveritelerinin, Özden (2008) ie vaıf üniveritelerinin etinlilerini ölçmüşlerdir. Köal ve Nalçacı (2006) ve Hatanırlar (2011) mühendili faülteleri içindei bölümlerin performanlarını arşılaştırıren, Çogezen (2009) eonomi faültelerinin, Bayazıtlı ve Çeli (2002) ile Çeli ve cer (2009) ie muhaebe eğitimi açıından üniveritelerin etinli düzeylerini araştırmışlardır 4. Çalışmaların tümünde etinliği ölçme orta amaç ien bu amacın yanında farlı bazı çıarımlar yapabilme de hedeflenmiştir. Örneğin çoğu çalışmada etinlile birlite ölçe problemi de ele alınmış (örne çalışmalar olara bz. Avıran, 2001; Ulucan, 2011), bunun yanı ıra etin bütçe tahii (Bayal vd., 2005) ya da öğrenci başına maliyet tahmini (Salerno, 2006) gibi amaçlara ulaşma için de öz onuu analizlerden faydalanılmıştır. Türiye için yapılan çalışmalardan, Ço Kriterli VZA adı verilen yöntemi ullanan Köal ve Nalçacı (2006), Bulanı VZA yöntemi ile etinli ölçümü yapan Oruç vd. (2009) ve Ölçüt-Odalı VZA yöntemini ullanan Ulucan (2011) haricindeiler lai VZA tenilerini uygulamışlardır. Dünyada uygulamaları olmaına arşın, Türiye de Ço Ativiteli VZA yöntemi ile yüeöğretim urumlarının ativiteler bazında etinlilerini inceleyen bir çalışma bulunmamatadır 5. Bu çalışma, Türiye de amu üniveritelerinin arşılaştırmalı etinlilerini, araştırma ve eğitim işlevleri bazında ölçebilmeyi amaçlamata, bunun için Ço Ativiteli VZA (ÇA-VZA) yöntemini ullanmatadır. Bealey (1995) tarafından geliştirilen ÇA-VZA teniği yine aynı yazar tarafından il olara İngiltere dei üniveritelerin fizi ve imya bölümlerinin araştırma ve eğitim etinlilerinin ölçümüne uygulanmıştır. Daha onra İngiltere dei ağlı 4 Literatürde girdi ve çıtı değişenlerinin ullanımı çalışmanın uygulama bölümünde tartışılmatadır (Bz. 2. Bölüm). 5 Hatanırlar (2011) de araştırma ve eğitim etinlileri için farlı girdi ve çıtılar ile oluşturulan ii ayrı model, lai VZA modelleri ile çözümlenmiştir. Dolayııyla, bu çalışmanın yalaşım ve yöntemi çalışmamızdainden farlıdır. Çalışmamızda benimenen yalaşım, te bir model içeriinde (paylaşılan girdi ve çıtılar ullanılara) farlı faaliyet etinlilerinin heaplanmaıdır.

6 32 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 hizmetlerinin değerlendirilmeinde Tai ve Mar-Molinero (2002), İpanya da poli teşilatı için Diez-Ticio ve Mancebon (2002), eğitim hizmetlerinin maliyet dağıtımının modellenmeinde Salerno (2006) ve Taiwan dai otobü işletmelerinin etinlilerinin ölçümünde Yu (2007) tarafından ullanılmıştır. Modelin, özellile büyü ölçeli, ar amacı gütmeyen ve belirli bir aynala birden fazla işlev gören urumların etinlilerinin ölçümünde ullanıldığı görülmetedir. Çalışmanın birinci bölümünde, analizlerde ullanılan yöntemler açılanmata; iinci bölümde Türiye de amu üniveritelerinin etinlilerinin ölçümü için urgulanan model ve uygulama eaları ortaya onulmatadır. Üçüncü bölümde analiz onuçlarına yer verilmete; maale, genel değerlendirmenin yapıldığı ve ileride olaı (potaniyel) çalışmaların önerildiği bölümle on bulmatadır. 1. Yöntemler 1.1. Üretim Birimlerinin tinlilerinin Ölçümü - Klai VZA Modeli Bir üretim biriminin üretenliği, bu birim tarafından üretilen çıtıların (ağırlılı) toplamının ullanılan girdilerin (ağırlılı) toplamına bölünmei ile bulunur. Benzer üretim birimleri üretenlileri açıından arşılaştırıldığında ie, ya veri bir tenoloji altında geçerli ve ilgili endütridei üretim ürecine uygun bir üretim foniyonu tanımlanmalı; ya da birimlerin göreli arşılaştırılmaından böyle bir foniyon tahmin edilebilmelidir. Farrell (1957) tarafından geliştirilen bu iinci yalaşıma uygun olara, benzer üretim foniyonlarına ahip arar birimleri arşılaştırıldığında, üretenli açıından göreli olara en iyi başarıma ahip olanların anal bir etin ınır oluşturacağı ve ınırın altında alanların etin olmayan olara nitelendirilebileceği varayımı yapılmıştır. Bu varayımdan hareetle Charne vd. (1978), Veri Zarflama Analizi (VZA) yöntemini geliştirmişler; etin ınırın ve tüm birimlerin bu ınıra göre uzalılarının (dolayııyla etinli derecelerinin) matematiel programlama yoluyla tahmin edilebileceğini götermişlerdir. VZA, bir örnelem ümeindei her arar biriminin, üretenliğini maimum ılma amacı ile girdi ve çıtılarına farlı ağırlılar atayara etin ınıra veya ona en yaın notaya ulaşmaya çalışmaına imân veren bir matematiel programlama teniğidir. Burada etin ınır, model içeriinde yapılan heaplamalar onucunda en başarılı birimler tarafından oluşturulmatadır. Biçimel göterimle, S ayıda üretim biriminin { 1,..,S}, m adet girdi ile { x 1,.. x j., x m }, n elemanlı bir çıtı ümeini { y 1,.. y i., y n } ürettiği

7 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri 33 varayılan bir üretim yapıında, bu arar birimleri araında yer alan her hangi bir biriminin arşılaştığı optimizayon problemi şu şeilde ifade edilmetedir: Maθ = n u y u y + u y u i i i= n n = (1) m v1x1 + v2x vmxm v jx j j = 1 y n ui yi i= 1. t. θ = 1 { 1,...,,..., S} (2) m v x j = 1 j j i, j u i, v ε (3) j Yuarıda (1) (3) araında tanımlanan bu ifadeler en temel VZA modelini götermetedir. Bu modelde, bir arar biriminin (örneğin üniverite) ağırlılandırılmış çıtılarının (örneğin öğrenci ayıı, yayın ayıı) ağırlılandırılmış girdilerine (örneğin öğretim üyei, ermaye harcamaları) oranını en çolayaca u ve v ağırlılarının optimal değerleri ii ııt altında eçilir: Birinci ııta (2) göre, u ve v ağırlıları nın arşılaştırıldığı herhangi bir birimin çıtı-girdi oranını 1 den büyü yapaca şeilde eçilemez. Model gözlemlenen tüm üretim birimleri için ayrı ayrı (S ez) çözümlenere tüm birimlerin etinli orlarına ulaşılıren, bu ııt gereğince hiçbir birimin etinli oru 1 den büyü olamaz. İinci ııt grubuna (3) göre ağırlılar (en azından marjinal) pozitif bir değer almalıdırlar. Çözümleme onucunda, etinli oru 1 e eşit olara tepit edilen birimler etin, 1 den üçü olanlar ie etin olmayan (etiniz) birimler olara adlandırılır. Yalnızca amaç foniyonunun eirli ifadeinden dolayı doğrual olmayan bu model foniyonun paydaı bire eşitlenere (doğrual hale dönüştürülere) doğrual programlama algoritmalarıyla olaylıla çözümlenebilir. Çözümleme ve yorumlamada olaylı ağlamaı baımından modelin duali (iilii) de ılıla ullanılmatadır. Temel VZA modeli, bünyeine yeni varayımlar elenere farlı açılardan geliştirilmiş, yeni formlarda ele alınmıştır. Örneğin yöntem, girdiye ve çıtıya yöneli olara ii yönlü ullanılabilme özeliğinden dolayı, girdiodalı ya da çıtı-odalı yapılarda ifade edilmiştir. Girdi-odalı VZA modelleri, veri (abit) bir çıtı bileşimini en etin bir şeilde üretebilme amacıyla, ullanılaca en uygun girdi bileşiminin naıl olmaı geretiğini

8 34 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 araştırır. Çıtı odalı model ie belirli bir girdi bileşimi ile en fazla ne adar çıtı bileşimi elde edilebileceğini inceler. Charne vd. (1978) tarafından ortaya onulan VZA nın orijinal modeli tüm üretim bileşimlerinin abit oranlarda değiştirilebileceği bir tenoloji olara tanımlanan abit ölçe getiriini varayar. Baner vd. (1984) ie bu modele değişen ölçe getirii varayımını elemişlerdir. Bu varayıma göre, birimler faaliyetlerinin büyülüğü değiştiğinde aynı girdi bileşimi değişimine arşılı çıtılarını farlı (daha fazla, daha az) oranlarda artırıp azaltabilirler (VZA nın farlı türleri ve uygulamaları ile apamlı ve güncel gözden geçirme çalışmaları olara Zhu (2009) ve mrouznejad vd. (2008) incelenebilir). Giriş bölümünde de ıaca vurgulandığı gibi, ço ayıda girdi ve çıtıyı ele alabilen, bunlara ilişin fiyat bilgiine ve belirli bir üretim foniyonu varayımına ihtiyaç duymadan çözümleme yapmaya olana ağlayan VZA yöntemi göreli etinli analizlerinde olduça ı ullanılan bir yöntem haline gelmiştir (Çogezen, 2009: 82). Buna arşın, VZA nın da her yöntem gibi dezavantajları mevcuttur. Yöntemin belirlili varayımı altında tanımlı yapıından dolayı itatitiel hata ölçülemez ve ortaya çıardığı onuçların analize dâhil edilen örnelem ümeinin ve değişenlerin özellilerine olduça bağımlı bir yapıı vardır. Bir diğer eiliği, ağırlıların atanmaında tamamen ene bir yapı ergileyere, ağırlıları belirleren arar birimlerini herhangi bir ınırlamaya tabi tutmamaıdır. Örneğin analiz onucunda gerçete önemiz ayılabilece değişenlere yüe ağırlılar atanıren, riti ayılabilece olanlara ıfıra ço yaın ağırlılar atanabilmetedir. Bazı ağırlı ııtları eleme yalaşımları ile de orun tam olara çözülememetedir (Dyon, Thanaouli, 1988). Klai VZA modelinin bu çalışma açıından önemli olan eiliği ie, bu modeller ile te bir üretim foniyonunun çözümleniyor olmaıdır. Hâlbui çalışmanın girişinde de tartışıldığı üzere, çoğu arar birimi, birbirleri ile aynı özellite olmayan birden fazla ativite ile ilgilenmete, dolayııyla farlı üretim foniyonları işletmetedirler. Üniverite etinlilerinin ölçülmei için bu çalışmada ullanılan model ie aynı yapı içeriinde birden fazla üretim foniyonu tanımlamayı başarara lai modellerin bu eiliğini gidermetedir. Ço Ativiteli VZA (Multi Activity DA) adı verilen bu yalaşımın genel yapıı bir onrai bölümde anlatılmatadır. İlerleyen ıımda (uygulama bölümünde) ie Türiye dei üniveritelerden eçilen örnelem üzerinde ve uygun girdi-çıtı değişenlerine bağlı olara urgulanan (Türiye ye uyarlanan) model açılanmatadır.

9 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri Ço Ativiteli VZA (ÇA-VZA) Modeli Farlı ativiteler bazında etinlilerin bir arada değerlendirilmei problemini ele alan il Ço-Ativiteli VZA modeli Bealey (1995) tarafından ortaya onulmuş, daha onra Mar Molinero (1996) ve Mar Molinero ve Tai (1997) tarafından modelin bazı matematiel özellileri incelenere duali (iilii) yazılmıştır. Bu modele değişen ölçe getirii varayımı yine Tai ve Mar Molinero (2002) tarafından elenmiştir. Birleşi etinli (joint efficiency) adı da verilen bu modelde, bir üretim birimi tarafından, bazı girdilerin farlı ativiteler tarafından paylaşıldığı varayılmata, bu türden üretim birimlerine ço-ativiteli üretim birimleri adı verilmetedir. Varayıma göre, bu birimler, bazı girdilerini adece te bir ativiteye tahi ederen, bazı girdiler farlı ativiteler tarafından belirli oranlarda bölüşülmetedir. Aynı varayım çıtılar için de yapılabilir. Buna göre; bazı çıtılar yalnızca bir ativite tarafından üretiliren, bazılarının farlı ativitelerin onucu olara ortaya çıtığı varayılmatadır. le alınan her arar birimi, farlı ativitelerine orta bir girdiyi (örneğin toplam bütçe) ne ölçüde paylaştıracağına ve çıtıları üretme için hangi ativitenin ne adar üretime atılacağına arar vermelidir. Bunu yapmanın bir yolu, önceden (a priori) öznel bir değerlendirme yapmatır. Anca bazı girdiler açıça bölünemez yapıdadır veya öznel bir değerlendirme yapma zor olabilir. Bealey (1995: 445) tarafından verilen bir örneğe göre, bunun bir yolu, örneğin peronel harcamaları için atarılan aynağın ativiteler araındai bölüşümünün tahmini için üniverite peroneli olan bir profeör tarafından eğitime ve araştırmaya ayrılan zamanın -anetler aracılığıyla vb.- ölçülmeye çalışılmaıdır. Açıtır i, bunu yapmanın imânı yotur. Burada oru, ullanılan aynağın (örn. bütçe) ne adarının eğitime ve ne adarının araştırmaya atarıldığının tepitidir. İşte ÇA-VZA modelinin ütünlüğü ya da faydaı, birimin tüm ativitelerde olaı etinli orunu en çolayaca şeilde onuç veren bir ayrıştırmanın, model içeriinde, diğer birimlerle yapılan arşılaştırma onucunda belirlenebiliyor olmaıdır. ÇA-VZA modelinin birleşi etinli ölçüm algoritmaı alında orijinal VZA analizinin temel mantığına dayanmala birlite, ço ativiteyi ele almaı baımından farlılı götermetedir. Bu modelde, öncelile ele alınan arar biriminin paylaşılan (orta) girdiyi / girdileri ativiteler araında naıl dağıtacağı tepit edilmete, bu dağıtım tüm diğer arar birimlerine uygulanara etinli heaplamaları yapılmatadır. Paylaşılan girdi ve / veya çıtıların dağıtımına arar verildiğinde problem içel olara -farlı ativiteler içintandart VZA çözümlemeine dönüşmetedir.

10 36 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 Biçimel göterimle, bir ( = 1,...,..., S ) birimi için ii ativitenin (eğitim ve araştırma) ea alındığı ÇA-VZA modeli genel formda aşağıda verilmiştir (Bealey, 1995: ) 6 : Amaç Foniyonu: Ma θ Kııtlar: ğitim tinliği ( θ ) θ = d A = α θ + α θ (4) a u v d a y x d, a, + + c g β u μ Araştırma tinliği ( θ A ) θ A = f u y A f, f A v x b b b, + + g c A y A g g g, A c u x c c, (1 β ) u (1 μ ) u c g y A g, g A x c c, 1 = 1,......, S (5) 1 = 1,......, S (6) Ativitelerin Önem Ağırlıları (Öncelileri) A α + α = 1 (7a) v x + μ u A a a a, c c c c, α = (7b) A A A v x a a a, + μ c c u x c c, + v x b b b, + (1 μ c c) u x c c, Değişen Limitleri A u, v ε ; θ, θ, θ 0 A x = 1,..., S ; μ, c β g ε (8) 1 α 0 ; 1 α 0 ; (9) Burada, anlatımda olaylı ağlama baımından olaı her özellitei girdi ve çıtı ümeine farlı bir harf atanara alt indilerde göterilmiştir. Buna göre her bir birimi için: 6 Burada yazılan model ativiteler araında paylaşılan / paylaşılmayan her çeşit girdi ve çıtıyı içerece şeilde verildiği için genel formda ifadei ullanılmıştır. Model ayrıca iiden fazla ativiteyi içerece şeilde de genişletilebilir.

11 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri 37 x a, adece eğitim ativiteiyle ilgili girdileri (a grubu); A b araştırma ativiteiyle ilgili girdileri (b grubu); ativitei tarafından paylaşılan girdileri (c grubu); x, adece x A c, eğitim ve araştırma y d, adece eğitim ativiteiyle ilgili çıtıları (d grubu); A f y, adece araştırma ativiteiyle ilgili çıtıları (f grubu); y A g, eğitim ve araştırma ativitei tarafından paylaşılan (ortalaşa üretilen) çıtıları (g grubu) götermete; u, v ie ıraıyla her grup çıtı ve girdi için ağırlı vetörlerini göteriren; μ c ve β g ıraıyla paylaşılan girdi(ler) grubunun ve paylaşılan çıtı(lar) grubunun bir ativiteye ayrılan yüzdelerini heaplamata ullanılmatadır. A θ, θ, θ ıraıyla bir biriminin eğitim, araştırma ve bütünel etinli orlarıdır. A α ve α ie, etinli orları heaplanan biriminin ıraıyla eğitim ve araştırma faaliyetine verdiği önceli / önem ağırlılarını nitelendirmetedir. Modeldei (5) no.lu ııt, her birim için eğitime ilişin ağırlılı çıtı toplamını ağırlılı girdi toplamına oranlayara eğitim etinliğini, (6) no.lu ııt ie benzer şeilde araştırma etinliğini heaplamatadır. Bu ii çeşit etinli orunun ağırlılı toplamını maimize etme ie amaçtır. Yani birimler, işlevleri bazında etinlilerinin ağırlılı (öncelili) toplamı olara bütünel etinlilerini maimize etmeye çalışmatadırlar. (7b) ııtında α önceli atayıı, birimi için eğitime tahi edilen toplam aynağa ilişin bir çarpan olara tanımlanmıştır. Bu ııtın payı eğitime atarılan aynağı, paydaı ie ağırlılı toplam girdileri götermetedir. Girdi aynağı, α çarpanını (5) te verilen eğitim etinliği formülü ile birlite (ağırlılı) çıtılara A dönüştürmetedir. α veα çarpanları (7a) dai gibi toplamları 1 olaca şeilde normalize edildilerinde ie, (1-α ) araştırmaya ilişin çarpanı (araştırma önceliğini) verecetir (Bealey, 1995: ). Böylece, (4) te yer alan amaç foniyonu A Ma θ = α θ + (1 α ) θ şelinde de yazılabilir. Bu parametre ya da değişenlerin, bir Ço Kriterli Karar Modeli olan Hedef Programlamadai hedef öncelilerinden farı yotur. Ayrıca, modeli geliştirenler tarafından

12 38 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 α ve α A toplamının 1 e eşitlenere normalize edildiği durumda amaç foniyonunun aşağıdai gibi (4 ) ne den olduğu da göterilmiştir (Bealey, 1995; Mar Molinero, 1996; Mar Molinero ve Tai, 1997): Maθ u y d d d, + u y + u y A A f = α θ + α θ = (4 ) v x + v + a a a, b A f, f A x b b, A g g g, A u x c c c, Diat edilire bu ifadenin ağ tarafı, tüm çıtıların girdilere oranıdır ve bu şeilde lai VZA ile aynı amaç foniyonuna ulaşılmış olunmatadır. Böylece alında modelin, birimlerin eğitim ve araştırma etinlilerini ayrı ayrı heaplayıp ve bunları ııtlarında ullanıren, bütünel etinli orunu maimize etmeye çalışmatan başa bir şey yapmadığı da göterilmiş olmatadır. Bu durumda, modelin ativiteler bazında ayrı ayrı yazılara lai yöntemle çözülmei ala gele de, paylaşılan girdi ve çıtıların olmaı ve bu oranların bilinmemei nedeniyle bu ii yalaşım aynı onucu vermemetedir (ipat ve örne için bz. Bealey, 1995: 446). Diğer taraftan, eğer bir arar birimi her ii ativitede de etine, o zaman model, birleşi girdi ve çıtıları paylaşılan ativitelere dağıtmayan tandart bir çıtı maimizayonu modeline dönüşmetedir. A ÇA-VZA modeli, bilinmeyenler ( μ, β, u, v, θ, θ, α, α A ) araında çarpımal ilişiler olduğundan, doğrual-olmayan (nonlinear) bir yapıdadır. Bu nedenle çözümü lai modele göre zordur. Diğer taraftan ÇA- VZA modeli de, lai modeldei gibi, her S için ayrı ayrı çözülere tüm birimlerin etinli orlarına ulaşılır. 2. Türiye de Üniveritelerin ğitim-araştırma tinlileri için Ço Ativiteli VZA Modeli ve Uygulama Çalışmada, Bealey (1995) tarafından ortaya onulan model, üzerinde enaryo analizleri gerçeleştirmeye de olana verece biçimde Türiye dei üniveritelerin eğitim ve araştırma etinlilerinin değerlendirilmeinde ullanılabilir duruma getirilmiştir. Söz onuu uyarlamanın gereçei, üniveritelerin farlı ativiteler bazındai etinlilerini arşılaştırabilme ve etinliler üzerinde trateji öncelilerin etiine odalanabilmetir. Bu ıımda, öncelile bu çalışmada incelenen örnelem ve ullanılan veri, daha onra oluşturulan ço-ativiteli model açılanmatadır.

13 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri Örnelem Çalışmada, ço ativiteli VZA modeline uygun, diğer deyişle eğitim ve araştırma faaliyetleri açıından anlamlı derecede ço ativiteli arar birimi olma özelliği taşıyan 45 devlet üniveritei 2010 yılı için analiz edilmiştir. Daha açıça bu eçimde, üniveritenin eğitim ya da araştırma çıtıları veya her ii çıtı baımından belirli bir yüe eviyede olmaı ve analiz yılı ea alındığında uruluşundan itibaren en az 5 yıl geçmiş olmaı riterleri uygulanmıştır. Buna göre, öncelile 2006 yılından onra urulmuş olan 52 üniverite diate alınmış, çıtı odalı bir yalaşımla 7 analizin daha ağlılı onuç vermei için her çıtı bazında en düşü değere ahip olan gözlemler analiz ümeine alınmamıştır. Her ii ativite tarafından paylaşılan çıtı olara alınan dotora programına ayıtlı öğrenci ayıının ço düşü olmamaı itendiğinden, bu çıtı bazında en düşü değere ahip ii gözlem daha analiz dışı bıraılmıştır (100 dotora öğrenciinden az olanlar). Böylece 45 üniverite analize dâhil edilmiş bulunmatadır. Analizde ullanılan verilerin özellileri ie aşağıda açılanmatadır Veri: Girdiler ve Çıtılar Çalışmada ullanılaca girdi ve çıtıların belirlenmei için yazında ullanılan değişenler araştırılmıştır. Dünyada ve Türiye de yapılan ve Giriş bölümünde ayılan çalışmalardan bazılarında ullanılan değişenler, aşağıda yer alan Tablo 1 de litelenmiştir. Bu alandai çeşitliliği itemati olara ele alma için yüeöğretim urumlarının etinlilerinin ölçümünde girdi ve çıtılar ii ana ategoride değerlendirilmiştir. Çıtılar, bu urumların genel abul görmüş ii temel foniyonu olan eğitim ve araştırma; girdiler ie, eonomi teoriinde üretim foniyonu tanımının bir gereği olara eme (inan aynağı) ve ermaye (mali nitelili aynalar) ategorilerinde ele alınmıştır. 7 Kamu üniveritelerinin girdilerinden (bütçe) daha ço, çıtıları üzerinde ayarlama yapma imânı olmaından dolayı bu yalaşım benimenmiştir.

14 40 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 Tablo 1. Dünyada ve Türiye de Yüeöğretim Kurumlarının tinlilerinin Ölçülmeinde Kullanılan Girdi ve Çıtılar* Çalışmalar Athanaopoulo ve Shale (1997)** Abbott ve Doucouliago (2003) Bealey (1990) ve Bealey (1995) Johne (2006) Tomin ve Green (1988) Babacan vd. (2007) Kutlar ve Babacan (2008) Bayal vd. (2005) Hatanırlar (2011)** ğitim Araştırma - Karacabey (2001)** - Mali Nitelili Genel Aademi Gid. Araştırma Gel. İşletme Gid. Duran Varlılar Araştırma Gel. Genel Gid. Malzeme Gid. Yönetim Gid. Kütüphane Gid. Faiz Gid. ve Amortiman Peronel Gid. İşletme Gid. Diğer Gid. Genel Bütçe Gid. Bütçe Dışı Gid. Peronel Gid. Diğer Cari Gid. Yatırım Gid. Tranferler - Girdiler - İnan Kaynağı Aademi Per. Aademi Olmayan Per. - Aademi Per. Lian Öğr. L.ütü Öğr. Çalışan ayıı Prof. Doç. Yrd. Doç. Yrd. Öğr. lemanı İdari Per. Öğretim Üyei Öğretim Üyei Aitan Öğrenci Öğretim Üyei Prof. Doç. Yrd. Doç. ğitim Başarılı Mez. Ödüller Öğrenci Önlian Mez. Lian Mez. L.ütü Mez. Lian Öğr. L.ütü Öğr. L.ütü Araş. 1. Seviye Mez. Üt Seviye Mez. Üniv. Öğr. Dotora Öğr. Lian Öğr. Lian Mez. L.ütü Öğr. L.ütü Mez. Lian Öğr. Y.lian Öğr. Dotora Öğr. Lian Mez.(%) Ort. Mez. Puanı Başarılı Öğr. Onur Öğr. - - Çıtılar Araştırma (ve Diğer) Araştırma Derecei (Reyting) Araştırma Mitarı Araştırma Kalitei (Yıldız, A+, A, A-) Araştırma Gel. Araştırma Deteleri Yayın Toplam Gel. Yayın Üniverite Gel. Yayın - U.araı Yayın Ulual Yayın U.araı Konf. Bild. Ulual Konf. Bild. Proje Yayın

15 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri 41 Kutlar ve Kartal (2004) Oruç vd. (2009) Yollu, Peronel, Hiz. Alım ve Tüetim Gid. Yüz Ölçümü Peronel Gid. Mal ve Hiz. Alım Gid. Kapalı Kullanım Aademi Per. İdari Per. Öğretim Üyei Öğretim Gör. ve Outman Araştırma Gör. Alanı Ulucan (2011) Toplam Bütçe Prof. Doç. Yrd. Doç. Utaüleyman (2007) - Lian Öğr. L.ütü Öğr. Öğretim Üyei Öğretim lemanı Öğr. L.ütü Öğr. Önlian- Lian Öğr. L.ütü Öğr. Lian Öğr. Y.lian Öğr. Dotora Öğr. Lian Mez. Y.lian Mez. Dotora Mez. Proje Öğrenci Harçları U.araı Yayın Ulual Yayın Proje Öz Gel. Yayın Proje Proje Deteği Üniv. Giriş Puanı (A) Üniv. Giriş Puanı (SAY) Öğretim Üyei başına Yayın (*) Tabloda yer alan Öğr., Per., Mez., Prof., Doç., Yrd. Doç., Yayın, Bild. ve Proje ıaltmaları ıraıyla Öğrenci, Peronel, Mezun, Profeör, Doçent, Yardımcı Doçent, Yayın, Bildiri ve Proje ayılarını niteleren; Gid., Gel., U.araı, L.ütü, Y.lian, Üniv. ie Giderler, Gelirler, Ululararaı, Lianütü ve Yüe lian ve Üniverite anlamında ullanılmıştır. (**) Karacabey (2001) de üniveritelerin yalnızca araştırma etinlileri, Hatanırlar (2011) de eğitim ve araştırma etinlileri ayrı ii modelle ölçülmüştür. Athanaopoulo ve Shale (1997) da oluşturulan maliyet ve çıtı etinliği modellerinden ie yalnızca maliyet etinliği modeline ait girdi ve çıtılara burada yer verilmiştir. Tablo 1 incelendiğinde, eğitim faaliyetine ilişin çıtıların genelde farlı programlardai öğrenci veya mezun ayıları veya bunların başarı dereceleri olduğu; araştırmaya ilişin çıtıların ie, yayın ve proje ayıları, bunların çeşitli alite götergeleri ve yapılan projelerden azanılan gelirler olara belirlendiği görülmetedir. Kullanılan girdilerden inan aynağı ile ilişili olanlar öğrenci ayıları, peronel veya öğretim görevlii / üyei ayıları ien, finanal (mali) araterli olanlar çeşitli bütçe ve harcama alemleridir. Üretim ürecine ilişin yapılan farlı varayımlara bağlı olara bazen öğrenci ayılarının veya bazı gelirlerin (araştırma gelirleri gibi) hem girdi hem de çıtı olara ullanılabildiği de gözlenmetedir. Çalışmada ullanılaca girdi ve çıtıları eçebilme için temel ııt, analize uygun veriye ulaşılmaındai zorlutur. Örneğin, özellile amu üniveritelerinin etinlilerini eğitim ve araştırmanın yanında amual / oyal

16 42 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 hizmet alanında da ölçme geremetedir. Anca Türiye de ve dünyada bu işleve ilişin güvenilir veriye ulaşma olduça zordur 8. Diğer taraftan, ullanılan yöntemin doğaı gereği ele alınan dönem için tüm arar birimlerine ait veriye ulaşılmaı geremetedir. Bu çalışmada üniverite bazında analiz yapıldığı için amuya açı verileri olan değişenlerin eçilmei yoluna gidilmiştir. İhtiyaç duyulan verilere TÜBİTAK ( YÖK ( ÖSYM ( ve BÜMKO ( remi internet itelerinden ulaşılmıştır. Çalışmada göz önüne alınan diğer bir ölçüt, girdiler ve çıtılar araında ço yüe orelayon olmamaıdır. Bu huu VZA yöntemlerinin özelliği gereği önemlidir. Zira girdi ve çıtı grupları içeriinde ço yüe orelayonun varlığı durumunda, hemen hemen aynı özelliği taşıyan değişenler analize dâhil edilmiş olmata, bu da analiz onuçlarının güvenilirliğini olumuz etilemetedir. Ayrıca bu şeilde, temil yeteneği yüe en az ayıda değişenin eçilmei VZA ile ulaşılan onuçların ayırt edicili gücünü de artıracatır. Bu ıtalarla eçilen girdi ve çıtılar aşağıda Tablo 2 de özetlenmiştir. Tablo 2. Modelde Kullanılan Girdi ve Çıtılar* (Paylaşılan) GİRDİLR Araştırma Ativitei ile İlişili Çıtılar ÇIKTILAR ğitim Ativitei ile İlişili Çıtılar Paylaşılan Çıtı - Genel Harcama (GH) - Yatırım Harcamaı (YH) - Yayın Sayıı (YAY) - TÜBİTAK tarafından Onaylanmış Proje Tutarı (PRJ) - Lian Öğrenci Sayıı (LO) - Yüe Lian Öğrenci Sayıı (YLO) - Dotora Öğrenci Sayıı (DrO) (*) Model içeriinde ğitim ve Araştırma ativiteleri araında oranal olara dağıtılaca (paylaşılan / orta) girdileri götermetedir. Kurulan modelde yalnızca eğitim ya da yalnızca araştırma ativitei ile ilişili girdi bulunmamatadır. 8 Bu onuda bir tartışma için bz. YÖK (2007: 120). Ayrıca, bu onuda ilginç bir çalışma olara Abanina vd. (2012) incelenebilir. Bu çalışmada, Ruya dai üniveritelerle ilgili haberlerin baında yer almaından hareetle çeşitli alanlardai oyal itibarlarını (reputation) ölçen bir ende ullanılara etinli analizi yapılmıştır.

17 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri 43 Çalışmada ullanılan girdiler, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü (BÜMKO) veri tabanından alınan eonomi ayrıma göre bütçe aynaları verileri değerlendirilere Genel Harcamalar (GH) ve Yatırım Harcamaları (YH) olara belirlenmiştir. Genel harcamalar aleminin içeriinde peronel, oyal güvenli ödemeleri, cari ve tranfer harcamaları bulunuren; yatırım harcamaları, ermaye giderlerini içermetedir. Toplamda bütçenin tamamını oluşturan bu ii alemin bu biçimde ayrılmaının nedeni, aralarında en az orelayon olan alemlerin bunlar olmaıdır. Sermaye giderleri uzun vadeli yatırım ayılabilece alt alemleri içerdiğinden genel giderlerle (veya alt alemleri ile) orelayonu yüe değildir. Diğer taraftan GH içeriinde peronel giderleri ile bunlarla ilişili olara yapılan oyal igorta ödemeleri toplamının oranı %80 ler düzeyindedir. Dolayııyla eonomi teoriye uygun olara bu girdi aynalarından birincii (GH) peronel ya da eme, iincii (YH) fiziel yatırımın yalaşı bir götergei (proxy) ayılmıştır. Ayrıca peronel ya da öğretim üyei ayıı değişeninin ullanımı da düşünülmüş anca bu değişen ile GH araında %96 düzeyinde ço yüe bir ilişi tepit edildiğinden mali araterdei GH değişenin ullanımı yeterli görülmüştür. Tüm bu bulgular girdi olara GH ve YH değişenlerinin ullanılmaının geçerliliğini deteler nitelitedir. Her ii girdi de, eğitim ve araştırma faaliyetine oranal olara paylaştırılabilece orta girdiler olara modele dâhil edilmişlerdir. Çıtılardan eğitim ativiteine ilişin olara öğrenci ve mezun ayılarına ÖSYM aynalarından (lian, yüe lian ve dotora programları bazında) ulaşılabilmetedir. Mezun ve öğrenci ayıları araında ço yüe orelayon bulunduğundan (lian öğrenci ve mezun ayıları araında % 99; lianütünde % 94) bu değişenlerden yalnızca bir grup, öğrenci ayıları eçilmiştir. LO ve YLO değişenlerinin yalnızca eğitim ativitei ile ilgili olduları varayılıren, dotora programlarında araştırmacı da yetiştirildiği için DrO değişeni her ii ativite ile ilişili olara modele elenmiştir (model urguu bir onrai bölümde açılanmatadır). Yayın ayıları (YAY) için amuya açılanmış ve tüm örnelem için ulaşılabilen te veri aynağı YÖK tarafından üniverite ve yıllar bazında yayınlanan atıf endelerine (SCI, SSCI, AHCI) giren yayın ayıı verileridir. Bu verilerden üç ende bazındai net toplamı veren değerler alınmış, böylece aynı anda farlı endelerde yer alan yayınların terar ayımı engellenmiştir. Aynı şeilde PRJ değişeni için TÜBİTAK tarafından yayınlanan ve üniveriteler ve yıllar bazında önerilen ve detelenen proje ayı ve tutarlarını içeren veri göz önüne alınmış, yine ayı ve tutarlar araında tepit edilen ço

18 44 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 yüe orelayon nedeniyle (detelenen) proje tutarları analize dahil edilmiştir 9. Bu değişenlerden başa, üniverite giriş puanlarının bir alite götergei olara ullanılmaı problemli görülmüştür. Zira bir üniveritenin içeriinde ço farlı alanlarda öğretim yapan programlara ait ço farlı puan türleri mevcuttur ve bunlardan te bir göterge elde etme olduça zordur (bu onuda bir tartışma için bz. Lewi & Dündar, 1995: 144). Analize dâhil edilen değişenlere ilişin açılayıcı itatitiler Tablo 3 te, değişenler araı orelayonlar ie Tablo 4 te unulmatadır. Tablo 3. Değişenler ve Açılayıcı İtatitiler Değişenler Temel İtatitiler (Gözlem Sayıı = 45) Girdiler Ortalama Standart Hata n Büyü n Küçü Genel Harcamalar (TL) 134,260,244 13,008, ,192,000 29,768,000 Yatırım Harcamaı (TL) 28,659,133 1,542,537 68,264,000 13,000,000 Çıtılar Ortalama Standart Hata n Büyü n Küçü Lian Öğrenci Sayıı 27,799 2,103 70,405 1,806 Yüe Lian Öğrenci Sayıı 2, , Dotora Öğrenci Sayıı , Yayın Sayıı Proje Dete Mitarı (TL) 3,103, ,159 25,078, ,600 Tablo 4 te gere girdiler, geree çıtılar araında ço yüe orelayon olmadığı, analizin bu açıdan ağlılı bir temele dayandığı görülebilir. Aralarında ço yüe orelayon bulunmamaının yanı ıra çıtı değişenleri araında tutarlı ilişiler de mevcuttur. Örneğin, yayın ayıları veya proje tutarları ile ıraıyla, lian, yüe lian ve dotora öğrenci ayıları araında gidere artan pozitif bir ilişi olduğu gözlenmetedir. Bu bulgu 9 Atıf endeleri haricindei endelerde (conlit, Scopu vb.) ve haemli dergilerde yayınlanan maaleler, bunlara yapılan atıflar, onferan bildirileri veya TÜBİTAK haricindei urumlardan alınan proje deteleri, bu değişenlere ilişin toplu ve güvenilir veriye ulaşılamadığından farlı çıtı değişenleri olara modele elenememiştir.

19 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri 45 program türüne göre öğrenciler ile araştırma çıtıları araında gerçete olduğu varayılabilece ilişi ile uyumludur. Tablo 4. Değişenleraraı Korelayon Tablou Değişen GH YH LÖ YLÖ DrÖ YAY PRJ GH - YH LÖ YLÖ DrÖ YAY PRJ Üniveriteler için Ço Ativiteli Üretim Süreci ve Model Kurguu Türiye dei amu üniveritelerinin etinlilerinin ölçümünde bu çalışma apamında eçilen değişenler ve abul edilen varayımlar doğrultuunda urgulanan ço-ativiteli (eğitim ve araştırma) üretim üreci modeli Şeil 1 de göterilmetedir. GİRDİLR AKTİVİTLR ÇIKTILAR y LO Lian Öğrenci Sayıı (LO) Genel (GH) Harcamalar μ GH x GH ğitim () Faaliyeti y YLO Yüe Lian Öğrenci Sayıı (YLO) (1- μ GH ) x GH β DrO y DrO Dotora Öğrenci Sayıı (DrO) μ YH x YH (1- β DrO ) y DrO Yatırım Harcamaı (YH) (1- μ YH ) x YH Araştırma (A) Faaliyeti y YAY Yayın Sayıı (YAY) y PRJ Şeil 1. Üniveriteler için Ço-Ativiteli (ğitim-araştırma ) Üretim Süreci Proje Tutarı (PRJ)

20 46 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 Şeil 1 de, orta girdiler olan YH ve GH a ait mitarların (x YH ve x GH ) ıraıyla μ YH ve μ GH oranları ile eğitim ve araştırma faaliyetlerine dağıtıldığı; yalnızca eğitim faaliyetine ilişin olara ie LO ve YLO çıtılarının y LO ve y YLO mitarları ile üretildiği göterilmetedir. Benzer şeilde, yalnızca araştırma faaliyeti ile ilgili olara YAY ve PRJ çıtıları y YAY ve y PRJ mitarlarında üretilmetedir. Modele göre DrO çıtıının mitarı (y DrO ), β DrO ve 1- β DrO oranlarında eğitim ve araştırma faaliyetleri onucunda üretilmetedir. Şeil 1 de görel olara unulan yapıya uygun olara (4) (9) araında verilen ÇA-VZA modeli, incelenen örnelem (üniveriteler) ümeinden ( Ü = Ü,...,Ü 1 45 ) eçilen örne bir birim olan Anara Üniveritei ( A. Ü. Ü ) için yazıldığında aşağıdai açı forma ulaşmatayız: Amaç Foniyonu: Ma θ A.Ü. A. Ü. Kııtlar: ğitim tinliği ( θ ) A.Ü. A A. Ü. = α θ + α θ (10) A.Ü. Ü = Ü,...,Ü 1 45 ve AÜ. Ü u LO y + u y. için; + β LO,Ü. YLO YLO,Ü. DrO A μgh vgh xgh, Ü. + μyhvyh u x DrO A YH, Ü. A A.Ü. y A DrO,Ü. 1 (11) Araştırma tinliği ( θ A A.Ü. ) Ü = Ü,...,Ü 1 45 ve AÜ. Ü. için; u YAY y A YAY,Ü. (1 μ GH + u ) v PRJ GH y x A PRJ,Ü. A GH, Ü. + (1 β + (1 μ ) u y A DrO DrO DrO,Ü. A YH ) vyh xyh, Ü. 1 (12) Ativitelerin Önem Ağırlıları (Öncelileri) A A. Ü. A. Ü. = α + α 1 (13a) α A. Ü. A A A A = ( μgh v GH xgh, A.Ü. + μyhvyh xyh, A.Ü. )/( vgh xgh, A.Ü. + vyh xyh, A. Ü. ) (13b) Değişen Limitleri A u, v ε ; θ θ, θ 0 Ü =1,..., 45 ; μ, c β g ε (14) 1 A. Ü. Ü., Ü. Ü. A 1 A. Ü. α 0 ; α 0 ; (15)

21 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri 47 Burada; A θ A. Ü., θ A. Ü., θ A. Ü. ıraıyla, Anara Üniveritei nin eğitim, araştırma ve bütünel etinli orlarını; A A x GH Ü. xyh, Ü.,, ıraıyla, eğitim ve araştırma ativitei tarafından paylaşılan girdilerin - GH ve YH mitarlarını; y LO Ü. yylo, Ü.,,, adece eğitim ativiteiyle ilgili çıtıların LO ve YLO mitarlarını; A A yyay, Ü., yprj, Ü., adece araştırma ativiteiyle ilgili çıtıların YAY ve PRJ mitarlarını; A ydro Ü.,, eğitim ve araştırma ativitei tarafından ortalaşa üretilen çıtı olan DrO mitarını götermetedir. Bunların yanı ıra ilgili olduğu değişen alt indi olara göterilme üzere, v, v GH YH paylaşılan ii girdinin ağırlılarını, u u LO, YLO, yalnızca eğitim u, u YAY PRJ yalnızca araştırma ile ilişili çıtıların ağırlılarını ve udro her ii ativite tarafından paylaşılan çıtının ağırlığını ifade etmetedir. Bu çalışma apamında urulan model (10) (15), genel model olan (4) (9) ile arşılaştırılıra; a ve b grubu girdinin (adece eğitim ya da adece araştırma girdii) bulunmadığı, GH ve YH ın c grubu (paylaşılan) girdiler olara değerlendirildiği görülecetir. Modelde d grubu çıtılar LO ve YLO ien, YAY ve PRJ adece araştırma ile ilgili olan f grubu çıtıları ifade etmetedir. DrO ie paylaşılan te çıtı olara, g grubunu te başına temil etmetedir Uygulama: Ço Ativiteli tinli Ölçümü ve Önceli Atama (α atayıları) Çalışmada ullanılan veri ümei üzerinde il olara (1) - (4) araında verilen temel VZA modeli ile çözümleme yapılmıştır. Daha onra, α atayılarına ilişin ii enaryoya göre, bu çalışmada urgulanan üretim üreci yapıına (Şeil 1) uyarlanan ve (10) - (15) araında verilen ÇA-VZA Modeli uygulanmıştır. Modelde yer alan α atayılarının özel bir önem taşıdığı yuarıda belirtilmişti. Bu çalışmada öz onuu atayıların önceli belirleme işlevini ortaya oyma için ii enaryo taarlanmıştır:

22 48 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 Senaryo-1: Bu enaryoda, α atayıları abit alınmıştır. Burada alında, ea olan her arar biriminin α abitlerine atadığı önceli ağırlığını bilmetir. Karar biriminin endiinin belirlediği trateji önceliler elimizde olmadığından ve il enaryoda atamanın her hangi bir öznel yargı içermemei ve/veya temel bir enaryoyu götermei için α abitleri eşit alınmıştır: A α = α = 0.5. Ayrıca, bu modelde onuçların lai VZA etinli onuçlarıyla tarafızca arşılaştırılmaı da hedeflenmiş, bu nedenle adece çözümlemede dejenerayona yol açmama amacıyla, ıraıyla paylaşılan girdilerin (GH ve YH) ve çıtının (DrO) paylaşım oranlarını belirleyen μ, β atayıları için, [1-0] aralığı yerine c 0.99 μ c, β g 0.01 aralığı tanımlanmıştır. Bu enaryoda α abitlendiğinden (10) (15) araında verilen modelde (13b) ııtı işlerliğini aybetmiş olmatadır. Senaryo-2: Bu enaryoda, modelin α öncelilerini endiinin heaplamaı belenere (α değişen olara abul edilere) çözümleme yapılmıştır. Bu alternatif enaryoda, arar vericinin, belirli ınırlar içeriinde bu öncelilerin model tarafından belirlenmeiyle en iyi önceli atamaının naıl olacağını görme itediği varayılmıştır. Ayrıca, modeli gerçeliğe daha fazla yalaştırma için, Bealey (1995: 449) dei tanımlamaya benzer şeilde 0.90 μ c, β g 0.30 olara belirlenmiştir. Bu ııt bir değer yargıını temil etmete ve ilgili değişenlerin mitarlarının eğitim ve araştırma faaliyetleri araında paylaşımı ile ilgili ınırları belirlemetedir. Örneğin abul edilen bu ınırlar, genel harcamalardan eğitime ilişin ayrılaca payın %90 dan fazla %30 dan az olmayacağını götermetedir (Bealey (1995: 448) de ııtın önemi bir örne üzerinde ayrıntılı bir şeilde açılanmatadır). Bu şeilde, örneğin genel harcamalar girdiinden eğitime hiç pay ayrılmamaı gibi bir durumun önüne geçilmiş olmatadır. Böylelile, (10) (15) araında verilen modelde (13b) ııtı da işlerli azanmata, ayrıca bu ııttai tanımlama gereği α atayıının da ıfıra ya da bire ço yaın değerler almaı engellenmiş olmatadır. Zira bu durum, ilgili üniveritenin eğitim ya da araştırma ativitelerinden birine hiç önem vermemei anlamına gelecetir. Her ii enaryo için de hazırlanan modeller LINGO programında odlanara çözümlenmiştir 10. lde edilen onuçlar aşağıdai bölümde arşılaştırmalı olara unulmata ve yorumlanmatadır. g 10 le alınan örnelem için hazırlanan model, 10 u doğrual olmayan 101 değişen, 91 tanei doğrual olmayan 93 ııt içermetedir. Ulaşılan çözümler, aynı zamanda loal ve global optimal çözümlerdir.

23 Yetin Çınar Türiye de Kamu Üniveritelerinin ğitim-araştırma tinlileri Sonuçlar 3.1. tinli Sonuçları Klai VZA ve Ço Ativiteli VZA Modelinin (ii farlı enaryoda) çözümlenmei ile elde edilen (optimal) etinli onuçları toplu olara Tablo 5 te verilmiştir. Tablo 5. Klai ve Ço Ativiteli VZA için tinli ve Senaryo Analizi Sonuçları* ÜNİVRSİT ABANT İZZT BAYSAL Klai VZA tinli α Ço Ativiteli tinli Senaryo-1: A = α = 0.5 (abit) ÇA ğitim tinliği Ço Ativiteli VZA ÇA Araştırma tinliği α α Ço Ativiteli tinli Senaryo-2: ve değişen α A ÇA ğitim tinliği ÇA Araştırma tinliği ADNAN MNDRS AFYON KOCATP AKDNİZ ANKARA ATATÜRK BALIKSİR BOĞAZİÇİ CLAL BAYAR CUMHURİYT ÇANAKKAL ONSKİZ MART ÇUKUROVA DİCL DOKUZ YLÜL DUMLUPINAR G RCİYS SKİŞHİR OSMANGAZİ FIRAT GALATASARAY GAZİ

24 50 Anara Üniveritei SBF Dergii 68-2 GAZİANTP GAZİOSMANPAŞA HACTTP İNÖNÜ İSTANBUL TKNİK İSTANBUL İZMİR Y. TKNOLOJİ NST. K.MARAŞ SÜTÇÜ İMAM KARADNİZ TKNİK KIRIKKAL KOCALİ MARMARA MRSİN ÜNİVRSİTSİ MUĞLA ONDOKUZ MAYIS ORTA DOĞU TKNİK PAMUKKAL SAKARYA SLÇUK SÜLYMAN DMİRL TRAKYA ULUDAĞ YILDIZ TKNİK YÜZÜNCÜ YIL ORT STD.SAPMA (*) Tabloda etin üniveritelerin ilgili orları oyu vurgulanmıştır. Tablonun birinci ütununda üniverite iimleri, iinci ütununda ie lai VZA modelinden (1) (3) elde edilen etinli orları verilmetedir. Sonrai ütunlarda ıraıyla Senaryo-1 ve Senaryo-2 ye göre ÇA-VZA modelinin (10) (15) onuçları litelenmetedir. Bunlar; ço ativiteli (toplam/bütünel) etinli ile eğitim ve araştırma etinliği onuçlarıdır. Senaryo-1 de tüm birimler için α atayıları 0.5 e eşit olduğundan bunun için bir ütun ayrılmamış, Senaryo-2 nin onuçlarının önceinde bir ütunda her