BÂKÎ DÎVÂNI NDA TASAVVUFÎ VE BATINÎ KÜLTÜR * SUFI AND HETERODOX CULTURE IN BAKI S DIVAN Esma AHN **

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 7 Sayı: 33 Volume: 7 Issue: 33 Issn: BÂKÎ DÎVÂNI NDA TASAVVUFÎ VE BATINÎ KÜLTÜR * SUFI AND HETERODOX CULTURE IN BAKI S DIVAN Esma AHN ** Öz Osmanlı iirine hâkim olan melâmî anlayıtan ötürü airler sıkça kendilerini bir Abdal ve Kalenderi dervii olarak gösterirler. Buna balı olarak bu dervi topluluklarının yaantıları, kendilerine has âdet ve uygulamaları, giyim kuamları ve kullandıkları eyalar divanlarda zengin bir biçimde karımıza çıkar. Bâkî de divanında aırlıklı olarak Abdal ve Kalenderi dervilerine ait âdet ve geleneklerden söz etmi, çeitli dervi giysilerinin isimlerini kullanmı ve kullandıkları bazı eyalara gönderme yapmıtır. Bu makalede Bâkî nin divanında yer alan tasavvufî ve batınî hayata dair unsurlar bir araya getirilip incelenmitir. Ele alınan konuyla ilgili yeri geldikçe farklı airlerin beyitlerinden destekleyici örneklere yer verilmi ve dönem seyahatnamelerinden gözlemler aktarılmıtır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı iiri, Bâkî Divanı, Tasavvuf, Dervi, Kalender. Abstract Because of the malamah conception that predominates Ottoman poetry, poets often pretend as if they are Abdals and Kalenders. Therefore the daily lives of these dervishes, their traditions and customs, their clothing and the goods they used commonly appear in divans. Baki predominantly mentioned the customs and the traditions of Abdal and Kalenderi dervishes, uttered various names of dervish costumes and referred to some of their goods in his divan as well. In this paper, the elements concerning mystic and heterodox life founding in Baki s divan are gathered and investigated. Related to the observed matter, supporting examples are represented and observations from the travel books of the period are quoted in appropriate places. Keywords: Ottoman Poetry, Divan of Baki, Mysticism, Dervish, Kalender. Giri Bâkî Divanı ndaki tasavvufî kültürden söz etmeden önce iirdeki dervi tipi üzerinde durmak gerekir. Klâsik iirdeki dervi tipi Horasan ekolünün etkilerini üzerinde taıyan bir özellie sahiptir. 1 Dervi fakrın, mahviyetin ve melametin sembolüdür. Her türlü maddi nimeti * Bu makale Bâkî Divanı na Göre 16. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatı, (stanbul Üniversitesi, 2011) balıklı doktora tezinden faydalanılarak hazırlanmıtır. ** Yrd. Doç. Dr., Mardin Artuklu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 1 III. (IX.) yüzyılda manevi ve ruhani hayata yönelen müslümanlar arasında birinin merkezi Irak dierininki Horasan olmak üzere iki eilim ortaya çıktı. Merkezi Irak ta olan harekete tasavvuf, mensuplarına da sûfî deniyordu. Cüneyd-i Badadî, Serî es-sakatî gibi isimlerin önderlik ettikleri bu harekete mensup kiiler dindarlıın esaslarına balı kalmakla bereber âdâb, erkân, hırka gibi dı görünüe ve semâa da önem veriyorlardı. Bâyezid-i Bistâmî ve Hamdun el-kassâr gibi isimlerin önderlik ettikleri Horasan daki harekete de melâmet, mensuplarına da melâmî adı veriliyordu. Dierlerinin tersine bunlar kendilerini halktan

2 terk etmekle birlikte hırka, tâc gibi kendisini sıradan insanlardan farklı kılan kisvelere de karıdır. Manevî bakımdan yücelmek için nefsini zerreden daha küçük görmek, benlii yok etmek için insanların gözünde kınanacak bir görüntü sergilemek, tümüyle kayıtsız ve âzâde olmak bu dervi tipinin en önemli özelliklerindendir. Bununla birlikte klâsik iirde dervi; Kalender, Abdal ve bunların kolları olan dier batınî grupların hemen tümünü kapsayan bir prototipe sahiptir. Dolayısıyla gerek yapıp ettikleri gerekse giyim kuamıyla toplumda genel kabul gören insan tipinden uzak ve marjinaldir. Bâkî Dîvânı (BD) ndaki dervi tipine de bu bakı açısıyla yaklamak gerekir. Nitekim divanda Abdal ve Kalenderi zümrelerine ait âdet ve özelliklerden söz eden pek çok beyit yer alır. Bu marjinal zümrelerin hayat tarzları, giyim kuamları ve kullandıkları eyalarla ilgili divanda pek çok malumat bulmak mümkündür. Bu çalımada söz konusu meselelerin geçtii beyitler ele alınıp etraflıca açıklanmaya çalıılacaktır. Tasavvufî ve Bâtınî Gruplar BD de dervi kelimesinin geçtii aaıdaki beyitte derviliin gerçek sultanlık olduuna iaret edilmitir. Dünya saltanatı sultana ayak baı olurken derviin hiçbir kaydı olmaksızın müstani bir ekilde kendi baına sultan olup 2 gezdii ifade edilir. Derviliin dünya sultanlıklarıyla kıyaslanamayacak ekilde hakiki sultanlık olması yanında derviin her türlü kayıttan âzâde olduuna dikkat çekilen beyitte gezer fiiliyle aynı zamanda dervilerin gezgincilik özelliklerine de ince bir gönderme yapıldıı anlaılmaktadır: Sultâna kayd-ı saltanat-ı dehr pây-bend Dervî kendü baına sultân olup gezer 3 g.138/5 Dervilerin gezgin olma özellii yukarıdaki beyitte bir parça ima edilirken aaıdaki beyitte daha net olarak göze çarpmaktadır. Beyitteki âık âdeta bir dervi kılıında karımıza çıkmıtır. Seyyâh, memleket seyr etmek, vilâyet göstermek gibi ibareler âık tipi çerçevesinde gezgin dervilere gönderme yapıldıını göstermektedir. Âık gönlüne düen akın etkisiyle dervilerin âdeti üzere yollara dümü, sabrı ve kararı elden gitmi bir hâlde memleket memleket ve vilayet vilayet dolamaktadır. Beyitte çizilen tabloya uygun olması bakımından vilâyet göstermek tabirinin aynı zamanda velilik, keramet göstermek gibi anlamları olduunu da burada hatırlatmak yerinde olacaktır: Âıkı bî-sabr u ârâm eyleyüp seyyâh ider Memleket seyr itdürür akuñ vilâyet gösterür 4 g.51/5 Dünyayı ve dünyevî deerleri umursamayan, içinde yaadıkları toplumun ve toplumsal düzenin inanç ve geleneklerine karı çıkan, bunu kılık kıyafet, tutum ve davranılarıyla gündelik hayatlarına da yansıtan sûfîlere kalender adı verilir. (Azamat, 2001: 253) Hâtem redifli kasidede yer alan bir beyitte yüzük, kaını kazıtmı ve boynuna altın bir tavk takmı bir Kalendere benzetilerek altın ve talı bir yüzük/mühür metaforu altında Kalenderilerin saç, ka, bıyık ve sakallarını tra etme eklindeki çâr-darb uygulamasına gönderme yapılmıtır. Kalenderîler çâr-darb yapmanın yanında boyunlarına köleliin ve mahviyetin simgesi olarak tavk, yani bir çeit halka takarlardı. 5 Beyitte tavk-ı zerrîn takma ifadesiyle buna da gönderme yapılmaktadır. Yüzük için tavk-ı zerrîn parmaa girecek kısım olan halkasından kinâyedir. Ka ise taın konulduu yuvadır. Kaın kazıtılması, yüzük için ka kısmının taa göre oyulması, yuva açılması anlamında olabilir: farklı gösteren davranılara, mensuplarını ele veren hırka ve semâa karıydılar. (Tahsin Yazıcı (1994). Dervi, DA, c.9, stanbul, s.188.) 2 Baına sultan olmak kayıtsızlıı, âzâde olmayı, kimsenin boyunduruu altına girmeden yaamayı vb. ifade eden bir tabir olup iirde sıkça kullanılır. Bâkî nin baka beyitlerinde de bu tabire rastlanmaktadır: Tende bir kühne kabâ elde biraz nân olsun / Âık-ı bî-ser ü pâ baına sultân olsun (g.354/1); Cihânda bauma sultân iken âzâde vü fârig / Beni zencîr-i akuñ boynı baglu bir esîr itdi (g.523/5) 3 Dünya saltanatının kaydı sultana ayak baıdır. (Oysa) dervi kendi baına sultan olup gezmektedir. 4 Senin akın âıı sabırsız ve huzursuz edip bir seyyah haline getirir; memleketler dolatırıp vilayetler gösterir. 5 Kazıtdum kaumı tavk eyledüm gîsûñı boynumda / Efendi ba açuk abdâluñam ben de kalender-vâr (Mostarlı Ziyâî, g.72/5); Boynında sanma hâle anuñ tavk-ı ıkıdur / Mâh oldı iy Vusûlî o mihrüñ kalenderi Vusûlî, (g.186/5)

3 Tavk-ı zerrîn takınup yine kazıtmı kaın htiyâr eylemi üslûb-ı Kalender hâtem 6 k.19/13 Kalenderiler ve benzeri dervi gruplarını ifade eden Abdallar baları açık, yalınayak ve yarı çıplak dolaırlardı. 7 Çou zaman bellerindeki bir örtüden baka üzerlerinde giysi bulunmazdı. Bâkî bir beytinde buna gönderme yaparak ak derdinin yakıcılııyla çıplak gezen âıı, âlemi hayrân olup gezen bir Abdala benzetmitir. Beyitteki hayrân kelimesiyle Abdalların esrar kullanmalarına, hayrân olup gezer ibaresiyle de yine bu dervilerin gruplar halinde diyar diyar dolamalarına gönderme yapılmıtır: Âık ki sûz-ı ak ile uryân olup gezer Abdâldur ki âlemi hayrân olup gezer 8 g.138/ de vefat eden âh Ni metullâh-ı Velî ye nisbet edilen bir tarikat olan Nimetullahilik birçok tasavvuf nevesinin kaynamasından meydana gelen bir tarikattır. Safevîler döneminde tamamen iîleerek Haydarî, Safevî ve Kalenderî unsurların kaynama mahalli olmutur. (Kılıç, 2007: ) Sevgilinin tatlı sözleri ve eker saçan dudaklarıyla Ni metullâhîlere ihsanı bol bir ziyafet çektiinin ifade edildii bir beyitte Ni metullâhiyyeye mensup dervilere gönderme yapılmıtır. Beyitte airin yapmak istedii asıl ey hân, ihsân, Ni metullâhî, eker gibi aralarında tenasüp bulunan kelimeleri bir araya getirmektir. 9 Ayrıca Kalenderî merepli bu grupların esrar kullandıı da hatırlanacak olursa esrarkelerin tatlıya olan dükünlüüne gönderme yapıldıı da düünülebilir. Daha tasavvufî bir anlayıla yaklaıldıında ise Nimetullahî dervilerine sözleriyle feyiz veren bir müridin varlıından söz edilebilir. Ancak temelde bu gibi ifadeler airin birbiriyle uyumlu kelimeleri bir tarikat ismine gönderme yapacak ekilde kullanmasından ibarettir: Hân-ı ihsân-ı firâvân çekdi îrîn sözlerüñ Ni metu llâhîlere ol la l-i ekker-bâr ile 10 g.415/3 Nurbahiyye, Kübreviyye tarikatının kollarından biridir. Kurucusu Muhammed Nurbah a nisbetle bu adı almıtır. iî bir tarikattır. (Algar, 2006: 504) Nurbahî bu tarikat mensuplarına verilen isimdir. Bâkî bir beytinde Senin yüz güzelliinin etkisi Nûrbahîlerin çerâını parlak ııklarla güne gibi aydınlattı. diyerek Nûrbahîlere gönderme yapmıtır. Ni metullâhîlere çarıım yapılan yukarıdaki beyitte olduu gibi bu beyitte de air tarikat ismi olan, ancak kelime anlamı itibarıyla nur saçan, nur baheden anlamına gelen Nûrbâhî kavramıyla rûen, gün, çerâg, pertev, envâr gibi uyumlu kelimeleri bir araya getirerek tenasüp yapmıtır. 11 Burada yüz güzelliinin güne gibi aydınlatması ifadesiyle cavlak, yani saç, sakal, bıyık ve kalarını tamamen kazıtmı bir dervi mazmunu hissedilmektedir. Bununla birlikte Andolu da birçok dervi grubunun ellerinde kandil taıyarak gezdikleri hatırlanacak olursa Nurbahîler ve çerâ kavramı arasında kurulan ilgi daha iyi anlaılabilir. Dier yandan beyitte kandil veya mumları, yanan bir atele tututurmaya iaret edilmitir: Rûen itdi gün gibi âsâr-ı hüsn-i tal atuñ Nûr-bahîler çerâgın pertev-i envâr ile 12 g.415/4 Batınî Hayat 6 Yüzük yine altın bir tavk takınıp kaını kazıtarak Kalender tarzını benimsemi. 7 Abdallar çıplaklıklarını Âdem peygamberin sünneti olarak görürler, onun cennetten üryan çıktıını, incir yapraıyla avret yerlerini örttüünü, kendilerinin ona halef olabilmek için buna uymaları gerektiini kabul ederlerdi. (Resul Ay (2008). Anadolu da Dervi ve Toplum, stanbul: Kitap Yayınevi, s.42) 8 Akın yakıcılıı ile çıplak dolaan âık, âlemi hayran olup gezen bir Abdaldır. 9 Benzeri bir durum bir baka airin ni met ve bûse, dudak ve gülümseme arasındaki ilikiyi vurgulamak için bir espiri gelitirerek Ni metullâhîler ve Handânîlere gönderme yaptıı u beyitte de görülmektedir: Ni metu llâhî degül mi bûseler / âh-ı Handânî degül mi leblerüñ (Necâtî, g.301/2) 10 O ekerler saçan dudaklarınla tatlı sözlerin Nimetullâhîlere ihsanı bol bir ziyafet çekti. 11 Hilâl ve Nûrbahiyye kelimelerinin bir arada kullanıldıı u beyitte de aynı durum söz konusudur: Hilâl aldı el Nûr-bahiyyeden / Ki tevhîde oldı güâde-dehen (Vuslatî Ali Bey, Çehrin Gazavat-nâmesi, b.205) 12 Senin yüz güzelliinin etkisi Nûrbahîler çerâını parlak ııklarla güne gibi aydınlattı (yaktı)

4 Kiiye kimlik ve itibar kazandıran her türlü kisveyi reddeden Abdal ve Kalenderî dervileri genellikle balarına herhangi bir sarık, serpu vb. örtmezlerdi. Baa örtülen serpular eski toplum hayatında erkekler için mensup olunan tarikatı, meslei, merebi göstermekle birlikte bir saygınlık alameti durumundaydı. Baı açık dolamak ise zelillik olarak algılanıyordu. nsanlar tarafından kınanmayı celbetmek istedikleri için özellikle bu ekilde gezmeyi tercih eden Abdalların bu özelliine gönderme yapan aaıdaki beyitte sevgilinin dudaının hasretiyle arabın kıpkızıl divane, arap üzerindeki kabarcıın ise baı açık Abdal olduu söylenmitir: Hasret-i câm-ı lebüñ ol deñlü te sîr itdi kim Kıpkızıl dîvâne mey ba açuk abdâluñ habâb 13 g.18/4 Abdallar baı açık dolamanın yanında çâr-darb yapıyor yani saç, sakal, bıyık ve kalarını kazıtıyorlardı. 14 Yukarıdaki beyitte ba açık bir Abdala benzetilen arap kabarcıının yuvarlak ve parlak görünümü, serpusuz olmanın yanında çâr-darb edilmi bir baı anımsatması bakımından da dikkat çekicidir. Kıpkızıl dîvâne delilikte haddi amı, tamamen deli divane olmu anlamındadır. arap ve kıpkızıl kavramı arasında renk bakımından ilgi kurulduundan dolayı böyle bir benzetme yapılmı olmalıdır. Bununla birlikte arabın bir dier adı da kızıl deli dir. 15 Beyitte yapılan benzetmeleri bütün bunları göz önünde bulundurarak deerlendirmek beytin zenginliini ortaya çıkarması bakımından önemlidir. u beyitte ise Abdalların hem ba açık dolamaları hem de vücutlarına yaralar yakmalarına iaret edilir. Beyitte karanfil yasemini baındaki yarasına pamuk yaparak sevgilinin akında baı açık Abdal geçinen bir kiiye benzetilmitir: Farkında kılup yâsemeni dâgına penbe Ikuñda geçer ba açuk abdâl karanfül 16 g.284/2 Yukarıda g.138/1 örneinde Abdalların yarı çıplak dolaarak esrar kullanmalarına iaret edildiinden bahsedilmiti. Aaıdaki beyitte Abdal için esrar, rind için arabın önemine dikkat çekilirken içine esrar konan cür adân adındaki kaptan söz edilir. Farsça yudumluk anlamına gelen cür adân genellikle kabaktan yapılırdı. Abdal ve Kalenderî grupları hakkında önemli bir kaynak durumunda olan Vâhidî nin Menâkıb-i H v oca-i Cihân ve Netîce-i Cân adlı eserinde Abdalların yanlarında iki cür adân taıdıklarının ve birinde çakmaktaı, dierinde mutlaka esrar bulunduunun belirtilmesi (Karamustafa, 2007: 88) cür adânın bu dervilerin ayrılmaz bir parçası olduunu göstermektedir. Bâkî beytinde cür adânın Abdal için esrar mahzeni, arabı tortusuyla içen rind için ise kadehin nurların dou yeri olduunu ifade etmitir. Burada Abdalların yanlarında içinde esrar bulunan cür adân taıdıklarına iaret edilmekle birlikte mahzenü l-esrâr ibaresi esrar kelimesinin sırlar anlamı da göz önünde bulundurulacak olursa bu kimselerin esrarı vecd ve istirak hallerine ulamak amacıyla kullandıklarına iaret ediyor olmalıdır. Mahzenü l-esrâr ve ikinci mısradaki matla u l-envâr ile aynı zamanda Nizâmî nin Mahzenü l-esrâr ı ile Emir Hüsrev in Matla u l-envâr isimli mesnevisine çarıım yapılmaktadır: Cür adân abdâla gerçi mahzenü l-esrârdur 13 Senin dudaının kadehinin hasreti öylesine tesir etti ki arap kıpkızıl bir divane, arap kabarcıı ise ba açık Abdalın olmutur. 14 Abdallar insan yüzünü Allah ın cemalinin yansıdıı bir ayna olarak kabul ettiklerinden dolayı saç, sakal, bıyık ve ka gibi unsurların bu aynayı kararttıını ve bu nedenle kazıtılması gerektiini düünüyorlardı. âhidî Tırâ-nâme adlı eserinde çâr-darbın âdabı ve manalarını anlatır. Çâr-darbda önce sakal ve bıyık, sonra saç ve daha sonra ka tıra edilir. Sakalı kesmek dünya sevgisinden kurtulmak, bıyıı kesmek benlikten arınmak, saçları tıra etmek insanların önünde toprak gibi mütevazı olmak, ka ise örtüyü kaldırmak ve Hakk ın sevgisinden gayrısını terk etmektir. (Müride Topcu (2009). Iknâme, Tırânâme, Risâle-i Âfâk u Enfüs (Metin-Çeviri-nceleme), Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s.78, 105) 15 Bektailer arasında araba kızıl deli adı verildii belirtilmektedir. (Ahmet Talât Onay (1996). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve zahı, Haz. Cemâl Kurnaz, stanbul: MEB, s. 94) 16 Karanfil yasemini baında yarasına pamuk edinip (bu hâliyle) senin akında ba açık Abdal geçinir

5 Rind-i dürd-ââma sâgar matla u l-envârdur 17 g.58/1 Abdallar kimi zaman dilenmek maksadıyla ellerinde mum yahut kandil taırlardı. 16. yüzyılda Osmanlı ya gelen Alman seyyah Stephan Gerlach, dervilerin, ellerinde pirinç madeninden yapılma, içi tuzla doldurulmu bir kandil taıdıklarını ve herkesin bunun içine para attıını gözlemleri arasında nakleder. (Gerlach, 2007: 110) Beyitlerden bu mum veya kandillere er çerâı yahut cer çerâı adı verildii anlaılmaktadır. 18 Halk arasında kendilerine kutsiyet atfedilen bu kimselerin taıdıkları kandillerin içine atılan paralar, onların dilenerek hayatlarını kazanmaları dıında, muhtemelen insanların gerçeklemesini istedikleri dilekleri için bir adak ilevi görüyordu. Bâkî nergisi er çerâına benzettii u beytinde nergis üzerinde bulunan sarı yaprakları ve çiy tanelerini er çeraına dizilmi altın ve gümü paralar eklinde hayal etmitir. Bu benzetmede nergisin ortasındaki sarı yaprakların mum veya kandilin atei gibi düünülmesi de etkili olmalıdır. 19 Beyitten er çerâına atılan bu paraların zaman zaman bir nevi süs maksadıyla muma saplanıp dizildii anlaılmaktadır: 20 Nergis üzre berg-i zerd ü jâleler kim vardur Er çerâgına dizilmi dirhem ü dînârdur 21 g.110/1 Bugün de bilhassa Muharrem ayında bazı tarikatlarda görülen kızdırılmı demirle vücutta yaralar yakma eskiden batınî derviler arasında çok yaygın bir âdetti. Dalama kızgın demirin ucuna pamuk sarılarak da yapılabiliyordu. Bu ilemi yapmadan önce acı hissetmemek için kimi zaman uyuturucu kullandıklarına dair kayıtlar vardır. 16. yüzyıl seyyahlarından Schweigger dervilerin bazılarının kendilerini bıçakla yaraladıklarını ama daha önce maslık adı verilen bir çeit afyonla duyarsız hâle geldiklerinden acı hissetmediklerini belirtir. (Schweigger, 2004: 195) Bir baka seyyah, esrarı afyonla karıtırarak içtiklerini, iyice sarho olunca bu falanın, bu filanın akına deyip kollarına, bacaklarına, göüslerine keskin bıçaklarla geni yaralar açtıklarını, bazılarının kollarına bir ine ucu ile yürek resimleri dövdürdüünü ve yaralarını yanık pamukla tedavi ettiklerini söyler. (Kurutluolu, [t.y.]: 84) Aynı ey Viaje tarafından da dile getirilmitir: ( ) sivri uçlu bıçak ve jiletlerle kollarında, göüslerinde derin yaralar açarlar, ya da kızgın inelerle etlerini dalayarak dövme yaparlardı. Ayıldıkları zaman bu yaraları kızdırılmı pamuklarla dalayarak geçirmeye bakarlardı. (And, 1993: 297) 17 Cür adân gerçi Abdala sırlar hazinesi / esrar mahzenidir. arabı tortusuyla içen rinde kadeh nurların dou yeridir. 18 Bâzâr-ı gamda Mecnûn bir lâf-zen velî ben / Abdâl-ı ıkam âhum sînemde er çerâgı (Behitî, g.503/2); Gam hânekâhı içre abdâluñ oldı Âlî / Dâg-ı siyâhı iy meh öñinde cer çerâgı (Gelibolulu Âlî, g.1456/5) Tahir Olgun da eskiden Abdal dervilerin taıdıkları kandil, amdan yahut fenerlere er çerâı denildiini belirtir. (Tahir Olgun (1995). Edebî Mektuplar, Haz. Cemal Kurnaz, Ankara: Akça, s.49) Esasen er çerâı isimlendirmesi bu kimselerin halk arasında ermi olarak kabul edilmeleri bakımından oldukça anlamlı görünmektedir. 19 Nergis-çerâ benzetmesinin Bâkî nin bir baka beytinde de yer aldıı görülmektedir: Sadâkat u zekât-ı çemüñdür / Sîm ü zer nergisüñ çerâgında g.424/4 20 Benzeri bir tablo paraların süslemek için mumun etrafına dizildiini gösteren u beyitte yer alır: Pîr-i felek nücûmı etrâf-ı mâha dizmi / Gûyâ ki zeyn olınmı akça ile er çerâgı (Sehâbî, g.400/5) Bâkî nin yukarıdaki beytiyle ilgili olarak bir makalede er çeraı için Eskiden bazı mübarek gecelerde çocuklar, fakirler, seyyah derviler, Abdallar ellerine aldıkları bir tepsinin üzerine mum yakarak uradıkları kapılardan hediye veya para toplarlarmı. Bu tepsiye de er çıraı denilirmi. Bu mum ile dolaan kiilerin tepsilerine, insanlar gönüllerinden geçeni bırakırlarmı. (Mehtap Erdoan (2009). Divan iirinde Mahallileme Kavramı ve Bâkî Divanı nda Bazı Mahalli Unsurlar, Turkish Studies, Volume 4/5, Summer, s.153) eklinde bir tanımlama yer almaktadır. Er çerâı yukarıda açıklandıı ve dipnotlarda örneklendirildii üzere iirde genellikle Abdal ve Kalenderi dervilerine mahsus bir çerâ olarak geçer. Aynı zamanda tekkelerde muhtemelen eyh veya müridin himmetini ve bu kurumların topluma yaydıı gönülleri aydınlatıcı sonsuz manevî ııı temsil etmek üzere yanan ve bir muradın gerçeklemesi, duanın kabulü, adak adama vb. durumlar için tablasına para atılan/üzerine para dikilen bir mum yahut kandildir. Yukarıdaki beyitte nergisin er çeraına benzetilmesiyle arka planda bir Abdal yahut Kalender mazmunu olduu rahatlıkla söylenebilir. Dier yandan nergis er çerâına benzetilmenin yanında dorudan elinde er çerâı taıyan bir Abdal veya Kalendere de benzetilir: Elinde sîm ü zer ile çerâgı mâl-â-mâl / Çemende nergis olupdur müâbih abdâla (Emrî, g. 489/2) Er çeraı ile ilgili detaylı bilgi ve örnekler için bkz. Esma ahin (2011). Bâkî Divanı na Göre 16. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatı, Yayımlanmamı Doktora Tezi, stanbul: stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s Nergis üzerinde bulunan çiy taneleri ve sarı yapraklar (sanki) er çerâına dizilmi altın ve gümü paralardır

6 Bâkî, bir beytinde penbe-i key tabiriyle vücutta açılan yaraların pamukla dalanmasına iaret etmektedir. air, üzerinde açtıı yaralardan dolayı, gösünü sevgilinin gamıyla oluan bir gül bahçesine benzetir. Dalama pamuu ise bu bahçede açılmı beyaz bir güldür. Key (keyy) yarayı dalama anlamındadır. Beyitten anlaıldıı kadarıyla kanı durdurmak için yakılmı bir pamukla yaraların üzeri tekrar dalanmaktadır: Gülistân-ı gamuñdur sahn-ı sîne Açılmı ak güldür penbe-i key 22 g.514/4 Fitil derin ve iltihaplı yaraların tedavisinde yara içine konulan bükülmü bezdir. Vücutlarında yaralar yakan âık ve dervilerin kimi zaman yaralarına fitil koyup yaktıkları ve bu ekilde yaralarını tedavi ettikleri bilinmektedir. Thévenot Türklerde salık ve tedavi konusundan bahsederken bu konuya dair unlara deinir: Baları arıdıında, bir neterle arıyan yeri kestiriyor ve epey kan akıttıktan sonra biraz pamuk koyup yarayı kapatıyorlar veya alınlarına be veya altı çentik attırıyorlar. Hâlâ ate kullanıyorlar, bu usul onlarda pek revaçta; baı arıyan bir adamın, arının olduu yere, yani kulaının üstüne kızgın bir demirin ucunu bastırttıını ve dalanan yere biraz pamuk koyup iyiletiini gözlerimle gördüm. Birçok uzuvdaki dier hastalıklar için, söz konusu uzuvların üzerinde kalın bir fitili veya bir bez parçasını yakıp tutuyorlar ve fitil kendiliinden sönene kadar ıstıraba katlanıyorlar. (Thévenot, 2009: 76) Abdalların balarında bir balık ve üzerlerinde elbise olmadan gezmelerine iaret ettii bir beytinde Bâkî, onların bu âdetlerini sarık ve elbiselerini yaralarına fitil yaparak yakmalarına balamıtır. Anlaıldıı kadarıyla Abdallar elbise ve sarıklarını fitil yapıp yakarak her an yeniden açtıkları yaralarının üzerine tutuyor ve yaralarını bu ekilde tedavi etmeye çalııyorlardı. Eskiden elbise ve kaftanların dik durması için kuma aralarına pamuk konup o ekilde dikilirdi. Elbise eskiyince bu pamuklar dıarıya çıkar görünürdü. Aynı ekilde kavuklarda da mukavva arasına pamuk yerletiriliyordu. Beyitte elbise ve sarıın fitil olması, aynı zamanda bunların içinden çıkan pamukların fitil yapılması olarak da düünülebilir. Sarık tülbentlerinin ince dokunularıyla zaten fitil olarak kullanılmaya müsait oldukları malumdur: Yakarlar hep fetîl-i dâg olur destâr ile câme Budur abdâllar ıkuñda uryân olmaga bâ is 23 g.27/4 Muharrem, Kerbela vakasının bu ayda gerçeklemesinden dolayı, matem ayı olması bakımından Abdalların vücutlarında en çok yara açtıkları dönem olarak bilinir. Bu nedenle bir beyitte Muharrem, Abdalın yarasını tazeleyen bir ay olarak nitelendirilmitir. Ayrılık günlerinin acısı nasıl gönlün derdini tazeliyorsa Muharrem ayı da Abdalın yarasını tazelemektedir: Tâzeler derd-i dili mihnet-i eyyâm-ı firâk Dâgın abdâluñ ider mâh-ı Muharrem tâze 24 g.454/2 Dervi Çeyizi BD de dervilerin giydikleri hırka ve taktıkları tâclar bata olmak üzere kullandıkları asa ve pâleheng gibi bazı eya ve aksesuarlara da yer verilmi ve çarıımlarda bulunulmutur. Bilindii üzere hırka, yamalardan müteekkil bir dervi giysisidir. 25 Hırka giymek, bir müritten el almak ve tasavvuf yoluna girmekten kinayedir. Aynı zamanda hırka, dünyadan el 22 Sine senin gamının gül bahçesidir; dalama pamuu (o bahçede) açılmı beyaz bir güldür. 23 Hep sarık ve elbiselerini yakıp yaralarına fitil ederler. Abdalların senin akından dolayı çıplak olmalarına sebep budur. 24 Ayrılık günlerinin acısı gönlün derdini tazeledii gibi, Muharrem ayı Abdalın yarasını tazeler. 25 Eski iirde dervi hırkasında iki yönlü bir kullanım söz konusudur. Bu balamda hırka sûfî veya zâhidin olabildii gibi melâmî âık, rind veya Kalenderin giysisi olarak da zikredilir. Giyen kiiye yahut giyilme amacına göre övülen yahut yerilen bir giysi olarak ele alınır. Yamalı dervi hırkası anlamındaki murakka

7 etek çekme, her türlü maddi badan arınma ve nefsi terbiye etmenin sembolüdür. Bâkî aaıdaki beytinde ak pirinden jende giydiinden beri asa ve tâcı terk ettiini söyler. Asâ dervilerin ellerinde tuttukları uzun, ince denek olmakla birlikte tâc balarına giydikleri bir çeit sarıktır. Jende ise kuma parçalarından oluturulmu yamalı hırkadır. (Mütercim Âsım, 2000: 392) Burada air jende giymek le ak yoluna girdiini ve dervi olduunu ima etmektedir. Müridin eyhin elinden hırka giymesi, eyhinin kendisini diledii gibi eitme ve yetitirme hakkına sahip olduu, bu eitimden beklenen faydanın elde edilmesi için müridin kayıtsız artsız eyhine balı kalmaya söz verdii, yükledii görevleri yerine getirmeyi kabul ve ona biat ettii anlamına gelir. (Uluda, 1998: 373) Dolayısıyla air burada akı mürit edindiini ve akın kendisini yönlendirdii yolda ilerleyeceini ima etmektedir. Bu nedenle asâ ile tâcı terkettiini, yani kendisini maddî ba ve alâkalardan, sözde dindarlıktan ve riyâ unsurlarından arındırdıını ifade etmektedir. Görüldüü üzere beyitte asâ ve tâc benlik ve riyâyı, jende ise mahviyet ve melâmeti temsil etmektedir: Terkin urdum asâ ile tâcuñ Geyeli pîr-i akdan jende 26 g.443/4 Murakka ve kabâ da yine dervilerin giydikleri giysiler arasında geçer. Kaftan veya deerli kumalardan yapılmı elbise anlamına gelen kâbâ, bazı beyitlerde cübbe, tarikat kıyafeti veya gösterisiz ve köhne bir dervi giysisi anlamında kullanılır. Murakka ise yamalı dervi hırkasıdır. Eskiden derviler hırkalarının helâl maldan olmasını salamak için mallarının helâl olduuna inandıkları tasavvuf erlerinden kuma parçaları toplarlar, aba ve hırkalarını bu kuma parçalarını birbirine dikerek yaparlardı. Murakka bu çeit aba ve hırkaya denirdi. (Gölpınarlı, 2004: 223) Bâkî bedeninin dalama yaralarıyla batan baa bir murakka ekline geldiini ve imdilik bu dünyada bir köhne kabâya sahip olduunu söyler. Burada air bedenini kuma parçalarından olumu murakka a ve pei sıra kabâya benzetmitir. Dier yandan kabâ kelimesinin kullanımında ince bir nükteyi ele verdii ve kabânın gösterili ve deerli giysi anlamına gönderme yaptıı dikkati çekmektedir. Daha açık bir ifadeyle dalanmı yaralarla yamalı bir hırkaya benzeyen vücûdu ile kendisini âdeta sultanlar gibi kaftan yahut fahir libas giymi hissetmekte ve övünmektedir. Bir dier bakı açısıyla; air gerçekte üzerinde yamalı bir hırkası bile bulunmadıı halde üzerindeki yaraları parçalara benzeterek eski bir hırkaya sahip olduunu söyleyip bu vaziyetiyle iftihar etmektedir. Bu sözler biraz da murakka vb. giysileri riya maksadıyla giyenlere dokundurmak üzere sarf edilmi izlenimi uyandırmaktadır. Dolayısıyla airin sözlerinden, vücudumuzdaki yaralar bize murakka olarak yeter, sahte dervilik giysisine ihtiyacımız yoktur, manasını çıkarmak da mümkündür. Kalenderilerin vücutlarını dalamaları gerçeinden hareketle kurgulanan beyitte yapılan benzetmeler ve sarf edilen sözlerle yine Kalenderîlere yakıır ekilde müstani ve kayıtsız bir edanın baarılı bir ekilde kendini hissettirdii göze çarpmaktadır: Cismümüz ekl-i murakka dur ser-â-ser dâgdan imdilik âlemde bir kühne kabâya mâliküz 27 g.191/3 Künhe kabâ tabirinin geçtii bir baka beyitte de yukarıdakine benzer müstani bir tavır göze çarpar. Aynı ekilde kabâ kelimesinin kaftan anlamına çarıım yapıldıı görülen beyitteki ifadeye göre göre zavallı ve perian âıın elinde bir parça ekmei, sırtında eski bir kabâsının bulunması onun kendini sultan olarak görmesi için yeterlidir. Beyitte sarf edilen bu sözler dervilii tanımlayan yaygın bir tabir olan bir lokma bir hırka anlayıının izlerini taımaktadır. Basız ve ayaksız anlamına gelen bî-ser ü pâ beyitte âıın hâlini tanımlamak üzere zavallı ve perian anlamında kullanılmıtır. Baına sultân olmak ise yukarıda (g.138/5) açıklandıı üzere kendini sultan gibi görmek, istina göstermek anlamında bir tabirdir. Kabâ kelimesinin geçtii u beyitlerde bu iki ayrı kullanım gözlenebilir: arâb-ı nâba hasret çekdüginden zâhid-i hodbîn / Kadeh eklinde vafir ruk alar dikmi murakka da (Yeniehirli Beli, g.177/7) Husrev ü Cem de ider rek bizüm bezmümüze / Sûretâ gerçi ki bir rind-i mürakka -pûuz (Nehcî, g.144/7) 26 Ak pîrinden yamalı hırkayı giyeli beri asa ile tacı terk ettim. 27 Bedenimiz batan baa dalama yaralarından murakka ekline bürünmütür. imdilik âlemde eski bir kabâya sahibiz

8 burada görünüte deersiz olmakla birlikte âıın sahip olmaktan iftihar ettii ve kendisini bir sultan kadar yüce görmesine yeten bir giysi olarak zikredilmitir: Tende bir kühne kabâ elde biraz nân olsun Âık-ı bî-ser ü pâ baına sultân olsun 28 g.354/1 Dervi hırkası melâmet ve mahviyetin sembolü olduu kadar yerine göre iki yüzlülük ve riyanın sembolüdür. Bâkînin aaıdaki beytinde böyle bir kullanım dikkat çekmektedir. Beyitte geçen delk, dervilerin giydii yamalı hırkadır. Beyte göre mavi rengi nedeniyle mavi elbise giymi gibi düünülen gökyüzü riya hırkası giyenlere mensuptur. Tarikat ehlinin giydii hırkaların genellikle mavi renkte olması 29 bakımından mavi renk anlamına gelen ezrak kelimesinden anlaılacaı üzere beyitte gökyüzü kavramı altında bir sûfî mazmunu bulunmaktadır. Daha açık bir ifadeyle gökyüzü âdeta mavi hırka giymi bir sûfiye benzetilmitir. Anlaılacaı üzere sûfînin iirde riya ile özdelemi bir kimliinin olması nedeniyle mavi giymi olduu düünülen gökyüzünün riya hırkası giyenlere (delk-pûân-ı zerk) mensup olduu ifade edilmitir. ki yüzlülük ve riya anlamına gelen zerk de mavi renk anlamı taır. Kelime bu anlamıyla da beyitteki dier kavramlarla uyum salamaktadır. Gökyüzünün riyakâr bir sûfîye benzetilmesi felein dönüünün dünyada gerçekleen olaylara tesir ettii inancının etkisiyle insanların bazılarının mutlu ve talihli, bazılarının mutsuz ve talihsiz olması yahut insana bazen mutluluk bazen keder vermesi, bunun yanı sıra gece ve gündüz gibi iki farklı yüzünün bulunması bakımındandır: Âsumân kim libâsı ezrakdur Delk-pûân-ı zerka mülhakdur 30 g. 162/1 Yukarıdaki beyitte ezrak, zerk ve delk kelimelerinin bir arada kullanılması Ezrakîler adı verilen dervi grubunun çarıımına da zemin hazırlamıtır. 31 Dervilerin keçeden yapılma giysiler giymelerinden dolayı keçe anlamına gelen nemed de dervi giysilerini kastetmek üzere kullanılır. 32 Keçe giymi anlamındaki nemed-pû tabiri de dorudan dervi manasındadır. 33 Bâkî sevgilinin güzelliini bir muma benzeterek onun güzelliinin evkiyle sarık ve cübbeyi terk edip pervane gibi keçe giydiini söylemektedir. Kabâ burada dervi cübbesi anlamındadır; tâc ile birlikte zahirî dindarlıı ve insanın hakikate 28 Üzerinde bir eski kabâ, elinde bir ekmek parçası olsun, zavallı âık baına sultan olsun. 29 Tasavvuf için de ezrakpûî tabiri kullanılmıtır. Çok gezen ve ömürleri izbe yerlerde geçen sûfîlerin mavi rengi tercih etmelerinin sebebi bu rengin kiri belli etmemesidir. Bu rengin tercih edilmesinin dier bir sebebi de siyah gibi yas rengi olmasıdır. Ayrıca mavinin semanın rengi olması ve yükselii simgelemesiyle denizin rengi olarak enginlii ve sonsuzluu ifade etmesi de bunda etkilidir. (Süleyman Uluda (1998). Hırka, DA, c.17, stanbul, s.373) Ezrak kelimesinin söz konusu balamda kullanılıına dair baka airlerden u örneklere de bakılabilir: Ney üfler bezm-i akında degildir sûr-ı srâfîl / Felek tennûre-i ezrak geyinmi geldi devrâna (Antepli Aynî, tar.151/2) Teneyüz bir katre feyz-i himmetine Sâkıbâ / Anlaruñ kim ola ezrak-pû deryâlar gibi (Kâtib-zâde Mustafa Sâkıb, g.588/5) 30 Elbisesi mavi olan gökyüzü riya hırkası giyenlere katılmıtır. 31 Benzeri bir çarıım Sûdî nin yorumuna göre Hâfız ın Sâgar-i mey ber-kefem nih tâ zi-ber / Ber-keem în delk-i ezrak-fâm-râ beytinde yer almaktadır. Sûdî Hâfız ın bu beytini erh ederken delk-ı ezrak-fâm tabirinden yola çıkarak airin burada eyh Hasan-ı erzak-pû ve ona tabi olanlara tarizde bulunduunu ifade etmi ve erzak câme veya ezrâk libâs kavramlarını nerede zikrettiyse hepsinde onlara iaret etme amacı taıdıını belirtmitir. (Sûdî-i Bosnavî (1288). erh-i Dîvân-ı Hâfız, c.1, stanbul: Matbaa-i Âmire, s.41; Sibel Özer (2007). Sûdî-i Bosnavî nin erh-i Dîvân-ı Hâfız ının Bilgi Dökümü ve spata Dayandırılması, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul: stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s.133) Osmanlı airlerinin Hâfız dan önemli ölçüde etkilendikleri göz önünde bulundurulursa Bâkî nin de beytinde buna iaret ettiini düünmek mümkündür. 32 Eskiden keçe souk ve yamura karı palto olarak yaygın biçimde kullanılan bir giysiymi. Bertrandon De La Broquiere Türklerin giydikleri keçeleri öyle anlatır: Kepenek adı verilen ve palto niyetine giyilen keçeden yapılmı bir giysiyi sırtlarına geçirirler; bu kepenek hafiftir ve yamura karı koruyucudur; bunun çok güzelleri ve inceleri de vardır, yani bunlar kaba yün kumala ince bir kumaın farkı kadar deiik yapıda olabilirler. (Arda, lhan (Çev.) (2000). Bertrandon De La Broquiere in Denizaırı Seyahati, Ed. Ch. Shefer, stanbul: Eren, s.265) 33 Gördiler yokdur bekâsı bu fenâ gülzârınuñ / Tekye-i gülende bülbüller nemed-pû oldılar (Süheylî, g.66/3)

9 ulamasını engelleyen maddî baları temsil eder. 34 Bu nedenle air sarık ve cübbeyi terk edip keçe giydiinden söz etmektedir. Pervâne mumun ııı etrafında dönüp sonunda yanıp kül olması bakımından ak ateinde benliini yok edip kendini fedâ eden Hak âıının sembolüdür. Renginin hâkî olması keçe rengiyle arasında ilgi kurularak keçe giyen dervi gibi düünülmesine sebep olmutur. evk hem heves, coku, istek anlamı hem de ıık anlamı taıyan bir kelime olması bakımından beyte özenle yerletirilmi görünmektedir. air pervâne benzetmesiyle sevgilinin akıyla maddeden arınıp keçe ile sembolize edilen manaya büründüünü, yani dervi olduunu ima etmektedir. airin hayal dünyasındaki âık tasvirine bakıldıında sözü edilen sevgilinin ilahî bir boyut taıdıı rahatlıkla anlaılabilir: Terk idüp tâc u kabâyı evk-i em -i hüsnüñe Kendümi pervâne-âsâ bir nemed-pû eyledüm 35 g.324/3 Bâkî bir beytinde ise dervi hırkası olarak pemîne kelimesini kullanır. Yün anlamına gelen pem kelimesinden türeyen pemîne, kaba hayvan yününden yapılmı saçaklı 36 bir çeit dervi hırkasıdır. Aaıdaki beyitte hümânın sevgilinin saçından el alıp pemîne giydii ve göklere uçtuu ifade edilmitir. Hümâ, gölgesi kimin üzerine düerse sultan olacaına inanılan ve yükseklerde uçarak avlanması mümkün olmayan efsanevî bir kutur. ekli konusunda farklı rivayetler bulunan hümâ bazılarına göre Hint Okyanusu ndaki adalarda yaayan güvercin büyüklüünde, yeil kanatlı bir kutur. (Kurnaz, 1998: 478) Beyitte rengi bakımından saç ile ilikilendirilmi olmalıdır. 37 Ayrıca hümanın tüyleriyle saç kılları arasında ilgi kurulduu anlaılmaktadır. Pemîne de salkım saçak bir görüntü taıması bakımından saç ile birlikte uyum salamaktadır. El almak dervi olmak ve bir müride balanmak demektir. Beyitte zülf müridi, hümâ dervii temsil eder. airin muhayyilesine göre daima yükseklerde uçan ve yücelii temsil eden hümâ, sevgilinin saçından el alarak pemîne giymi ve âdeta ona benzemeye çalııp onu mürit edinerek göklerde uçmayı baarmıtır: Pemîne geydi egnine zülfüñden aldı el Göklerde uçdı âhir efendi hümâyı gör 38 g.129/3 BD de dervi tâclarından bazılarına ince çarıımlarda bulunularak yer verilmitir. Mesela Abdalların tarif edildii u beyitte sarık ve cübbe (tâc ü kâbâ) reddedilerek dervilerin tâclarının fenâ, balarının ise kaba olduu ifade edilirken böyle bir çarıım dikkati çekmektedir: Abdâllaruz n eyleyelüm tâc ü kabâyı Dervîlerüñ tâcı fenâ baı kabâdur 39 g.105/2 Beyitte tâcın fenâ olmasıyla Abdal dervilerinin tâc giymedikleri ifade edilmekle birlikte Bâkî nin bir üslûp özellii olarak kendini ele vermeyen bir söyleyile birden fazla anlama çarıımda bulunmasına dayanarak fenâî tâca da gönderme yapıldıını düünmek mümkündür. Fenâî, düz ve yassı olarak bir kat veya iki kat sarılan sarıktır. (Yahyâ b. Sâlih el- slâmbolî, 2006: 26; Anetshofer, 2001: 135) Birinci anlamıyla beyit bütün olarak bir Abdal 34 Yukarıdaki beyitte (g.354/1) kabâ övünç duyulan bir giysi durumundayken burada farklı bir anlam kazanmı ve terk edilmesi gereken bir kisve olarak zikredilmitir. 35 Senin güzelliinin mumunun evkiyle sarık ve cübbeyi terk edip kendimi pervane gibi keçeye büründürdüm. 36 Mütercim Âsım pemîne ile e anlamlı olduu anlaılan huvâne ve hetrayeyi açıklarken her taraftan yünleri ve iplikleri salkım saçak salınır (Mütercim Âsım Efendi (2000). Burhân-ı Kâtı, Haz. Mürsel Öztürk - Derya Örs, Ankara: TDK, s.351, 377) ifadesini kullanır. 37 Bilindii üzere koyu yeil kimi zaman siyah renkle birletirilir. Sakalın hatt-ı sebz olarak nitelendirilmesi de bununla ilgilidir: eb-rev-i zülf-i siyâhuñ kapdı elden gönlümi / Hatt-ı sebzüñ çem-i âlem-bînüme urdı gubâr (Emrî, g.93/2) Burada rengi ve ekli hakkında farklı bilgiler verilen hümânın siyah renkte olabilecei hususunu da göz önünde bulundurmak gerekmektedir: Zülf içre gabgabuñda görinen benüñ midür / Yâ beyzadan çıkardı baın beççe-i hümâ (Emrî, g.2/3) Ancak her halükârda siyah ve yeil arasındaki iç içelik unutulmamalıdır. 38 Efendi! Hümâya bir bak, senin saçından el alıp sırtına pemîne giydi ve sonunda göklere uçtu. 39 Abdallarız, sarık ve cübbeyi ne yapalım. Dervilerin tâcı yokluk, baları ise çıplaktır/tıralıdır. Abdallarız sarık ve cübbeyi ne yapalım. Dervilerin tâcı fenâî, baları ise kabadır/kocamandır

10 derviin nasıl olduunu yahut olması gerektiini tarif eder. Yani Abdallar tâc ve sarık kullanmazlar; bu dervilerin tâcı yokluk, baları da çıplaktır. Bilindii üzere kabâ kelimesi büyük, kocaman anlamı yanında bugün de kullanılan baı kabak tabirinde olduu gibi çıplak ve aynı zamanda tüysüz, kazınmı demektir. Bu zümreye mensup dervilerin çâr-darb ederek balarını kazıttıkları malumdur. Fenâ kelimesiyle fenâîye gönderme yapıldıı düünüldüünde ise birinci mısrada Abdalların tâc ve kabâ istemedikleri dile getirilirken, ikinci mısrada dervilerin, yani ham sofuların bir iki kat sarık sardıkları ve balarının kocaman olduu ifade edilmi olur. Böylece airin, Biz Abdalız, bize sarık ve cübbe gerekmez, sarık ve sarıktan gelen heybet riyakâr dervilerin alametidir, biz onlara benzemeyiz demeye getirerek iki farklı zümrenin giyim tarzına iaret ettii düünülebilir. Yukarıdaki beyitte yer alan çarııma benzer bir çarıım u beyitteki baında saâdet var ifadesinin kullanımında da göze çarpar: Ser terkine kâ ildür dünyâya göñül virmez Terk ehlinüñ iy Bâkî baında sa âdet var 40 g.171/6 Beyte göre dünyaya gönül vermeyen terk ehli ser (=ba) terk etmeye rıza gösterdikleri için balarında saadet vardır. Klâsik airlerin sarf ettikleri sözler arasına mutlaka birtakım çarıımları sıkıtırdıkları, bilhassa Bâkî nin bu konudaki ustalıı düünüldüünde bu ifade saâdet tâcı adında bir tâc olup olmadıı sorusunu akla getirmektedir. Bu amaçla dervi giysilerine bir göz atıldıında üphenin doruluu ortaya çıkmaktadır. Nitekim kaynaklarda saâdet tâcı hâlis iman ve slam ın sembolü olmakla birlikte genellikle tarikat eyhi, halife ve müritlerin irada ehliyetli oldukları anlamında balarına giydikleri bir sarık olarak tarif edilir. (Yahyâ b. Sâlih el-slâmbolî, 2006: 31) Bununla beraber saâdet tâcının terkleri Dünyayı terk etmek, her ibadetin baıdır ve Dünya sevgisi her hatanın baıdır hadislerinin manalarını taır. (Yahyâ b. Sâlih el-slâmbolî, 2006: 96) Dolayısıyla beyitte terk ehlinin dünyaya meyletmediinin ifade edilmesi bouna olmasa gerektir. Bilindii üzere terk, dervi tâcları üzerinde, balı olunan tarikata göre sayısı farklılık gösteren dilimlerdir. Terk ehli ibaresini hem dünyayı ve maddî olan her eyi terk eden kimse hem de baında terkli tâcı bulunan kimse eklinde anlamak mümkündür. Bir baka beyitte ise tâc-ı Kalender geçer. Genellikle balıksız dolaan Kalenderlerin kimi zaman kendilerine has çeitli külah veya balıklar taktıkları bilinmektedir. 41 Tâc-ı Kalender ile böyle bir balıa gönderme yapılıyor olmalıdır. Gölpınarlı, Kalenderî tâcı tepesinde düme olmayan ve dilimleri dıtan dikili bulunmayan, kubbesi on iki, lengeri dört dilimli beyaz tâc olarak tanımlar. (Gölpınarlı, 2004: 298) Ancak bu tâc daha ziyade tarikat tâcına benzediinden ve tanımı beyitteki tarife uygun gelmediinden burada eskimi ve delik deik olmu bir Kalender külahından söz edildii düünülmektedir: Bî-derd iken dil gûyiyâ bir migfer-i pûlâd idi imdi hadeng-i cevr ile tâc-ı Kalender kendidür 42 g.95/5 Beyte göre gönlün dertsiz hâli çelik bir mifere benzerken cefa oklarına hedef olmanın sonucunda Kalenderî tâca dönmütür. Dert çektikçe yumuayan gönlün çekilen cefa ve eziyetlerle âdeta delinmi, eilip bükülmü ve pörsümü bir yapı kazandıını düünmek mümkündür. Dert çekmemi gönül ise airin belirttii gibi âdeta çelik bir miferin sert, bükülmez ve ok geçirmez yapısına benzer. Genellikle keçeden mamul olan dervi tâcları çelik miferle kıyaslandıında yumuak ve zayıf bir yapıya sahiptir. Bununla birlikte burada eskimi veya muhtemelen keçesi güveler tarafından yenilerek delik deik olmu bir tâcdan söz 40 Ey Bâkî! Balarını terk etmeye rıza göstermilerdir, dünyaya gönül vermezler. (Zira) terk ehlinin baında saâdet (tâcı) vardır. 41 Sen ol âh-i melâhatsin ki mihrüñ hânkâhında / Güne sırma sadef tâciyle çarh urur kalenderdür (Emrî, g.157/2); Ne sâhirsin ki nergis tekye-i sevdâ-yı çemünde / Sadef tâc urınur ma kûs bir serho kalenderdür (Emrî, g.156/2) 42 Gönül dertsizken sanki çelik bir mifer (gibi salam) idi. imdi cefa oklarıyla (delik deik) bir Kalender tâcının ta kendisi olmutur

11 edilmektedir. Bu bakımdan cefa oklarıyla delinmi gönlün hâli Kalenderî tâca benzetilmi olmalıdır. Zâhit-âık çatımasının dikkat çektii bir beyitte de Edhemî tâcdan söz edilir. Tâc-ı Edhem yahut Edhemî tâc dört terkli bir tac olup istinânın, yani Allah tan baka hiçbir eye ihtiyaç duymamanın sembolüdür. smi, tâcını tahtını terk edip dervi olan brahim Edhem den gelir. (Cebeciolu, 2004: 183) 43 Bâkî beytinde kılık kıyafetin gizli irete engel olmadıını, âriflerin arabı tâc-ı Edhemden içtiklerini belirtir. Tâc-ı Edhem dünya sultanlıını, tâcı ve tahtı bırakıp dervilik yoluna giren brahim Edhem in ismini taıdıından onun gibi dervilii sultanlıa tercih etmeyi temsil eder. Tolu kadeh anlamındadır; burada görünen manasıyla birlikte ak arabıyla dolu bir kadehin kastedildii anlaılmaktadır. Bataki tâcın kadeh olarak kullanılmasının mecazi tarafı olmakla beraber görünüte dindar fakat riyakâr kimselerin gizli gizli arap içtiklerinde yakalanmamak için kadehi balarındaki tâcın altına gizlemesiyle de ilgisi olsa gerektir. 44 airlerin kullanımına bakıldıında tâc-ı Edhem bir kadeh ismini de çarıtırmaktadır. 45 Dolayısıyla air aka ve araba her fırsatta karı çıkıp âıı azarlayan zâhide ister hakiki olsun ister mecazi, akı ve arabı her hâlükârda tadabileceini vurgulamaktadır. Bu, gerçek manada arap istiyorsa arabı tâc-ı Edhem kadehinden yahut riyakâr kimselerin yaptıkları gibi tâcının altına gizleyerek, ilahî ak istiyorsa baındaki Edhemî tâcın manasından içebilecei anlamına gelir. Bu nedenle air Kılık kıyafete takılmayı bırak, merebine göre gel sen de arap iç diyerek ineleyici bir biçimde zâhide yol göstermeye çalımaktadır: Nihânî irete mâni degüldür kisvet ey zâhid çerler bunda arifler toluyı tâc-ı Edhemden 46 g.360/3 Burada bir çeit dervi aksesuarı olarak nitelendirilebilecek pâlehengden de söz etmek gerekir. Gölpınarlı ya göre pâleheng Kalenderîlerde ve Bektâîlerde bele kuatılan kemerin biraz soluna balanan, el büyüklüü kadar yahut biraz daha büyük olan taa denir ve bu ta, onu balananın, nefsini kemendine balayıp yendiine, dünya ehvetlerinden ayrıldıına alamettir. (Gölpınarlı 2004: 252) Bâkî pâleheng takmı biri için yazmı olduu anlaılan bir gazelinde batan sona pâlehengi çeitli benzetmelere konu etmitir. 47 Bu gazelde yer alan u beyitte gümü bir pâlehengden söz edilir: Gümiden pâleheng ol nahl-i bâlânuñ miyânında Görinür mâh-ı tâbândur nihâl-i serv yanında 48 g.448/1 Beyitte fidan boylu olarak tasvir edilen kiinin belindeki gümüten pâleheng, servi fidanının yanında görünen aya benzetilmitir. Pâleheng genellikle Balımtaı denen balgamî tatan yapılır; On ki mam a iaret olarak on iki köelidir. Pirinçten yahut gümüten bir mahfaza, arka taraftan bu taı tutar; arkadaki bir halkadan geçen kuakla beldeki kemerin üstüne ve göbein sol tarafına gelmek üzere kuanılır. (Gölpınarlı 2004: 252) Anlaıldıı kadarıyla Bâkî nin beytinde geçen, gümüten yapılmı yahut gümü mahfazalı bir pâlehengdir. Parlaklıı bakımından aya benzetildii tahmin edilebilir. Yanında ifadesinin kullanılması ise pâlehengin kemerin üzerinde, sol tarafta bulunmasına iaret olsa gerektir. 43 Tâc-ı Edhem in ekli için bkz. Yahyâ b. Sâlih el-slâmbolî (2006). Tarîkat Kıyafetleri, Haz. M. Sehan Tayi - Mustafa Akar, stanbul: Sûfî Kitap, s.42. Gölpınarlı Edhemî tâcın Bektailere mahsus dört terkli bir tâc olduunu ve önceden evli Bektai babalarının bu tâcı giydiini belirtir. (Abdülbaki Gölpınarlı (2004). Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, stanbul: nkılâp Kitabevi, s.298) 44 Bâkî nin u beyti bu meseleye güzel bir örnektir: Tutarken câmı nâî gelse tâc ü günbed altında / Mey-i gülrengi pinhân eyle ey sofî habâb-âsâ (g.2/7) 45 Tâc-ı Edhem ne'esin terk itme bâri zâhidâ / Çünki yokdur sende brâhim Edhem nevesi (eyhülislâm Yahyâ, g.404/2) 46 Ey zâhid! Kılık kıyafet gizli irete engel deildir. Burada ârifler arabı tâc-ı Edhemden içerler. 47 Pâlehengin klâsik iirdeki kullanımı ve Bâkî nin bu gazeli hakkında bkz. Esma ahin (2012). Klâsik Türk iirinde Pâleheng ve Bâkî nin Pâleheng Konulu Bir Gazeli, Turkish Studies, vol.7/3, Summer, p O fidan boylunun belindeki gümüten pâleheng servi aacının yanında görünen dolunay gibidir

12 Sonuç Bu çalımada Bâkî Divanı ndaki tasavvufî ve bâtınî kültüre ait unsurların yer aldıı beyitler ele alınarak incelendi. Bâkî Dîvânı nda batınî eilimlerin gözlemlendii bir dervi tipi karımıza çıkar. iirde yaygın olarak geçen Abdal ve Kalenderî isimlendirmeleri yanında yine benzeri eilimlere sahip Nurbahîler ve Nimetullâhîlere göndermeler yapılır. Bu dervilerin dünyaya karı kayıtsız ve bütün maddî balardan âzâde olmalarına, diyar diyar dolaan gezgin yönlerine, toplumda itibar kazandıran her türlü kıyafeti reddedip baı açık ve yarı çıplak dolamalarına, saç, sakal, bıyık ve kalarını kazıtarak çâr-darb yapmalarına, boyunlarına tavk adı verilen halkalar takmalarına, vücutlarında kızgın demirlerle yaralar açmalarına, bu yaraları matem ayı olan Muharrem ayında tazelemelerine, esrar kullanmalarına, içine esrar koyarak yanlarında taıdıkları cür adânlarına ve ellerinde er çerâı adı verilen bir mum, çerâ vb: taıyarak dilenmelerine çarıım yapan beyitler mevcuttur. Bazı beyitlerde dervilerin giydikleri yamalı hırkanın jende, delk, murakka gibi muhtelif isimleri zikredilir. Aynı ekilde köhne dervi giysisi anlamında kabâ ve yine dervi giysisi olarak keçe anlamına gelen nemedden söz edilir. Keçe giymek ve kinaye yoluyla dervi olmak anlamına gelen nemed-pû tabiri geçer. Aynı anlamda pemîne giymek ve el almak tabirlerinin de kullanıldıı görülür. Bazı dervi giysileri divanda iki yönlü olarak ele alınmıtır. Meselâ kabâ köhne bir dervi giysisi olarak zikredildiinde giyilmekle iftihar edilen bir giysiyken zâhit veya sûfî cübbesi olarak toplumda dindar ve itibarlı bir görüntü salayan bir kisve olarak dünyaya meyletmenin, maddi baların, riyakârlık ve ikiyüzlülüün sembolü olarak gösterilir ve terk edildii ifade edilir. Yerine göre tâc ve asâ da bu ekildedir. Bununla birlikte sûfîlerin mavi renk hırka giymelerinden hareketle mavi renk riyanın sembolü olarak ele alınır. Ezrak libâs ve delkpûân-ı zerk tabirleriyle Ezrakîlere gönderme yapılır. Bu çeit bir göndermenin Hâfız-ı îrâzî nin divanında da yer alması bakımından Bâkî nin de ondan etkilenmi olabilecei düünülmektedir. Dervi tâcı olarak fenâ tâcı, saadet tâcı, tâc-ı Kalender, Edhemî tâc gibi tâc isimleri yer alır. Bu tâc isimlerinin bir kısmına son derece uzak çarıımlar yoluyla yer verilmitir. Gerçekte bu üslûp Bâkî nin hemen bütün beyitlerine hakimdir. Dier yandan dervi giysileri bazen zâhit tipine satamak amacıyla söz konusu edilir. Bunlar dıında bir dervi aksesuarı olarak özellikle Kalenderiler tarafından kemerin sol tarafında takılan bir çeit ta olan pâlehengden söz edilmitir. Divanda balı baına pâlehengden söz eden ve pâlehengi çeitli benzetmelere konu eden bir gazel yer alır. KAYNAKÇA ALGAR, Hâmid (2006). Necmeddîn-i Kübrâ (Kübreviyye), DA, c.32, stanbul, s.504. AND, Metin (1993). 16. Yüzyılda stanbul: Kent-Saray-Günlük Yaam, stanbul: Akbank. ANETSHOFER, Helga Hakan T. KARATEKE (Haz.) (2001). Traktat über die Derwischmützen (Risâle-i Tâciyye) des Müstaqîm-zâde Süleymân Sâdeddin, Leiden: E.J. Brill. ARDA, lhan (Çev.) (2000). Bertrandon de la Broquière in Denizaırı Seyahati, Ed. Ch. Shefer, stanbul: Eren. ARSLAN, Mehmet (2004). Antepli Aynî Divanı, stanbul: Kitabevi. ASLAN, Üzeyir (2012). XVII. Yüzyıl airi Besnili Nehcî Dede ( ?) ve Divanı, Ankara: Kültür Bakanlıı e-kitap: [eriim tarihi: ] AY, Resul (2008). Anadolu da Dervi ve Toplum, stanbul: Kitap Yayınevi. AYDEMR, Yaar (2000). Behitî Divanı: Behitî, Hayatı, ahsiyeti, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, Ankara: MEB. AZAMAT, Nihat (2001). Kalenderiyye, DA, c.24, stanbul, s CEBECOLU, Ethem (2004). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüü, stanbul Anka Yayınları. DEMREL, Hafize Gamze (2005). 18. Yüzyıl airlerinden Beli Mehmed Emîn Divanı, nceleme-tenkitli Metin-Tahlil, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Elazı: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ERDOAN, Mehtap (2009). Divan iirinde Mahallileme Kavramı ve Bâkî Divanı nda Bazı Mahalli Unsurlar, Turkish Studies, Volume 4/5, Summer, s GELBOLULU MUSTAFA ÂLÎ (2006). Divan, 3 cilt, Haz.. Hakkı Aksoyak, Harvard Üniversitesi, Cambridge. GERLACH, Stephan (2007). Türkiye Günlüü , 2 c., Ed. Kemal Beydilli, Çev. Türkis Noyan, stanbul: Kitap Yayınevi. GÖLPINARLI, Abdülbaki (2004). Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, stanbul: nkılâp Kitabevi

13 GÜRGENDEREL, Müberra (2002). Hasan Ziyâ î: Hayatı, Eserleri, Sanatı ve Divanı (nceleme-metin), Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları. SEN, Mustafa. Hakkı AKSOYAK (2003). Vuslatî Ali Bey: Gazâ-nâme-i Çehrin, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Bakanlıı Yayını. KARAMUSTAFA, Ahmet T. (2007). Tanrının Kuraltanımaz Kulları: slâm Dünyasında Dervi Toplulukları ( ), (Çev. Ruen Sezer), YKY, stanbul, KAVRUK, Hasan (2001). eyhülislam Yahya Divanı, Ankara: MEB. KILIÇ, Mahmut Erol (2007). Ni metullâh-ı Velî, DA, c.33, stanbul, s KIRBIYIK, Mehmet (1999). Kâtib-zâde Mustafa Sâkıb, Hayatı, Eserleri, Edebi Kiilii ve Divanının Tenkidli Metni, Ankara: Kültür Bakanlıı e-kitap: [eriim tarihi: ] KÜÇÜK, Sabahattin (1994). Bâkî Dîvânı, Ankara: TDK. KURNAZ, Cemal (1998). Hümâ, DA, c.18, stanbul, s.478. KURUTLUOLU, A. (Çev.) [t.y.]. Türkiye nin Dört Yılı , stanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. MÜTERCM ÂSIM EFEND (2000). Burhân-ı Kâtı, Haz. Mürsel Öztürk - Derya Örs, Ankara: TDK. OLGUN, Tahir (1995). Edebî Mektuplar, Haz. Cemal Kurnaz, Ankara: Akça. ONAY, Ahmet Talât (1996). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve zahı, Haz. Cemâl Kurnaz, stanbul: MEB. ÖZER, Sibel (2007). Sûdî-i Bosnavî nin erh-i Dîvân-ı Hâfız ının Bilgi Dökümü ve spata Dayandırılması, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul: stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. AHN, Esma (2012). Klâsik Türk iirinde Pâleheng ve Bâkî nin Pâleheng Konulu Bir Gazeli, Turkish Studies, vol.7/3, Summer, p (2011). Bâkî Divanı na Göre 16. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatı, Yayımlanmamı Doktora Tezi, stanbul: stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. SARAÇ, M. A. Yekta (2002). Emrî Divanı, stanbul: Eren. SCHWEGGER, Salomon (2004). Sultanlar Kentine Yolculuk , stanbul: Kitap Yayınevi. SEHÂBÎ. Sehâbî Divanı, haz. Cemal Bayak, Ankara: Kültür Bakanlıı e-kitap: [eriim tarihi: ] SÛDÎ- BOSNAVÎ (1288). erh-i Dîvân-ı Hâfız, c.1, stanbul Matbaa-i Âmire. SÜHEYLÎ (2007). Divan, Haz. M. Esat Harmancı, Ankara: Akça. TARLAN, Ali Nihad (1963). Necatî Beg Divanı, stanbul: MEB. THEVENOT, Jean (2009). Thévenot Seyahatnamesi, Ed. Stefanos Yerasimos, Çev. Ali Berktay, stanbul: Kitap Yayınevi. TOPCU, Müride (2009). Iknâme, Tırânâme, Risâle-i Âfâk u Enfüs (Metin-Çeviri-nceleme), Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ULUDA, Süleyman (1998). Hırka, DA, c.17, stanbul, s VUSÛLÎ (2008). Divan: nceleme-metin-çeviri-açıklamalar-dizin, Haz. Hakan Ta, Konya. YAHYÂ B. SÂLH EL-SLAMBOLÎ, (2006). Tarîkat Kıyafetleri, Haz. M. Sehan Tayi - Mustafa Akar, stanbul: Sûfî Kitap. YAZICI, Tahsin (1994). Dervi, DA, c.9, stanbul, s