,"., f g, I KIs rl"$# k.1 x,*l:",,.,

Transkript

1 ,"., f g, I KIs rl"$# k.1 x,*l:",,., UQ AYLIK KULTU R oergisj tssn r3oo-749i cilt: 13 SAYI: Sarirlj IJEM tuluslafafasi EglT m-dgfotlm, Bash-Yayrn Ltd. $ti.)adrna S 1d K. Tulgn Gen6lYavn Ydnetneni : Malnfvgdl Sorumlu Yazisleri Mtdllr r DoFDr. Fduk G0d0 Odzalti Kglly Ynahg Kapak Fotograh: Ay.In Dw<t) (Folklor Araslimacrlan Vaki argivi) A d mlk Dtnrms v6 H.kdn Kurulu Plr Dr. Ahn r Gorli \CurlJ.yel Urtv 3n.sJ eror D. A o8ta. Ondi\rcara(ral On${z Mgn Univordit sr. Prot. 0r. &ker Kejw (AnklB 0n vo6[ st) Prl.0 Ab AtLl tyak'r 0o0u Jntv rn6s ) Pol 0r. Coll Gadb{lu Naolv.v {Balc Asva tlnv.rcr d'r Ptt 0. EopcriE/ f.tr" T k1'k untv 6n.sJ Prct. Dr, EmBn Anun (Qukubva Uilv.rer.sl) P6, Dr. Esra S tr.r lf r Ul ve6h Bt) orcl Dr. Eu.r EoaLn (ako6n z urr'.6'r.sd P.ol 0.. Gubon Padaf (Gazl Un ve6ll$l) Pbl Dl Has.n O.d mtf (Ank3Bunvercl$l) Prci Dr Has m KaDJz lsolcuk Unv.6hssl, Prl. D' ilhei Betliz l:oo.'yrl Unlv Blre6,j P6' D. lh.n -otra.b.y (qace op Unv.6ll 30 Prct, Dr, lsmalozl0a {ookuz EylulUnlv Bil 61) Pfol. Dr. Kunuu Kayal (AnkaG Untv ts1r4 ) PDl. Dr, Sekir Onur (AnkaB Unlv Eli.sl) Pbl, Df M.hm.rolm z (YrErzT kntk untvo6[!t) Prl, D. Muh.n Bali (Kollur UnLv.6li.sl) P.ol. Dr, M$. Y.9ef Se! En(Hecotep Unte6t*t) PDt.0r, N8mrk Aokooz lmldl. Unlv.ah$l Prc.. D' Null Enicr rbce 0nv6utr et) Pr{..0, Ohray E lt/ llst.nbut Un v rch$t PDt, Dr, OrkulCoba.o! L lha@t.o. Unlv ult..) Dro, Dr, TEi '_nlr {A*eB Jrlv. r6.lt Pbl. Df. Tuna En.m (AnkaG Un vodt4 ) Pro' 0' -Ulay UiuzFan E'(Carrkk8.Ols.klz M.d U.v.rB'teel, oro' Dr Z.l r On d (C.n.ktel. O.3.1z Mar U1v r le.n ooq.0. Alr t A99'F (Dlct U.leBh dl) Doc D AylLr Kocak (<od. L lnlv.r tsb/r Doc Dr B B.n KaBcs (Anl a Lh v.eh 51, Doc. Dr. E Bok. KJTb rooj {Maha.. Ln'v.rsh.stl ooc Dr Dl ( Salblar (U L3l@ras, krbr Jriv rf4 J ooc. 0r. FE.de BI 6 el rye't.p. th'v Bh4 ) Dot Dr. VJtla'K.lL iarl.ra!nlv \.s ) T.m.lldllldr:, rrar. ALI Atsiir /st!,b!r Vur.l Yr drm - Ayhan Ayd n,/&re: SElt Ki'ttjk k ys.d B.yEn Dulbrm! Koeori;Esat Hamanc Y6n.dm Y.i v. YszEm. Adre.l Konuf Sokak 36/13, Krzrlay-Ankafa T6lr (312) Bslgeg (312) www. lolldor d Uyat.oE E-posia: tolklorodeblyal@gmail.com Abon.lG ulhrl TJaiy q. Sly'sr 20 YTL.YLn'glY li( {Dosr.ara E6tldshilJ. OO YTL EsriAbon6l6r v Oirlcllo Sayrs' 15YTL. Y I r( (P6talanr iic h.a1ll, 60 Y-L Av[pa lcln S9y'.':20 EUFO ' Y. rk abon. B.d l(poglel6na ls r delll) 30 EUCO An61ka lqin Says': 25$. Yllk Abor B6d ll (Posraatra rcetl.ah, J. 00 l Abor6&ddrln M6r. Tuil adna rumahl o.sla o { l^sseb n v da -raiv 6 Bank6 M enmr Sub6rlno6.iU,.slai6rE0r'F-00 rmliosthln42r rtraerhasab ydrlae\da<onl.ab6d lflz.oord6 r6s g66kldl. (Abor 6rlFlz y l lchdo{ l yat a1$ld n&1 *'161Toz16', lolklofhd blysflay.ynanan yazrla MU Foktote Btdiogtaplry iend6 kaydodlhokr.d r a,ak: on6p6 Maib@a, Kazrm Kahbokh Cad. y r.lsir llyayrn Baskrya v6rilit rar h: 20.22oo7

2 folklo edebirat,citt: I3, Sayr 5A KLASIK TURK gllrinde MATEMIN RENGI M. Esat Harmanci ij,letler, kendilerine tjzgii sdrevlerden bir kl6mlin renkler arac rf il ^ *X &,* getuirter. Bunun sonucunda r nruer; kaynaf, olueumu. rabiaua \4aih*i"i, ain""l ve mitolojik yiinii ile bir toplum irin milli bir larakter tag,maya baglar, Bir kiilriir tatryrclsr olan dil arac {r ile ren}l rin Tiirk kiiltiiriinde iistlendikleri giir vl ri ortaya C*armak genit Caph bir aralhrmaf gerektirecek diizeydedir. Bu Calqma kap66mmda, klasik Tiirk Siiri iirnekle nden yola Fkarak Tiirk milletinin matem durumunu karf amak iizere baivurdugu renkled ortaya Crkarmaya, abrrhkh olarak da siyah dqrndaki renklerin kullanm gerekselerini el almaya gal4acagu. Tiirk tarihinin fegidi devirlerinde renllerin yijnleri ifade tmek icin de kullaruldrbn; siyah renk ile kuzayin karrrlandrf ifade edilirken (Kafa! ) insanotlunun renkleri tabiatta tecriibe ederek dgiendigi, atgarn oldugu zaman gi.inegin batrnasryla, mavililten sonra karanltga geciiin insanlarda siikun, rahatlama ve uyku hali ile itliimi.i fa&$tud'h, bunun sonuc{ olarak siyahh ijliim ve matem rensi olarak kabul dildigi diigiiniilmektedir (Hey'et 19%r 55). Eski almler, yeryiiziinii yedi itlime ayumd, her iklimin birer hiikrimdan bulundubunu ve bu yedi hnkiimdarm gijkteki yedi y dlz oldubsu belirtmiqlerdir. Birinci iklimir, siyah rmgin de sembolii olan Hind diyan olugunu, o diyann hakrn y dlzl olan Zuhal'in renginin siyah, mad.ninin de kurgun olnasma batlam$lardr. $eiefettir Ytd. Dt\. Dr. Kocaeli Univ#itgt Fpn-Edcbiyat Fa^tiltd Tnrk D i ve Edebiyah Ulnmn. Un ut re pe K a n p6 u Izn i t / KO CA E U, stalhaslejjaigtah4g,lpt], 129

3 folklo edcbrat Yaltkaya'run lant& Renl ba9hkh mkalesinde farkh toplumlarm renklerden birini kendine giar edinmelennin bu inanda baglanh$ sorgulanarak milletlerin renk tercihlerinde kozmobrafya ve asbonomi dahil olmak iizere pek Cok unsurun vartrk gdsterebilecegine dikk t eekilmektedi.' Dede Korkut Hikayelei'nde karg afhernlz matem durumu abrhkl olarak liyah renkle karyrlanmaktadr. Yash Cadrlann iizerine "kara ba"ak" dikilmekre (cdkyay 1973: CCCXCI), yas tdrenine eglik ed n {adln temsil eden,aaralu-giiklii orab,, rabiri ile karfllafllmaktadu. "Karalu"gitkh" delminin "yasa biiriinniit,' anlamnda kullanidrgr belirtilmekte ve Cin kalnaklanndan VL yiizy a ait yas r6renlerinde boy beylerinin ak flka p kara giydiklerin ifret de edilm ktedir (C6kyay 1973t CCCXCID. Otlu hzr olmayan knra otaeda obrtulup alhna kara ke9e, iiniine kara koyun yahnisi geririterek yasna uygun bii zemin hazrrlanmaktadr. Dede Korkut'ta renklerin kullan lil iizerinde yapr)an bir araghrmada is, karanm ktttii haber, kitliiltik ya da y*lm demek oldugu ileii siiriilmiit, hikayelerde on dokuz kez kullan an krrmrzr v ak renkren sonra altmq yedi kere karanm kullan dreina igaret edilmigtir (Karabal 19962a-29), Mat m siiz konusu olunca Tiirk kiiltiiriinde ve bu kiiltiire uzunca bir siire ran*lrk eden klasik Tiirk Eiirinde manzrra agrl*h olank siyah zeninde s ryilenmektedir. gairler matemli durumlarda siyah rengi ka$ ayan bir kelime kullanmasalar dahi bu siyahhgr eagn9ffi yoluyla anlatmak ist mitlerdir. Siyahla bi.ittnlegen bu hiiziin v lem ilirkisi zaman z.man b yitlerin biitiiniine d hakim klmrnaya gald ndhr. SeetiBirniz ijrn klerde, siyah rengin dit r kelimel rl olan iliskisi bize yeterince fikir verecek renkt dir: Riizgann tte bahhn Lle nutkm hl idiip Mabm-i gtil biilbnli dl ile yek-san eylemit Fuzoll Dtuam, C. 130/6 (Gtiliin matemi, bi.ilbijliin giinl rini karanl*, bahhn kara, nutkunu lal edip onu kar" gayla bir klm$.) matem zemininde renk- beynrdq "ttrc" (ka!anhk),"karc" ve "2At" kal'dkelimele len bakmhdan bir arada yer almaktadr. qarso-yr lpkda bir kargahufl tlndur Oldr gho-yl.tyeh I Ie ya Kayr'a klra gl NAml Dlvam, c beytinde "iplik, tel" anlam da olan "frl' kelimesi "karanl*" manasrna da gelditi igin Arso, siyeh, LeyE ve kalakelimeleri ile kapkara bir kompozisyonda b,ir araya gelmittir. Aqadda aktanlan b yiderde de gitrnldiibii iizere matem sijz konusu oldutunda cobuntukla siyah renk hakim k tluak istenmektedirl r "M@1. uviyel lize.inde mii*ii olnalan ile bu yrl.telardan bninci il{ihe ha}i6 olan Zuhal'in liyah ren8inh tfiliile. bu *hmdeki ssendrp, qin in ftnup waflan, Hhd, Habrtistd vey.men ahali.inin ve zen(ilsin renklni eser ve kae oldugu 8ibi, bu trldyd m.hbur ntan hcyket d bunun rthaniyeti istinzal edilirken, siyah 6ifliyo! ve bu eski dinin zaror tilder dolarl, bunlarn.enklqi siyah oldubu gibi, bayraklan ve diber alametleri d. siyah oluyordu, d nilnez mi?,, (Yaltlaya 1942: 4147). 130

4 folklor/edehirat Taze grilden virdi am ufdl biilbiil aradan Krria ton gey agla ey ebr-i bahad abla ya Amrl Dvam, G 101/4 MeEer bir gece kim bu zel-, alm Krra BiyEdtdi vii h-rtmuidu matem Yansun yahlsun ate*i hecriinle afitab D rdiinle l.ta f{dlrra d$iin sehaman sahm cemme Selmedi ol s rv-i dilara B6$n t r. batlrdr btar benelte 9ahid-i hiisni ya matemzededft cenenun &rnu dest-i rnelanetle.ty h ttt d ttr Usor Dlve, Has. Hal/1 BaK Dlvam, Mus.3/3 Faslhl Dvaru, G Gelibolulu All DlvA K,18/4 Matemifl tutmrg gib iildiirdiigi'at iarufi Bir rtyeh da-b6d.rtn4 b.flna ol nev-civan Azfizede Haletl Divam, G, Ger metem icun misal-i hame Srrnrqd b.ta.lyeh hdlre Klm*.b0d dll l rh asman lvih Gewiin lbas-r metem-i sahl biitiin cihan Fuz0f, l,eyla vii Mecnon, b. 861 Bakl Dtuam, Mus.3/3 Birer kiiltiir tagr)4osr olan deyimlerimizd n geriye dobru iz sihdiigiimiizde de matemin ana rengini yalalayabrliit Ka' hab\ yiiztne kaft yakmak, yiiziinii kara I'kar nak, kata yaz, tuhh ka'a, ka., giinlerc ktlnak ifadeled bize kara rengin acr ve hiiznn fafnfhrd{llll,.&aralat bagl'nak, katalar Biymeh kale yas hrtr':.ak kata kata diitiin'l:.ek ka,a 9u aft gl'rnek, kata pus gibi olmak deyimleri ile bu acl ve hiizniin renkte beurginleltibini gitrmekteyiz (Eyiibotlur 1973). Siyah rengin matemle kadirn ve ae rl*h ili kisi hlinmekle birlikt siyah dryndaki r nkledn de kullanrldrtm gijrmekteyiz, Bu konudaki kafa kanqrklbr, karg ag an her bir ren- 8in ayn ayn matem rengi sayrlmasndan ve onlara genel geter matem fonkiyonu yiiklenmek istenmesinden kaynaklanmaktadrr. Klasik Tiirk tiiri metinlerind natemle ilitkilendi len renklere bakhtlmlz zaman henen hefinin ana renkte birlefti$ni ve bu ortakl*lan seb biyle ele almd*lanm Sirriiriiz. "Menek9e","siimbtil", "giiz", " maa", "deniz" v?ijkyiizii" kelirneleti ile temsil edilen bu renkl rin kesin olarak a,'nthr masr giic Sitri.inmektedir. Bu r nkleri bir araya getiren Fy, siyaha yalh tonlan igaret etmeleddir. Siyahrn matemle olan tarhimase ilifkisi, bu rengin Khevlerini de mateme uygun k rn$hr. Menekte ve siimbiiliin morurnsu siyahlte, g6ziin siyahr, dumanrn siyahhf ve bulutlu g6kyiizii ile bulutlu havadaki denizin siyaha yakn tonlan sairlerce natem icin tercih edilmigtir. Ddiim ey 8 kl vefa hitmd b6le6e gnbeniin Hrem ile bakdr atltdr itliimiin gelmiq senun Zeti.Diee^rc.796/7 beytinde r nk aynibrmasha girilmeksizin "men lqe" renginin matem kargrlter kullanldren gitriiyoruz. l3l

5 folklorledebiyat Bigildi gahr Biil esnine Ciin nev-rozi hil,ader qlkarsm Otl kaftarun b6l & turmasun metem Kitahyal Rahtrnt Divam, K. 5/s 'Anznda Za6'ya hat 'anz olrmg dil-beriifl Lldr/ d ile b oc* baf tezyin eylemig Za6 Dlvam c. 508/5 beyiderjnde ise menekteye "Sint, (Civit rengi) ve lacivert renk izafe edilnig; Gdk foti.arub basm oldr kara vaslu Toprak ddfemip yasdanur ahcan b!la& Ca fer Celebi Dlvenr, k.17l14 beytinde de men kte?ijk" renk ite bir arada ele ahnmri, Tutdl etlafin b!u* miilk-i Mtsra dttndi bas Sand ar seyr eyleyenler N! tugyan eytedi - Bakt Dvam, K.7/15 beytinde ise menekge 'hll" rengi ile ijade edilmiror, Diyar-r R0ma Siililtanm eyl diim tetbth Batdtezaruu Hlndtui6na befl zetdnm Bah Dlvam, C Zamane hll{ Hndoar b ncrte rnetin sitrsijn Ni5ar iteon Si nb0l'a S merkand ri Bu[erA,yr Bekt Dlvan,, G. t5l4 beiderihde menek{e "b n" yordam il siyah renkle kary anmqtu. Bana iifltri ci.ilzar-r hund Olur pftehen-i-nfr-i matem HamidLzade Cel t, Hiisrev ri Sftt, b b ytinde ise matem, nilifer Cigegi yoluyla,,n f renkle karg anmdhr. B nzer bir durum siimbtl icin de gecertidir, Srmbiil, aragda $ralayacagmu beyitlerde "96k", 4aciverdl",,d0d-r kebod,,,,,hind0,, telim teri ite mateme kahlmrstr. Bu kelimelerle belirtilen ddrt renk, tek batlanna farktr renkleri kargrlarken siyah ve siyaha yalon tonlan siimbttld n alarak mat n zemininde butufmu$tardr. KBacasr da Sijriildiitii gibi matem ren8indeki fefitliliti veya niian$ braz da yasa e9lik eden ',ukard; nesnelerdeki renklere bortluyuz. Var ise bencileyin 'aak'?ar ohqdur Gdk 861tEdt d68h0p ciemini yir yir riinuit Bakl Divaru, K Gam-r ziilfiink d0d{ tlfr l bdd I^tcitvEdl latlt rontiil olur Bakl Dvam, c.156/3 Bagban-r gulgen-i agkun ohn agrklara DaF giil dod.r k btdl rilnbol ii reyhan gelft Bakl trlvanl, K. 5/3 Geldi bir Hlndo-r bkare-s at iligiifle Garaa bu ki kapufrda ola ee*er sthbtil Ba-kl Dtuafl, K Yukafldaki beyitlerden yola Crkarak siinbnliin;,,rnavi,,,,,lacivert,,,,duman mavisi,, ve 'tiyah" renlte bir qieek oldu8unu s6ylememiz elbette yar ry olacab gibi agtrl*l olarak 132

6 folklo etubilat siyahla temsil edilen matem renkleri arasma mavi, yetil, lacivert ve duman renginin de kahlnar aym olsnde dobru olmayacaktr. Bijyle bir durumda burada sialanan nesneldden ba$ka pek Cok t yin rengi nateme itzgii rentlerden sa}1hca toplumun iizerinde uzlashb fonksiyonel ren8in dryna g*'lmry ola.akhr. qiinkii millet, yasn hangi nesne eliyle debil hangi renkle kartdandf ile ilgilenmittn. Bizim zorlamamrzla bir renl yeni bir fontsiyon kazanmayacakhr. Dikkatimizi "gitk" renge yijnelttieimizde durum daha karmag* gddinmektedir: Gttkleri gtjke boyarsa n'ola lhum dttlini Urdr gam miilk-i dile nar beniim begcegiizrim Zeti Dlvam C. 934/5 beytind "giik" renk, menekte ve snmbrille de itzdeglefn "duman" rergini (duheni) karflamaktadr. 'ukanda Boya$p $H 6 Ahrm dullru Ederdi krlrnu r0y{ cihent Us0li DivAn,, $eh./51 ijrneginde ise g6k-durnan berzetmesi siyaha yakm bir r n8i kar lamaktadr. Gdte.de teniiff seng ile ger sen gile itm 9ey d iriden di, bu dtuan ye gdm g6k Ha$eder il desn lere diigdi afi b Urdr tabanca vii ylizint BtiL Stik itdt mah Zitl Dlva G. 684/3 ca'f r qelebi DlvAm, K,31/lll-7 beyitle nde tenin gdgerm$i Fklinde ortaya Crkan ve pek fok dmekle temsil edil n bu matem durumunu ne yefil ne mavi n d siyahla kanrlayabiliriz. Bu renk, bugiin de kullandrgmp "gttgermek" fiili ile karsrlanan, ten giiriibti rengi yani yefil-siyah arasr morarm$ ten rengidir. "GiJk" kelimesi icin "mavi,","yeei,l")"bitgermek" fiili igin "moramak, yeeermek, bitki yapraklanmak" anlarnlan verilmekt (DilCin )i Fahadet veya zuliim alhnda 6l nlerin Allah kahnda masum sayrlacabt dri$iincesile bu tiir iiliimlerde ak ve gijk rengin t rcih edildifi belirtilmektedir (Kalafat ). Bu k lim, matem durumlannda kullan drbr zaman, k limenin anlam zensinlibi sebebiyle "mavi", //yedl/// //mor// ve "ten ciiriigii" gagn9mlafl ile kafa kangklrgrna seb p olmaktadrr. K6acasr, "gijk" rengin kullan drel mat m durumlannda 'a4avi, matem rengidir." demek, kelimenin dit r anlamlanm ve "mavi"yi hangi ddnemde kart adrbm gitrmenezljklen gelmektii. "G.,I/' rengin "dobu"ru temsit ettitini, "Kcjl ldrk' ifad$inin devletin dotu kanadnr ka$rlamak igin kuuan drbn iddia eden Mstafa Kafah, Sdk rensir yaban ar tarafndan sijylendigi nzere "Tnrk MaviEi", turkuaz Feklinde tammlanmasr yanrnda bu rengin 'reti!' r ngi de karfrladren ve kitabelerde "Yaq -O8iiz" olarak gegen "Giik{rmak" ifadesinde kdr rdm buldubrnu belirtmektedir (Kafalr ). Yazar, ya6 anlamma gelen "kara" rengin yanmda "ar ve "gdlc' rengin de kulladlrnasm lijyle izah etmektedir: "Bu nokta iizerinde bir araghrma yapmaya ihtiyae olmakla bffaber, bu ili rengin kullan dlel yerlerdeti itliim hadiselerinde $hade( hali vardu. Oyle zannediyoruz li, bu ren er herhdnsi bir ttliim ifin deeil, ztnijmle ve qahadet halindeki durumlar iqin deeerlendirilmelidir" 133

7 folklorledzbiyat (Kafal 1996: 52). Bu arada "Bmglik ve hayatiyet" sembolii olm '?eririn (Hey'et 196: 59) de maten e iligkilendirilmesi s6z konusu olunca diiqiinulmesi gereli vardu sannz. Reqat Geng de "grik' rengin 11. yiizyrldan sonra sijylenmeye batlanmf olan ye$il renk oldugunu ve yalmzca mavil ifade ed n bir renk olnladbmr, yetilin ise "yat olan, yani yereren, biten, topraktan e*af, geylerin ad1'oldugunu belirtmektedir (cenc 1996: 41). "cijbemek,,ve "yetermek"le de ilgili olan gitk rengin "sonsuzlubr, tiireyigi, emniyet v huzuru telkin ettiei, dostluk, sadakat, vefa, aydmlk, t mizlik ve ruhan iti de biinyesinde banndudrtr b liriilnektedr fiey'et ). r.aradr Styditi ya gdk henlr zahidiifr ya Rab N matem diitmiif ana kim tiikenmez hif anufr yafl Nesld Dtuam, c drneginde siyahla birlikte ve ona yakn olarak anrlan bu rengin; Aglayup tr Lrla ddtlr &den kar.rnrt dr d EnverI dirler ki b nzq at*-r dldare ru Mnrekkepfi Enved Dtuam, c beytinde, "tanrnaft" fiili ile dijvtlen b d nin aldrb siyah-mor renki Degiil bu dodr plc-a-plc ijliibdiir g$sadan dili Anufr yash tutar..rub ba$u $[< kq.] Ateg Ca'f r C lebi Dtueru, K beytinde de duman-giik kufk benzetm$i s bebiyle duman rengini karyrlamaktadr. Bu konudaki karmaga, bugtin igin "mavi veya yegile ealan rnavi" anlam uygun giirdlen "gdk" k lime8indm ibaret detildir. Bu tutum, r ngin iizel bh fonkliyonu bulunnadrbr durumlada sorun olugturmayabilir ama matem gibi durumlarda farkl bir dikkat gerektirmektedir. Aslen lran'a mahsus olup Firdewl'den itibaren h men biitiin Fars d* biyah mesnevilerlnde s* s* rastlanan mor ve mavi maten lbisebi giyme edetinin, gems'in iiliimii iiz rine MevlanA'nm bir miiddet duhefi (nor) destar sarmasryla da Tiirkler arasmda g selli oldugu belirtilm ktedir ($entiirk t. D eni, sijk, keb1d, n t, n - 8dn, 9n'I gibi kelimelerle karq anan bu renkle n busiin isin tam olarak hansi renklerl kartrlanrnasr gerektigi iinemli bir sorun olarak kar$muda durmaktadr. Yaltkaya da, Fkaflda bahsi gecen makalesinde "fivi1' ve "ner Iqd' rengi geklinde Tiirkrey fevirditi beyitt ki "nty kelimesinden yola $karak maten renginin "rnavl' oldugunu ileri siirmektedir, Yattkaya'nur Urff'den Sevirdigi belt, ilan kiiltiili.in ait natem rengini ifade eenekt dir. Zalen, Burhan-r Katt'd.a "ceme der nll zeden" fiili icin "Aza ve matem etmekten kinayedir." denitmesi, Fars$a sijzliibiin delaleti ile bunun ispat edilmesidir. YaphBn"z araghnnada mavinin inatem idn kulan drb, Giiriince r0y-r akm-ab-r rsbaruff t l*de meh Icbod-r atlr!-r fedrl giyip yasa rida eylg Hafid Divam, c. 101/3 134

8 folklorledebiyat beytinde aya yas tuhnas itin "mavi atlas" giydirildibi yas durumu s6z konusudur. Bu 6rnekteki "kebtd" (mavi) r nlr beltte gee parlayan ayln varlgn qaerryhran ibareden dolayr "gece mavisi" yani gece vaktindeki giikyiizii rensidir. Cece vakti girkyiizii rengi itin verilen "kebod" kelim si iein "siyah" renk kullan sa sanue itiraz eden olmaz. Falar aftda BaKden aldftruz ihnek matem sijz konusu oldubunda ijzrllille mavinin rrkar rp siyahm gilldieini tarh nasrz tarif etmekt dir Knsun kebod ameledn asman liyltr Cer iin fibes{ metem-i glhr bttiin cihan Bakl Diveru, Mus.3/3 Beltteki maviligi,ukandaki mavilikleiden afran 9e, kanaatimizce burada yer alan 'rsrnrr" kelimeidir kj giindriziin "gdl rersil'ni. mavil ka$ amaktad'r. furnaff rengi anlamaya cal$eken karr arhgumz bir calrynada Muhammd Nur Do6an, osmanh ilmiye smrfr mensuplannm Sirkynzii Iengi olan mavi fizme giymelerini, onlann riitbelerinin giikynzrinden daha ristiin olugu ile ili$kil ndirir (Dolan 2003: 41). Yazda gec n iig ttrnekte tumaninin "rnrvl' yannda, "yepil' ve "laciver( renu ri de kargdandrgr Sitri.iriiz ki sanurz bu renlg yefile Calan mavi yani turkuaz olmaldu, Yine mavi renk C rcevesinde, IIL Mehmed'in, babasftn cenaze titreninde yas kryafeti olarak siyaha yakn kolulukta mavi oldugu bilinen "snr'nrt'kadife giydibi belirtilniftir (ErtuB '4) ki bu durum yine matemin koyu renkle, "stume rengi, laciv rt" ile d yerine getirildigini gijstermektedir. "Gtjk" kelimesinden yola gkrak izlediginiz "mavi" seriiveni, bugiin anladrbrmr anlamda bir mavilik yerine geceyi, siirme rengini, morlutu icine alan kolu renkleri kars amakradr. "Kebod" ve "asmanfl' renklerin sefildigi iki itrnekte ise durum matemsidigi iiaret ebnekte v mavinin Ttrk mitolojisindeki yiic ligi, sonsuzlugu ve tbtiinliigii sabnetuan esas fonksiyonunda kullan drhnr gitstermektedir. Bu durum, 6liimlii bir yokluk isin s rgilenen matern icin uygun bt renk imal olmasa gerektt. Bahaeddin O8el, Gdkttirk Yaatlar/nda yer alan "Ktjk Tengri" ifadesinin "mavi 8itk" anlanma Seleceti Sibi "Tengri" sijziiniin gitk kubbeyi ve 8t k maviliginin sonsuzlueunu ifad ettieini, hatta bu m tinl rde t k ba$ n"a kullan an "k6k" kelimesi ile Tanrlnm kargrland{m belirhnektedh (Ogel2001: 16nD. Kutadgu Bilig'den itibaren de "Yafll kijk" tamlama$ ile sonsuz uzay mavilibi biraz da islamiyet'in e*isi ile karl anr olmuttur. Anlafrlan odur ki batlanfcta, Tiirk mitolojisinde "rnavi"nin olumsuz durumlar iizellikle de matem durumlan i{in kullan Ina konusunda bir uygulama sitz konusu debildir. A-ksine mavi, sonsuz uluhiyyeti/ rnutlak varlgr karg ayan bir kawarn olan "gdl" kelimesinden anlam kazanmdhr. Siyah dqmdaki matem renkle, kullaml$ sebepleri bakmmdan biiyiik tilgnde b nzerlik giieternektedir. Menekge, siinb0l, su, duman ve gdkyiiznniin bugnn de bilinen renr<leri ile $mrlandrrtlmadrb r zaman zaman birbirlerinin yerine ge(ecek Fkilde bile kullan drtm gdrmekteyiz. Bu araqhrma sonucunda, "navj" renk ddmda dnemli bir kamasann olmadrdft diiginmektelz. iran edebiyahnda matem karqrlg kullamlan bu 135

9 folklorledcbbat rengin ilk ditnem mesnevileri ile Tiirk edebiyahna geetibini ve abtrlfir Tnrk k firii ya6 renginin siyah ve tonlan ydniinde seyretmbi ile de 15. yiizyldan sonia hemen hemen tamamen mavinir terk edildieini g6rmektefz. Bundan batka nenekte, nil, futa, gijk, duman ve Biimbril gibi isimlerle keg anan rmkler, siyaha yakn tonlan barmdrdrg i{in kullamlrnaktadr. Bu konuda arattrma yapan Z Fep Tanm E ut, hpkr Dede Korkut Hikayele 'nde "karal!-gdklii" Alymekle;fade edilen matem durumunun buglin de kullan an anlamda siyah ve ona yakn renkleri kart adrbml, hatta en son dgiiniilebilen safl ve klrmlzlya kadar biitiin r nklerin en koyu tonlanrun kullanld6m b Iirtrnektedir (Ertud r999t12+127' ). S rpil Bagcr, ishn toplumlarhda matemi simseleyen renkl rin mavi, mor ve siyah oldugunu aktardlf makalesinde, minyadirl rdeki matem rmkleri ile Osmanl ddnemi debl ve ta hl metinlerde gecen kelimelerin tam bir uyugma ifind olmadrbru belirtmekte ve bunu renklerin nakkallar [arafindan tam olarak aynqhnlmad*na, siiz l olarak ifade edilen mor ve siyalun kimi zaman resimlerde mavi ya da lacivert boyalarla ifade edilmig olabil Ggine bablan'aktad'r Gagcl 1996: 166), Yazda, agd*h olarak renkleiin tam olarak aldghfllmamrg olmasr vurgulanmaldadu. Mavi ve tor an icin secilen minyatijrlerin biifik bijliimiiniin iran tarih ve debiyahna ait metinlerd n almrna$, bu rengin iran kiilhir hayahna itzgii matem rengi oldutunu siiyl meye b lki yetmeyebilir ama bu minyatiirle n bulundugu edebl ve tarihl metinlerinin, yas duumunu bu renkleri karg ayan kelimelerle anlatmalan diigiincemizi dogrulamaktadrr, Tiirk larih ve ed byahna ait ilk diinem metirilerinde yas yerine kullan mak nzere mavi karylrh renklerin tok fazla ratbet bulmadrtr ve gelitme d6neminde neredeys tamam n terk edilditi Siiriilmektedir. Tiirk minyattrlerinde gitriilen mavi tonlar be 6zel olarak mavinin matem rengi olarak kullan masr Feklind yorumlanmamal, siyah abrl*h biitiin koyu renlerden biri olarak anlatrlmahdr. AkEi takdirde, minyatiirlerde gorilen renkler dobru kabul edilirken o ninyanirti baflndrnn metinde gefm mor ve siyah kan ayan kelimelere itibar edilm m$i diigiiniilernez. Bu tiirenlerde yer alan kryafeder arasmda "lahverens?" ve "8ri" renklerin y r aldrtru da gitrrnemize radm n bunlafln matem r nklerinden sayrlmasr icin bir gaba sarf edilmeditini gitrmekleyiz. O halde, dzellikle mor ve mavinin de naten rengi oldugunu belirtmek yerine koyu renklilerden giyney iiz n gijsterilditini sitylemek hem dogru hem de manhkl olacakhi. Dijnemin gartlarllnt da gijz itniinde bulundurdubumuzda btitiin insanlann navi, mor ya da,iyah renklerden bninden ijzel matem elbiseleri bulundumalannr beklemek sannz biraz da liiks olacakhr. Hatta zarnan zaman yas durumunda, normal olarak giyilen iist giysiler r*anlmadan sar <lara yeqil/ siyah sibi koyu renkli geritler bablamak bile yet rli gijriilmtigtiir. KAYNAKqA Amri, D,Vrr. Haz. Mehmed Cavupglu {lq7er. istanbd: iu Edebiyat Fakult6i Yayrnlan. Azmizade Habtl, Dlv.,n. Balram Ali Kaya (2003). CambridSq Harvard Universitesi. BaEcr, seryil (1996)."islarn Toplumlannda Matemi Simgeley n R nkler, Mavi, Mor ve 136

10 folklo edcbitat Siyah," Ishm Dijnyasnda Meafiklar re Defin Gelene*led Ankara: TTK Ya}anlar, s. 16&168. Baki Dv n. Haz. Sabahattin Kiisiik (1994). AnkanrTDK Yaynlar'. Ca'fer Celebi, fte aife and Wotk of Tecizede Caler Celebi With a Citial Edition ol His Dvan. Ha/. ismdil E. Ernnsal{1q83). istanbul: istanbul UniversiteqiEdebiy.t Fakiltesi Dl{in, Cem (1983). Yeni Tarana Stj2IW Ankaia: TDK Yaymlan. DoBan, Muhammed Nur (2003). "$ yhtilislamln Mavi qizmesi." Tarii re Driprin.. Say: 3, s ErtuE, ze''nep Tanm (199). wl Yiiztd Osnanh Devleti'nde Cijlus ve CenaE Titrcnted. Ankarar Kiildir Ba-kadrF Yaynlafl. Eynbotlu, E. K mal (1973). On Ugiincii Yiizyldan Giiniiniize Kadar iide ve Ilalk Ditinde Atas'zleti ve Deyimlet.istanbutr DoEan Kardet Matbaac rk. Faslhl, Dtern. Haz. Hal0k Citkalp (2001). Adanar qukurova Univ rsitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii Yiiksek Lisans T zi. F.Jzon, Dtven. Haz. Kenan Akyiiz ve diterleri (1990). Ankara: AksaB Yallnlair. Fuzn:n, LeyIS ve Mecn1n, Haz. Mulamned Nur Dogan (1996). lstanbul qantay Kitabevi. c libolulu Mustafa All Dtuen ffe datii'l-enlk,haz,kudret Altun, (1999). NiBder Ozl m Kitabevi. CenS, Retat (1996)."Tiirk Digiincesi, Davran$! ve Hayahnda Renkler ve San, Klrmlzr, YeFil." ftjr,tler'n larlund e Renklerin veri, Tihk Dnnyae'nda Neertz ikinci Bilgi Btdhted Haz. Sad* Tural, Elmas K r9. Ne6uz ve Renkler, Ankarar AKM Yaym, 'ijleni s Cdlyay, Orhan gaik {1973). Dedem Ko*tJdun Kitab. istanbul: Baebakanl:k Kiiltiir Miistelarhb Ktiltiir Yaymlan. Hafid, XWII. yy. DIvAn 5ai lkfid: Hayatt, Esed, Edebt KFiliEi ve mve nn Tenkitli Mehil Haz. Hac r Unal (2iJ03). Ankara: Gazi Unive$itesi Sosyal Bilimler Enstitrisii Yiiks k Lisans Tezi. HamldLad c hlt Harntdf-zede Cehlf: Hayai, Ese eir, Edebi Kipili,i ve Hiistev ii grnn Mesnevhi, kceleme-te*idii Mefnj, Haz, 9evtiye Kazan (199D, Ispartar Siileyman Demirel Univ rsit si Sosyal Bilimler Enstitiist Yiiksek Usans Tezi. Hey' t, cevad (19%). "Ti.irklerin Tarildnde Renklerin Yeri." Tiirk Nnyasnda Nevruz ikinci Bit,i 96leni Bildbileli. Haz, Sad* Tural, Elmas KLf. Nevruz ve Renkler. Ankara: AKM Yaym, s Kafafr, Mustata (1e96). -Tnrk K{ltiirtinde Renkler." Tutk Diinyas'ndd Newuz ikinc! Bilgi 5ijleni Bildhile. Haz. Sad* Tural, Elmas KhC. Newuz ve Renkler. Antara: AKM Yavml.s Kalafat, Ya$ar (199). 'Tiirk Halk inantlannda Kara." Tiirk Diinya Taih Dergisi Sayr 152, s Karabaq, Seyfi (19%). Dede Korlui'ta Ren-k/er. istanbul Yapr Kredi Yaymlan. Kijlahyal Ranftnl, DrVJr. Netr. Ahm.t Mermer (2004). istanbul: Sahhaflar Kitap Sardy. Mrjr kkepqi Enverr Ummi mven ve E veri Div6r Haz. C mal Kurnaz, Mustafa Tatq (2001). Ankara: MEB Yalanldr 'airlen Nami, Ahmel N.tmt Dtvanr ve Inele'nesrl Haz. Alm t Yenikale (2002). istanbul Istanbul Universitesi Sosyal Bilimler Enstittisti Doktora Tezi. 137

11 folklo cdeb+at Neslrnl, Dlven. Haz. Hns yin Ayan (190). Anlara:AkCag Yaylld'. Ogel, Bahaeddin (2001). Iiir,( Mjtololsi. istanbutr MEB Yaynlan. c. Ir $entiirk, Ahmet Atilla (2002). XW A$a Kadar Anadolu Sahasi Mesnevilennde Edebl Tasqrler. ietanbul Kjtabevi Yaynlan. Ustll, Die6n. Haz, Mustafa isen (1990). Ankara: AkqaE Yaynlarl Yaltkaya, 9erefeddin (1942), "Iarihte Renk." rur*i/al Mecmuasr. VII"VIIL Cilt, s Zafi, Dtvrn. Haz. AliNi-hat Tarlan ( lc70). istanbul: irlanbul Universitesi Edebivat FakUlteli Yaymlan. OZET Milletle!, kendileine dzgii s6yal gdrcvleden bb ktsmlr" rcnktet anc'tt4t ile ye ne Eetitulen Bunun sonudrnda rcnuer kaynab, olulu'jtl tabiatla ilitkki, dinsel ve mibloik yatnii ile bir ktplujir iiin ni l bit kataktu tagnaya baflar Matem sdz kotlusu olunca Tiitk kiiltiifinde ve b! knkiire uzunca bit e rc tan*.]!k eden Hasik Tiirk sibkde nannn atdlkh olank Eiyh zeninde seryilennektedil Fahler matunli durumlada siyah rcngi karytlayan btu keline ku annasalat dahi bu siyahl4 catnfln yotuyta anlatnak kte)'jiilerdb, Kksik Tiirk ii nennleinde /x'ate'n'le iliikilendbilen rcnklerc bakhg'n'z zanan henen hepsinin ana rcnkte birle?tigini ve bu otakhklan sebeule ete athdlktat'nt gnii iz. Maten tdftnlerde yer alan kyafetler anglnda "kahvercngi" ve "Eri" renkleiin yel ald$1n da gitnemize ntnen bunlann matem rcnklerinden saytlma igin bft Caba sa edilneditini gijnnekteyiz O halde, ijzelikle mot ve navinin de maif,m rcngi oldueunu bthtmek ye ne kop rcnkliletden giymer t:zen gij,bdditini sitytenek helx. doen hel'. de man kh olacak l!. Atuhb, *dlmclr':milli kiiltii!, klasik Tiirk Fihi, rcnk" slyah 'lj,a.ts-m, AErnAC'f AI natjons fuuil sone of theft eocial duties that aft pecultu dt them by ol colours, As a ftsl-'jt of this attitude, the9e colours gain nalonal chanctet with thejj ':.eans sources, fonnations, theh relations with the natwe a6 well ae thek rcngiou' and nythologi.al aepecte. In Tutkish culture and in classical Tutkkh WEy which had joined witl-, this.ulturc for yean, when "mouming" b to be discussed, the scene has been displayed on a black grcund. In nouetul circumstances, poets even do not use a word co etponding to the colour ol bhck, but they ty to exq$s this blackness through cornoation. When we analyse the colows assockted with the mouming in the ifxe ol ckssical Tukish poetty, it is seen tiat ti re rs unr ication on thk co ov. On the clothes wom in mouminz cercnonie{. bown and gey colouts could be seen but it should be clatijied that th e;asno eftox made lor the puryose of attibuting a moumlul meaning to Aese colours. Therefore, instead of Eknng that patticula y, the coloun ol puryle and blue arc also deemed as the colouts ol mouninq, it would be bue and logical to cite that it was taken pain to be dresse<) KEy rtotdt: National, culture, ckssical Tu.rkish liteftturc, moqminq, colopt, bla.k 138