PUSULACIK Çocuklara Yönelik İnsan Hakları Eğitimi Kılavuzu na - Hoş geldiniz!

Transkript

1 GİRİŞ Taraf devletler çocuk eğitiminin aşağıdaki amaçlara yönelik olmasını kabul ederler; (a) çocuğun kişiliğinin, yeteneklerinin, zihinsel ve bedensel becerilerinin mümkün olduğunca geliştirilmesi; (b) insan haklarına ve temel özgürlüklere saygısının geliştirilmesi... Madde 29, Çocuk Haklarına dair Sözleşme, 1989 PUSULACIK Çocuklara Yönelik İnsan Hakları Eğitimi Kılavuzu na - Hoş geldiniz! Bu kılavuzun, çocuklarla birlikte insan hakları alanında yapılacak çalışmalarda size fikir, ilham ve pratik yardım sağlayacağını umuyoruz. Çocuklar ailelerinde, topluluklarında ve toplumda başka insanların arasında yaşayarak daha küçük yaşlarda adaletle ilgili konularda farkındalık kazanırlar ve dünyanın anlamını ararlar. İnsan hakları eğitimi, insan haklarına ilişkin anlayışı geliştirerek, görüşleri şekillendirerek ve uygun tutumları özendirerek, bu doğal ilgiye ve öğrenme sürecine güçlü bir destek sağlar. Çocuklar çoğu kez henüz yetişkin olmayan, dolayısıyla başkalarına bağımlı, deneyimsiz, disiplin kazanmamış ve düzen ve yönlendirmeye muhtaç kişiler olarak görülür. PUSULACIK ise, Alman sosyolog ve eğitim bilimci Lothar Bütün çocuklar kendi öğrenme süreçlerini Çocuklar güçlü, donanımlı ve becerikli kişilerdir. yapılandırmaya, çevreleri onlara ne getirirse Krapmann tarafından yetkin biçimde açıklanan bir başka kavramı temel alır: getirsin bunlarla yüzleşmeye hazırlıklı, buna çocuklar, şimdi ve burada yaşamaktadırlar, onlar da sorunlara ilişkin kendi meraklı, ilgili ve potansiyel sahibi kişilerdir. görüşlerini geliştirirler ve yetkin çözümler üretirler. 1 Loris Malaguzzi PUSULACIK, çocuklara günümüzün genç yurttaşları, kendi yaşamlarıyla ilgili pek çok meselede yetkin hak sahibi kişiler olarak bakar. Çocukların motivasyonlarını, deneyimlerini ve çözüm arayışlarını temel alır. PUSULACIK ın esin kaynağını, 2002 yılında Avrupa Konseyi tarafından geliştirilen, gençlerle insan hakları eğitimi kılavuzu PUSULA oluşturur. PUSULA, beklenenin de ötesinde, birçok Avrupa ülkesinde ortaöğretim çağındaki çocuklarla ve okul ortamlarında yapılan çalışmalarda kullanılmıştır. PUSULA kullananların özel olarak çocuklara yönelik bir eğitim kılavuzu beklentileri, insan hakları eğitiminin mümkün olan en erken yaşlarda başlaması gerektiği yolundaki inancımızla örtüşmüştür. PUSULACIK, PUSULA nın felsefesini ve eğitim yaklaşımlarını esas almaktadır. PUSULA da olduğu gibi, kılavuz kullanıcılarına kuramsal ve pratik destek sağlayan yaygın eğitim metodolojisine başvurmaktadır. Bununla birlikte, PUSULA gençlerin kendisine yönelikken, PUSULACIK ın hedefi çocuklarla birlikte çalışmalar yapan yetişkin eğitimcilerdir. Kılavuz bu kesime kuramsal ve metodolojik bilgiler sağlamakta, ele alınan insan hakları konularına ilişkin temel tartışmaları sunmaktadır. PUSULACIK ayrıca, eğitimcileri eldeki malzemeyi kendilerinin ve çocukların gerçek durumlarını yansıtacak şekilde uyarlamaya özendirmektedir. Pratik etkinlikler, çocuklarla oynanacak şekilde tasarlanmış olsa da, bu etkinliklerin birçoğu bir eğitim uzmanının usulüne uygun kolaşlaştırıcılığına ihtiyaç duyar. 11

2 Çocuklarla insan hakları eğitimi nedir? İnsan hakları eğitimi, bir insan hakları kültürü yaratılmasına yönelik bir süreçtir. Eğitim süreci, çocukların aktif katılımını esas alır. Bu aktif katılımda çocuklar insan haklarını öğrenirler, insan hakları ile ilgili konuları kavrarlar, insan haklarını savunmak için gerekli beceri ve yetileri edinirler, eşitliğe ve insanlık onuruna saygılı tutumlar geliştirirler. Dolayısıyla, insan hakları eğitiminin, herhangi bir eğitim sürecinde kilit role sahip olması gerekir. Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına dair Sözleşme (ÇHS), çocukların insan hakları kavramı ile tanışmaları açısından paha biçilmez bir araçtır. ÇHS, çocuklara yönelik insan haklarını tanımlar. Dolayısıyla, çocuk haklarının öğrenilmesi ve uygulanması, çocukların, insan haklarının ne olduğunu anlamalarına, kendilerinin de hak sahipleri olduklarını kavramalarına ve bu hakları kendi özel koşullarına uyarlayarak yaşama geçirmelerine yardımcı olur. Çocuklarla insan hakları eğitiminin temel amacı budur. PUSULACIK ta ise, bunlara ek olarak, çocuk hakları bir bütün olarak insan haklarını içine alan daha kapsamlı bir çerçeve içinde sunulmaktadır. Böylece, evrensel insan hakları ve çocukların hakları birlikte ele alınarak, çocuklara, bir yandan kendi haklarını kavrarken aynı zamanda tüm insanların hakları olduğunu anlama fırsatı sunulmaktadır. Taraf Devletler çocuk eğitiminin aşağıdaki amaçlara yönelik olduğunu kabul ederler: (d) çocuğun, anlayışı, barış, hoşgörü, cinsler arası eşitlik ve ister etnik, ister ulusal, ister dini gruplardan, isterse yerli halktan olsun, tüm insanların arasında dostluk ruhuyla, özgür bir toplumda, yaşantıyı sorumlulukla üstlenecek şekilde hazırlanması. Madde 29, Çocuk Haklarına dair Sözleşme, 1989 İnsan hakları eğitimi ve demokratik yurttaşlık için eğitim İnsan hakları, demokratik gelişim ve yurttaşlık eğitimi açısından vazgeçilmezdir. Gerek Avrupa da gerekse dünyanın başka bölgelerinde son dönemlerde baş gösteren, örneğin ekonomik anlamda karşılıklı bağımlılık, ırkçılık, terörizm, siyasete duyarsızlık, büyüyen toplumsal uçurumlar veya siyasetin medyatik hale gelmesi gibi toplumsal ve siyasal gelişmeler, barış ve insan hakları kültürünün temellerine meydan okumakta, bu yüzden demokratik istikrarı da tehlikeye düşürmektedir. İnsan hakları eğitimi ve demokratik yurttaşlık eğitimi bu nedenle son on yıl içinde hükümetlerin ve onlardan da çok sivil toplum kuruluşlarının başlıca öncelikleri arasına girmiştir. Her ikisi de demokrasi için eğitimi hedeflediğinden insan hakları eğitimi ve demokratik yurttaşlık için eğitim el ele gider. Her iki eğitim türü de, gençlerin bilgi edinmelerine, temel değerleri oluşturmalarına ve beceriler geliştirmelerine öncülük eder. Demokratik yurttaşlık eğitimi çocuk yurttaşı odağa yerleştirir ve çocukların yaşadıkları toplumun sorumlu üyeleri olarak eğitilmelerini hedefler. Buna karşılık insan hakları eğitimi, eşitliği, insanlık onurunu, katılımı ve güçlenmeyi vurgular. İnsan hakları eğitimi, başlıca konularından biri olarak yurttaşlığı kapsar; demokratik yurttaşlık eğitimi, insan hakları değerlerini temel alır. Aralarındaki farklılıklar ne olursa olsun her iki yaklaşım da demokrasinin, insan haklarının ve barışın gelişmesine hizmet eder. PUSULACIK kimlere yönelik? PUSULACIK asıl olarak çocuklarla birlikte çalışmalar yürüten eğitimci ve eğitmenler, öğretmenler, çocuğun bakımından sorumlu kişiler ve aynı zamanda ana babalar için hazırlanmıştır. Özellikle, çocuklarla insan hakları eğitimi konusuyla ilgilenenlere, değerleri ve toplumsal konuları çocuklarla tar- 12

3 tışmak üzere araç arayışı içinde olanlara yöneliktir. Etkinlikler, 6 ila 13 yaş arasındaki çocuklar için hazırlanmıştır. PUSULACIK, hem çocuğun hem de kolaylaştırıcının var olan bilgi ve deneyiminin üzerine kurulmuştur. Etkinlikler, çocukların günlük yaşantılarının büyük bölümünün geçtiği mekânlarda gerçekleştirilebilir. Örneğin okul, kreş, çocuk yurdu, çocuk kampı ve hatta olağan aile ortamları gibi. Etkinliklerin çoğuna katılım açısından çocukların özel bir deneyim ve beceri sahibi olmaları gerekmemektedir. Kolaylaştırıcıların ise, etkinlikleri başarılı biçimde yürütebilmeleri açısından, formel olmayan eğitim yöntemleri konusunda bilgi ve beceri sahibi olmaları gereklidir. PUSULACIK ta neler var? Geçtiğimiz on yıl içinde Avrupa da olsun başka bölgelerde olsun insan hakları ve çocuk hakları konularını ele alan, çocuklara yönelik ve kalitesi yüksek çeşitli eğitim malzemeleri geliştirilmiştir. PUSU- LACIK hazırlama ekibi de bu deneyimleri temel almış ve bunları Avrupa bağlamında tamamlamaya çalışmıştır. Kılavuz, insan hakları eğitimi ile ilgili özel bir içerik sunmakta, burada formel olmayan eğitim metodolojisine ve kültürlerarası bir yaklaşıma başvurmaktadır. İnsan hakları ile ilgili konular PUSULACIK, PUSULA ile aynı felsefi ve eğitsel yaklaşımlara dayanmaktadır ve belirli bölümleri, özellikle kavramsal konular, doğrudan doğruya PUSULA metninden alınmıştır. Kılavuzun özünü çocuklar için tasarlanmış etkinlikler oluşturmaktadır. PUSULACIK ta yer alan etkinlikler on üç konu etrafındadır: Yurttaşlık, Demokrasi, Ayrımcılık, Eğitim ve Serbest Zaman, Çevre, Aile ve Alternatif Bakım, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği, Sağlık ve Refah, Medya ve Internet, Katılım, Barış ve Çatışma, Yoksulluk ve Sosyal Dışlanma, Şiddet. İnsan haklarıyla ilgili konuları gündelik gerçekliğe ve çocukların kişisel deneyimlerine yakınlaştırmak amacıyla bu konularda, sözleşmelerde belirtilen resmi haklar yerine genel olarak değerlere ve toplumsal meselelere odaklanılmıştır. Bu kılavuz önemli bütün konuları sıralama imkânlarına sahip olmamakla birlikte, yayını hazırlayan ekip, çocuklar açısından önem taşıyan insan hakları ile ilgili temel alanları kapsayan başlıkları onlarca fikir arasından titizlikle seçmiştir. Örneğin Eğitim, Sağlık veya Toplumsal Cinsiyet Eşitliği gibi kimi konuları, diğer bir deyişle ilgili olduğu halde başka el kitaplarında nadiren ele alınan başlıkları açıklamaktadır. Seçilmiş bu konulara ek olarak, çocuklara hak kavramını tanıtmak ve bu kavramı gündelik yaşamlarına nasıl uyarlayacakları konusunda yol göstermek üzere genel olarak insan hakları kategorisine de yer verilmektedir. Formel olmayan eğitim metodolojisi PUSULACIK, çocukların aktif katılımına ve kişisel deneyimlerine dayanan formel olmayan eğitim metodolojisini izlemektedir. Çocukların katılımı ve işbirliği, grup bütünlüğünün oluşturulmasına yardımcı olmakta, grup üyeleri arasında önyargılı yaklaşımları azaltmaktadır. Bunlar ayrıca karmaşık konuların kavranmasına yardımcı olmakta, sorun çözme becerilerini geliştirmekte, yaratıcılığı ve pratik işleyişi kolaylaştırmaktadır ki, bunların tümü insan hakları eğitiminde önemli hedeflerdir. Yetişkinler, eğiticiler olarak bizlerin, nihai gerçeğe vakıf olduğumuzu sanma gibi bir tuzağa düşmememiz gerekir. Çocuklar eğitim sürecine kendi kişisel deneyimlerini de taşıyacaklardır; onların ilgisini diri tutmak ve etkili bir gelişme sağlamak için bu deneyimlerden aktif biçimde yararlanılmalıdır. Sorulara, hatta çatışmalara bile, olumlu bir yönde değerlendirilebilecek temel eğitim kaynakları olarak bakılmalıdır. 13

4 Kültürlerarası ve katılımcı bir yaklaşım Çocuklar kendi çevreleriyle, kültürleri ve arkadaş gruplarıyla yoğun ilişkiler yaşarken, dünyayı, başka kültürleri, bölgeleri ve insanları merak ederler. PUSULACIK da çeşitli bölgelerden ve kültürel yapılardan öykülere ve durumlara yer vermektedir. Bu zengin çeşitlilik, çocuklara çeşitli kültürler üzerinde düşünme ve bu düşünceler üzerine sağlam bir kimlik geliştirme fırsatı tanır. İngiliz bir eğitimbilimci, Reva Klein in de açıklık getirdiği gibi, çocuklar yalnızca başka çocukların yaşamları hakkında bir şeyler öğrenmekle kalmazlar; aynı zamanda empati ve dayanışma duyguları geliştirirler ve böylece daha küresel bir ölçekte harekete geçme konusundaki rollerini de kavrarlar. 2 PUSULACIK, kültürlerarası ve kapsayıcı bir gelişim süreciyle bu bağlamı ve yaklaşımı desteklemektedir yılı sonlarında, doğrudan çocuklarla çalışmalar yürüten uygulayıcıların gerçekleştirdikleri bir danışma toplantısında kılavuzun kavramsal çerçevesi özetlenmiştir. Ardından bu kavramsal çerçeve açık bir çağrı üzerine bir araya gelen uluslararası bir hazırlık ekibi tarafından yakından izlenmiştir. Söz konusu uluslararası ekip, potansiyel kullanıcıları ve çocuklarla yakın işbirliği içinde PUSULACIK ın hazırlanmasını gerekli görmüştür. Bu amaçla, uygulamacılardan oluşan uluslararası bir referans grubu kurulmuş, hazırlık sürecinde bu grubun görüşlerine başvurulmuştur. Referans grubu PUSULACIK ta yer alması için önerilen etkinlikleri test edip değerlendirmiş, ayrıca kuramsal bölümlerle ilgili geri bildirim sağlamıştır. PUSULACIK ın İçeriği Bölüm I, insan hakları ve çocuk hakları dendiğinde bundan ne anlaşılması gerektiğini ortaya koymakta ve belli başlı uluslararası insan hakları mekanizmalarını tanıtmaktadır. Bölüm II, insan hakları eğitiminin amaçlarını ve çıktılarını açıklamakta, konuyu hem Avrupa perspektifine hem de uluslararası perspektife yerleştirmektedir. Bölüm III, PUSULACIK ın örgün (formel) veya formel olmayan, çeşitli eğitim ortamlarında nasıl kullanılabileceğine ilişkin pratik ipuçları vermekte ve kullanılan eğitim yaklaşımlarından en iyi nasıl yararlanılabileceğini anlatmaktadır. Kolaylaştırıcılara yönelik ipuçları, çocuklarla insan hakları etkinliğine nasıl başlanabileceği ve somut eylemler ile bunların nasıl takip edilebileceği konusunda fikirler sunmaktadır. Bölüm IV, insan hakları alanında seçilmiş çeşitli konulara ilişkin olarak, farklı yaş grupları için, farklı zorluk düzeylerinde 40 pratik etkinliği bir araya getirmektedir. PUSULACIK etkinliklerinin birçoğuna katılmak için çocukların özel bir beceriye sahip olmaları gerekmemektedir. Kılavuzu kullananların etkinlikleri bir dizi halinde veya teker teker kullanmaları yaratıcılıklarını kullanıp geliştirerek kullanmaları tavsiye edilmektedir. Bölüm V, seçilmiş 13 konuya ilişkin gerekli arka plan bilgilerini vermektedir. Kolaylaştırıcıların herhangi bir etkinliğe başlamadan önce ilgili konuları okumaları gerekmektedir. Bu metinlerde yer verilen sorular, okurların kendi bilgilerini ve tutumlarını bir kez daha gözden geçirmelerine yöneliktir ve konuları kişisel veya yerel bağlama yerleştirmelerinde onlara yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Ekler, Avrupa bağlamında çocuklar için özel anlam taşıyan hukuksal belgeler konusunda temel bilgileri içermektedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına dair Sözleşme gibi temel belgelerin çocuk dostu formatlarını da burada bulabilirsiniz. İnsan Hakları Sözlüğü ise, kılavuzda geçen başlıca hukuk terimlerinin anlamlarını vermektedir. Buradaki terimler koyu harflerle verilmektedir. 14

5 İnsan Hakları Eğitimi Gençlik Programı çerçevesinde PUSULACIK PUSULACIK Avrupa Konseyi İnsan Hakları Eğitimi ve Kültürlerarası Diyalog Gençlik Programı çerçevesinde yayınlanmıştır. Program, halen faal olanlar ve daha geniş kesimlere ulaşmak isteyenlerin ötesinde gençleri insan hakları konularında hareketlendirmeyi ve insan haklarını gündelik gerçeklere daha yakın konuma getirmeyi amaçlamaktadır. Başlatıldığı 2000 yılından bu yana program binlerce gence ulaşmıştır ve tüm Avrupa da insan hakları eğitimi programlarıyla insan hakları projelerinin geliştirilmesinde güçlü bir çarpan etkisi yaratmıştır. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Eğitimi ve Kültürlerarası Diyalog Gençlik Programı nın eğitim açısından önemli bir kaynağı da PUSULA dır. Gençlerle birlikte insan hakları eğitimi kılavuzu olan PUSULA 2002 yılında yayınlanmasından bugüne yirmiyi aşkın dile tercüme edilmiştir. Son derece başarılı olan bu kılavuz, gençlere ve kuruluşlarına, demokrasi, sosyal adalet veya toplumsal cinsiyet eşitliği gibi konularda motivasyon sağlamış ve yol göstermiştir. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Eğitimi ve Kültürlerarası Diyalog Gençlik Programı, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Eğitimi Dünya Programı nı (2005 ten bu yana sürüyor) yansıtmakta ve bu programı desteklemektedir. Dünya çapındaki bu program, insan hakları eğitiminde temel ilkelerin ve metodolojilerin ortak bir anlayışta buluşmasını sağlayarak, insan haklarını her toplulukta yaşama geçirmeyi amaçlamaktadır. Dünya Programı Eylem Planı ilk ve ortaöğretim sistemlerine odaklanmakta, insan hakları eğitiminin ulusal düzeyde uygulanmasına yönelik somut bir strateji ve pratik fikirler önermektedir. Yararlı kaynaklar Gandini, Lella, Edward, Carolyn, Forman, George, der., The Hundred Languages of Children: The Reggio Emilia Approach Advanced Reflections: Ablex/Greenwood, Kein, Reva, Citizens by Right, Citizenship education in primary schools: Trentham Books and Save the Children, Krappmann, Lothar, The Rights of the Child as a Challenge to Human Rights Education, Journal of Social Science Education, Bielefeld, 2006: htm Referanslar 1 Krappmann, Lothar, The Rights of the Child as a Challenge to Human Rights Education in Journal of Social Science Education: Bielefeld, 2006: 2 Kein, Reva, Citizens by Right, Citizenship education in primary schools: Trentham Books and Save the Children, 2001, s

6 16