ÖZÜRLÜ AİLELERİNE VERİLECEK EVDE BAKIM YARDIMI YALAN OLDU!

Transkript

1 ÖZÜRLÜ AİLELERİNE VERİLECEK EVDE BAKIM YARDIMI YALAN OLDU! Ahmet OZANSOY* I- GİRİŞ zürlü vatandaşlara sağlanan haklar konusunda çağdaş batı standartları- ulaşabilmek bakımından ülkemizde son yıllarda önemli adımlar Öna atılmış idi. Ancak yasalarla verilen hakların, bürokrasinin hazırladığı yönetmeliklerle geri alındığı durumlar da oluyordu. Buna verilebilecek en güzel örnek, 2828 sayılı Kanun un Ek-7. maddesiyle özürlülere tanınan bakım yardımı hakkının yasaya rağmen yönetmelikle kısıtlanmasıydı. Bu konudan daha önce yayımlanan Yasa Destek, Yönetmelik Köstek: Özürlü Ailelerinin Bakım Yardımı Çilesi başlıklı makalemizde(1) bahsetmiştik. Biz, makalelerimizle uyararak Yasa ya aykırı olarak çıkarılan yönetmeliğin düzeltilmesini beklerken; Yasayla verilen hak, yönetmeliğe paralel şekilde başka bir yasayla geri alındı. İşbu makalede; öncesi ve sonrasıyla bakım yardımı hakkının durumu tartışılacaktır. II- KONUNUN KRONOLOJİK GELİŞİMİ Özürlülere yönelik düzenlemeler esasında, Devletin Anayasal görevlerindendir. Anayasa nın 61. maddesi Devlete sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alma görevini yüklemiştir. Ülkemizde uzun yıllar engelliler konusunda hemen hiçbir adım atılmamış ve engelli vatandaşlar ve aileleri kendi çaresizlikleri ile baş başa bırakılmışlardır. Nihayet son yıllarda, Avrupa Birliği uyum sürecinin de etkisiyle henüz son derece yetersiz olmakla birlikte ciddi adımlar atılmaya başlanmıştır. Fakat bürokrasinin direnci, yasayla atılan kimi adımların önce ve mümkünse idari düzenlemelerle, yeterli gelmezse de yeni yasal düzenlemelerle geri alınması veya önemli ölçüde kısıtlanması sonucunu doğurmaktadır. Bu konudaki en çarpıcı örnek 2828 sayılı Yasa nın Ek- 7. maddesinde yapılan düzenlemedir. A SAYILI YASA İLE 2828 SAYILI YASA YA EKLENEN EK MAD- DE 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu na(2), 5378 * Dr. (1) Ahmet OZANSOY, Yasa Destek, Yönetmelik Köstek: Özürlü Ailelerinin Bakım Yardımı Çilesi, Yaklaşım, Mayıs 2010, Sayı: 209, s (2) tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır.

2 164 YAKLAŞIM YIL 22 SAYI 256 NİSAN 2014 sayılı Kanun un(3) 30. maddesi ile eklenen Ek-7. madde ile bakıma muhtaç özürlülere resmi veya özel bakım merkezlerinde ya da ikametgâhlarında bakım hizmeti verilmesi hakkı tanınmıştır. Bahse konu maddenin ilk fıkrası aynen şöyle idi: Sosyal güvenlik kurumlarına tâbi olmayan, bakıma muhtaç özürlülerden ailesini kaybetmiş olanlar ile ailesi ekonomik veya sosyal yoksunluk içerisinde bulunanlara bakım hizmetinin resmî veya özel bakım kurumlarında ya da ikametlerinde verilmesi sağlanır. Bu maddede bakım ücreti alma 2 koşula bağlanmıştı: 1- Özürlünün kendisinin sosyal güvenliğinin olmaması, 2- Özürlünün ailesinin olmaması veya ailesinin ekonomik ve sosyal yoksunluk içerisinde olması. Bu ifadede geçen aile teriminden ne anlaşılması gerektiği de açık değildi. Uygulamada; özürlüyle aynı evde oturan herkes, özürlünün ailesi sayılıyor idi. Bu durum pek çok haksızlık doğurmaktaydı. Zira kendilerinden fedakârlık yaparak özürlüye bakan akrabaları cezalandırılmış oluyordu. İşte yasa koyucu bu durumu fark ederek bahse konu Yasa yı değiştirdi. B SAYILI YASA İLE DEĞİŞ- TİRİLEN 2828 SAYILI YASA NIN EK 7. MADDESİ 2828 sayılı Kanun un Ek-7. maddesinin bakım hizmetinin şartlarını anlatan ilk fıkrası, 2007 yılında 5579 sayılı Kanun(4) ile aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir: Her ne ad altında olursa olsun her türlü gelirleri toplamı esas alınmak suretiyle; kendilerine ait veya bakmakla yükümlü olduğu birey sayısına göre kendilerine düşen ortalama aylık gelir tutarı bir aylık net asgarî ücret tutarının 2/3 ünden daha az olan bakıma muhtaç özürlülere, resmî veya özel bakım merkezlerinde ya da ikametgâhlarında bakım hizmeti verilmesi sağlanır. Bu yeni halde bakım ücreti alma koşulları değiştirilerek teke indirilmiştir: 1- Özürlünün kendisinin ve özürlünün bakmakla yükümlü olduğu kişilerin (eşi ve çocukları ile geliri olmayan anne babası) gelirleri toplamının aylık kişi başı net asgari ücretin 2/3 ünden az olması. Ek-7. maddenin ilk şeklinde, yukarıda zikredilen yönde değişiklik yapılmasının nedeni, madde gerekçesinde hiçbir yanlış anlamaya meydan vermeyecek netlikte açıklanmıştır. Gerekçede; 5378 sayılı Kanun un 30. maddesi ile 2828 sayılı Kanun a eklenen Ek-7. madde ile bakıma muhtaç özürlülerin, bakım hizmetinden faydalanabilmesi için herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna tâbi olmama şartı getirilmiştir. Oysaki bakıma muhtaç özürlünün ailesinin herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna tâbi olması, özürlünün temelde alma hakkına sahip olduğu hizmetten faydalanmasına engel teşkil etmemelidir. Özellikle ailesinin sosyal (3) tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. (4) tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır.

3 YAKLAŞIM YIL 22 SAYI 256 NİSAN güvencesinden faydalanan, başkasının yardımı olmaksızın hayatını devam ettiremeyecek şekilde ağır özürlü olan bireylere ve ailelerine herhangi bir sosyal hak tanınmamaktadır. Kanun un bu maddesi sosyal güvence kısıtlaması getirmiştir. Bu kısıtlama ile özürlüler arasında ayrımcılık yapılmakta ve Anayasa nın eşitlik ilkesi ihlal edilmektedir. Bakıma muhtaç özürlü birey, kendisinin ya da ailesinin sosyal güvencesinin olması nedeniyle bakım hizmetinden yararlanamamaktadır. Uygulamada sosyal güvenlik sistemi içerisinde yer alan özürlü ailelerinin yarısından fazlasının bir asgari ücret aldığı, geri kalan kesimin de iki asgari ücret ile yaşamını idame ettirdiği bilinmektedir sayılı Kanun un bir ya da iki asgari ücreti öngördüğü bakım hizmetinden, sosyal güvenlik kurumlarına tâbi olan özürlü ailelerinin belirlenen bakım ücretlerini, aldıkları maaşla karşılayamamaları ve bu hizmetten yararlanamamaları sonucunu doğuracaktır. Özürlülükte, bakım sorumluluğunun aile yanında toplum tarafından da üstlenilmesi gerekmektedir. Bakıma gereksinim duyan özürlü bireylerin psikolojik ve sosyo-ekonomik gereksinimlerinin çağın gereklerine uygun bir şekilde herhangi bir ayrım yapılmaksızın karşılanması zorunludur. denilmektedir. Yasa ve gerekçesi bu kadar açık olmasına rağmen, bakım hizmetinin uygulanmasına yönelik detayların belirlendiği, Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik (5)in Tanımlar başlıklı 4. maddesinin (h) bendinde; Bakmakla Yükümlü Olunan Bireyler in, üveyler de dâhil olmak üzere bakıma muhtaç özürlünün kendisi ve kendisi ile birlikte aynı evde yaşayan; eşi, çocukları ile ana ve babası, çocuklarının eşleri, evli olmayan torunları, ana ve babasının ana ve babası, evli olmayan kardeşleri, eşinin ana ve babası, eşinin evli olmayan kardeşleri; başka bir adreste bulunsa dahi evli olmayan ve eğitimini devam ettiren 25 yaşını tamamlamamış çocukları ile aynı durumdaki kardeşleri ve eşinin kardeşleri ile aynı evde yaşamakta iken er veya erbaş olarak askere gitmiş olan babası, çocuğu ve kardeşi; ayrı adreslerde ikamet etse dahi özürlü üzerinde velayeti devam eden anne ve babayı ifade edeceği tanımlaması yapılmıştır. Yönetmelikle yapılan bu Bakmakla Yükümlü Olunan Birey tanımı ile yasa koyucunun amacına taban tabana zıt şekilde, özürlüye bakmakla yükümlü olmayan kişilerin gelirleri de özürlüye bakım hizmeti sağlanıp sağlanmayacağı belirlenirken hesaba katılmaya başlanmıştır. Oysa bahse konu tanım özürlüye bakmakla yükümlü olanlar değil, özürlünün bakmakla yükümlü olduğu bireyler tanımıdır. Bir kimsenin bakmakla mükellef olduğu kişiler eşi, öğrenim durumlarına göre belirli yaşları aşmamış çocukları ile herhangi bir gelirleri olmayan anne ve babasıdır. Eğer tanım yazılırken özürlü tarafından (5) tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır.

4 166 YAKLAŞIM YIL 22 SAYI 256 NİSAN 2014 bakmakla yükümlü olunan değil de, özürlüye bakmakla yükümlü olanlar kastedilmişse, bu durumda da özürlüye bakmakla yükümlü olanlar sadece ve sadece özürlünün 18 yaşını doldurmamış olması koşuluyla anne ve babadır. Özürlü 18 yaşını doldurduktan sonra bakmakla yükümlü olma fiili onlar için de kalkar (Bkz. Medeni Kanun md. 328). İşte bu Yönetmelik maddesiyle, yasa tarafından özürlülere sağlanan hak alenen ve açıkça yok edilmiştir. Bu konunun dava konusu olmaya başlaması sonucunda bu defa 5579 sayılı Yasa ile tanınan hakkın yine yasa ile geri alınması gündeme gelmiştir. C SAYILI YASA İLE DEĞİŞ- TİRİLEN 2828 SAYILI YASA NIN EK 7. MADDESİ Yukarıda açıklandığı üzere 5579 sayılı Yasa ile tanınan ancak Yönetmelikle gasp edilmeye çalışılan hak, bu defa 6518 sayılı Yasa nın(6) 21. maddesiyle 2828 sayılı Yasa nın Ek-7. maddesinin tekrar değiştirilmesi suretiyle geri alınmıştır. Yapılan değişiklikle Ek-7. maddenin ilk fıkrası aşağıdaki hali almıştır: Her ne ad altında olursa olsun her türlü gelirler toplamı esas alınmak suretiyle, hane içinde kişi başına düşen ortalama aylık gelir tutarı, asgarî ücretin aylık net tutarının 2/3 ünden daha az olan bakıma ihtiyacı olan engellilere, resmî veya özel bakım merkezlerinde bakım hizmeti ya da sosyal yardım yapılmak suretiyle evde bakımına destek verilmesi sağlanır. Hanede birden fazla bakıma ihtiyacı olan engelli bulunması hâlinde, hane içinde kişi başına düşen ortalama aylık gelir tutarının hesaplanmasında birinci bakıma ihtiyacı olan engelliden sonraki her bakıma ihtiyacı olan engelli iki kişi sayılır. Bu son halde evde bakıma destek ödemesinde, özürlülerin kendilerinin ve bakmakla yükümlü oldukları bireylerin gelirleri değil, hane içinde yaşayan herkesin gelirleri dikkate alınmaya başlanmıştır. Yani bir şekliyle Yasa nın ilk şeklindeki aile terimine geri dönülmüştür. Madde gerekçesinde(7); Söz konusu yardımdan faydalanmaya ilişkin gelir kriteri, Bakanlığın tüm yardım uygulamaları için belirlediği hane halkı yaklaşımı çerçevesinde yeniden belirlenmiştir. Hanedeki bireylerin gelir ve ortak harcamaları hane içerisindeki ortak yoksulluk durumunu ve bu durumun başvuruda bulunan kişinin muhtaçlık haline yansımasını etkilemektedir. Refah hanede paylaşılan bir durumdur sayılı Kanun kapsamında yapılan yardımlarda ve 2022 sayılı Kanun uyarınca bağlanan yaşlı ve engelli aylıklarında uygulanan bu yaklaşımın bu yardım türünde de uygulanması sosyal yardımlar için geçerli ekonomik muhtaçlık kriterinde farklılıkları ve yanlış anlamaları ortadan kaldıracaktır. Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri Bilgi Sistemi ile birlikte hane ölçeğinde kişinin tüm gelirleri elektronik ortamda temin edilebildiği için, gelir (6) tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. (7) Erişim:

5 YAKLAŞIM YIL 22 SAYI 256 NİSAN kriteri, tüm sosyal yardımlarda uygulanabilir ve genel bir kriter olan hane halkı yaklaşımı ile ilişkilendirilmiştir. denilmiştir. III SAYILI YASA SONRASI EVDE BAKIMA DESTEK SOS- YAL YARDIMI 6518 sayılı Yasa ile evde bakıma destek sosyal yardımı alınabilmesi için dikkate alınacak gelir sınırında kullanılan hane halkı teriminden ne anlaşılması gerektiği Yasa da açıklanmamıştır. Genel hukuk sistemimiz içerisinde de böyle bir tanım bulunmamaktadır(8). Bu ifade yalnızca TÜİK tarafından yapılan istatistiksel hesaplamalarda dikkate alınan bir kavramdır. Yasalarda açıkça tanımı bulunan bakmakla yükümlü olunan birey tanımında dahi bu kadar çok tartışma ve uyuşmazlık çıkmışken, ne ifade ettiği belli olmayan hane halkı kavramının Yasa da tanımlanmadan kullanılması son derece hatalı olmuştur. Hane halkı kavramından, adres kayıt sistemine göre aynı adreste ikamet edenler anlaşılabilir mi? Böyle anlaşılması durumunda, yasal olarak gelirini özürlüyle paylaşmak zorunda olmayan, sadece toplumsal ve sosyal nedenlerle özürlüyü evinde ikamet ettirip bakımını üstlenenler cezalandırılmaktadır. Bu kişiler özürlünün anne babası dahi olsalar, neticede yasal olarak özürlüye bakmakla yükümlü değillerdir sayılı Yasa nın gerekçesinde açıkça ifade edildiği üzere özürlülere bakım sorumluluğu, aile yanında toplum tarafından üstlenilmesi gereken bir yüktür. Bu anlamda 6518 sayılı Yasa ile bir geriye gidiş olmuş ve özürlüye bakım sorumluluğu toplumdan alınıp tekrar özürlünün ailesine yüklenmiştir. Örnekler üzerinden konuyu inceleyelim. Örnek-1: Zihinsel özürlü 40 yaşında bir kimsenin 2022 sayılı Kanun dan aylık 400 TL maaş aldığını, anne ve babasıyla yaşayan bu özürlünün annesinin gelirinin bulunmadığını, babasının da aylık TL emekli maaşı aldığını varsayalım yılının ilk 6 ayı için asgari ücret net 846 TL dir. Bu tutarın üçte ikisi 564 TL dir. Hane halkı, aynı evde yaşayanlar şeklinde dikkate alındığında; (Tablo:1) Gelir (TL) Özürlü 400 Baba Anne 0 Toplam Kişi Başı Bu özürlü ailesi kişi başı geliri, 2014 yılının ilk 6 ayı için belirlenen net asgari ücretin üçte ikisi olan 564 TL den daha fazla (567 TL) kişi başı geliri olduğundan evde bakıma destek sosyal yardımı alamayacaktır. Özürlünün anne ve babası, yasal olarak bakmaya zorunlu olmadıkları özürlü çocuklarına baktıkları için normalde 650 TL lik bir refahları varken, 567 TL lik refaha katlanmaktadırlar. Örnek-2: Örnekteki babanın geliri TL olsaydı kişi başı gelir 564 TL den aşağıda kalacağından bu özür- (8) 5490 sayılı Nüfus Hizmetleri Kanunu nda da aile ve aile kütüğü tanımları olmasına rağmen hane halkı tanımı mevcut değildir.

6 168 YAKLAŞIM YIL 22 SAYI 256 NİSAN 2014 lü ailesi, 2014 yılı ilk 6 ayı için ( x 0,076998=) 769,98 TL aylık evde bakıma destek sosyal yardımı alabilecekti. (Tablo:2) Gelir (TL) Özürlü 400 Baba Anne 0 Toplam Kişi Başı Örnek 3- Yukarıda Örnek 2 ye göre evde bakıma destek sosyal yardımı alan ailenin yanına, özürlünün annesinin kardeşinin öğretmen olan çocuğunun o şehre tayini çıkması sebebiyle geldiğini ve 1 yıl süreyle özürlünün ailesi ile birlikte ikamet ettiğini, bu süre zarfında da adres kayıt sistemine (yasalara uygun şekilde) bildirimde bulunduğunu varsayalım. (Tablo:3) Gelir (TL) Özürlü 400 Baba Anne 0 Kuzen Toplam Kişi Başı Görüldüğü üzere, kuzenin hane halkına dâhil olmasıyla birlikte özürlü ailesi evde bakıma destek sosyal yardım hakkını kaybetmiş ve 769 TL gelirden olmuştur. Durumun çarpıklığı ortadadır. IV- SONUÇ 2828 sayılı Kanun un Ek-7. maddesinde 2007 yılında yapılan değişiklikle; gelirleri ve sosyal güvenceleri olan özürlü ailelerinin de, özürlüye bakma karşılığında bakım hizmeti ücreti alabilmeleri amaçlanmış idi. Değişikliğin gerekçesi, özürlüye bakma yükümlülüğünün temelde Devletin görevi olması ve özürlüye bakan ailelerin kendi refah seviyelerini düşürmelerinin beklenemeyeceği anlayışıydı. Ancak yasa koyucunun bu iradesi, çıkarılan Yönetmelikte yapılan bakmakla yükümlü olunan birey tanımı ile açıkça yürürlüğe sokulmamıştır. Konunun yargıya taşınması ve mızrağın çuvala sığmayacak hale gelmesiyle birlikte bu defa 6518 sayılı Yasa ile 2828 sayılı Yasa nın Ek-7. maddesi tekrar değiştirilmiş ve kişi başı gelirin hesabında dikkate alınacak gelirler için daha önce geçerli olan bakmakla yükümlü olunan bireyler hukuki teriminden vazgeçilerek ucu açık hane halkı kriterine geçilmiştir. Böylece, 5579 sayılı Yasa nın gerekçesinde açıkça ifade edilen özürlülere bakım sorumluluğunun toplumca üstlenilmesi gereken bir yük olduğu anlayışından geriye gidiş olmuş ve özürlüye bakım sorumluluğu toplumdan alınıp tekrar özürlünün ailesine yüklenmiştir. Dünyadaki gelişimlere tamamen ters yönde atılan bu adım, değil birkaç yüz lira, çok daha yüksek paralar ödense dahi zaten bir özürlüye bakmak gibi dünyanın en ağır yüklerinden birini üstlenen özürlü ailelerine, yüklerini biraz olsun hafifletmek şansı tanımamıştır. Üstelik bu yükün hiç değilse bir kısmının toplumca üstlenileceği önce yasa koyucu tarafından ilan edilerek özürlü aileleri sevindirilmiş, bu iradeye yönetmelikle uyulmayarak bu sevinç kursakta bırakılmış, nihayet yönetmeliğin Yasa ya uydurulması beklenirken, neredeyse Yasa yönetmeliğe uygun hale getirilerek özürlü ailelerinin umutları da ellerinden alınmıştır.