1. ÜNİTE SANAT METİNLERİNİN AYIRICI ÖZELLİKLERİ

Transkript

1 1. ÜNİTE SANAT METİNLERİNİN AYIRICI ÖZELLİKLERİ Çanakkale Şehitler Anıtı hakkında bilgi veren bir öğretici metin okuyan insanlar aynı şeyi anlarken Mehmet Akif Ersoy un Çanakkale Şehitlerine adlı şiirini okuyan insanlarda faklı farklı duygular ve algılar oluşuyor. 1. Kahramanlık bildiren şiirlerde dil hangi işlevde kullanılır? 2. Çanakkale Savaşı hakkında yazılan bir roman gerçeği olduğu gibi yansıtır mı?

2 Bu ünitenin sonunda: NELER ÖĞRENECEĞİZ 1. Sanat metinlerinin yapı bakımından öğretici metinlerden farklılıklarını sıralayabilecek, 2. Sanat metinlerinin gerçeklikle ilişkisini sorgulayabilecek, 3. Sanat metinlerinde göndergenin özelliklerini örneklerle açıklayabilecek, 4. Sanat metinlerinde kullanılan dilin işlevlerini belirleyecek, 5. Sanat metinleri ile okuyucu/seyirci arasındaki iletişimi fark edebilecek, 6. Sanat metinleri ile gelenek arasında ilişki kurabilecek, 7. Sanat metinleri ile gerçekleşen iletişimin özelliklerini açıklayabilecek, 8. Sanat iletisinin bilimsel, düşünsel ve dinsel iletilerden farklılıklarını örneklerle gösterebilecek, 9. Dille gerçekleştirilen sanatlarla; ses, renk, çizgi ve hareketle gerçekleştirilen sanatlar arasındaki farklılıkları belirleyecek, 10. Dille gerçekleştirilen sanat etkinlerini gruplandırabilecek, 11. Anlatmaya bağlı metinlerde temaların özelliklerini belirleyecek, 12. Coşku ve heyecana bağlı sanat metinlerinin özelliklerini belirleyeceksiniz. ANAHTAR KAVRAMLAR Göstermeye bağlı metinler Sanat metinleri Öğretici metinler Halk hikâyesi Dilin işlevleri Mesaj Gerçeklik Anlatıcı 10

3 1.1. SANAT METİNLERİNİN AYIRICI ÖZELLİKLERİ E HAZIRLIK ÇALIŞMALARI 1. Bu ünitede sanat metinlerinin öğretici metinlerden farkı, yapı özellikleri, çeşitleri, sanat metinlerinde kullanılan dil işlevleri ve çeşitli sanat metinlerinin özellikleri işlenecektir. 2. Üniteyi çalıştıktan sonra tarihî olay ve kişileri anlatan metin, gezi yazısı, anı, biyografi, fabl, masal, halk hikâyesi, hikâye metinlerini ve destan parçalarını öğrendiğiniz bilgiler ışığında inceleyiniz. 3. Şimdi aşağıdaki metinleri inceleyerek metinler arasındaki farkları bulmaya çalışınız. UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI 1. Metin ESKİCİ Vapur rıhtımdan kalkıp da Marmara ya doğru uzaklaşmaya başlayınca yolcuyu geçirmeye gelenler, üzerlerinden ağır bir yük kalkmış gibi ferahladılar: Çocukcağız Arabistan da rahat eder. dediler, hayırlı bir iş yaptıklarına herkesi inandırmış olmanın uydurma neşesiyle, fakat gönülleri isli, evlerine döndüler. Önce babadan yetim kalan küçük Hasan, anası da ölünce uzak akrabaları ve konu komşunun yardımıyla halasının yanına, Filistin in sapa bir kasabasına gönderiliyordu. Hasan vapurda oyalandı; gırıl gırıl işleyen vinçlere, üstleri yazılı cankurtaran simitlerine, kurutulacak çamaşırlar gibi iplere asılı sandallara, vardiya değiştirilirken çalınan kampanaya bakarak çok eğlendi. Beş yaşında idi; peltek, şirin konuşmalarıyla da güvertede yolcuları epeyce eğlendirmişti. Fakat vapur, şuraya buraya uğrayıp bir sürü yolcu bıraktıktan sonra sıcak memleketlere yaklaşınca kendisini bir durgunluk aldı: Kalanlar bilmediği bir dilden : Hasan gel! Hasan git! demiyorlardı; adı değişir gibi olmuştu. Hassen şekline girmişti. Taal hun yâ Hassen! diyorlardı. Yanlarına gidiyordu. Ruh yâ Hassen... derlerse uzaklaşıyordu. Hayfa ya çıktılar ve onu bir trene koydular. 11

4 Artık ana dili büsbütün işitilmez olmuştur. Hasan köşeye büzüldü; bir şeyler soran olsa da susuyordu, yanakları pençe pençe, al al olarak susuyordu. Portakal bahçelerine dalmış, göğsünde bir katılık, gırtlağında lokmasını yutamamış gibi bir sert düğüm, hep susuyordu. Fakat hem tümüyle çiçek açmış, hem yemişlerle donanmış güzel, ıslak bahçeler de tükendi; zeytinlikler de seyrekleşti. Yamaçlarında keçiler otlayan kuru, yalçın, çıplak dağlar arasından geçiyorlardı. Bu keçiler kapkara, beneksiz kara idi; tüyleri yeni otomobil boyası gibi aynamsı bir cilâ ile, kızgın güneş altında, fırıl fırıl yanıyordu. Bunlar da bitti; göz alabildiğine uzanan bir düzlüğe çıkmışlardı; ne ağaç vardı, ne dere, ne ev! Yalnız ara sıra kocaman kocaman hayvanlara rast geliyorlardı. Çok uzun bacaklı, çok uzun boylu, sırtları kabarık, kambur hayvanlar trene bakmıyorlardı bile... Ağızlarında beyazımsı bir köpük çiğneyerek dalgın ve küskün arka arkaya, ağır, ağır yumuşak yumuşak, is bırakmadan ve toz çıkarmadan gidiyorlardı. Çok sabretti, dayanamadı, yanındaki askere parmağını göstererek sordu; o güldü: Gemel! Gemel! Dedi. Hasan ı bir istasyonda indirdiler. Gerdanından, alnından, kollarından ve kulaklarından biçim biçim, sürü sürü altınlar sallanan kara çarşaflı, kara çatık kaşlı, kara iri benli bir kadın göğsüne bastırdı. Anasınınkine benzemeyen, tuhaf kokulu, fazla yumuşak, içine gömülüveren cansız bir göğüs... Yâ habibî! Yâ aynî! Halasının yanındaki kadınlar da sarıldılar, öptüler, söyleştiler, gülüştüler. Birçok çocuk da gelmişti; entarilerinin üstüne hırka yerine ceket giymiş, saçları perçemli, başları takkeli çocuklar... Hasan durgun, tıkanıktı; susuyor, susuyordu. Öyle, haftalarca sustu. Anlamaya başladığı Arapçayı, küçücük kafasında beliren bir inatla konuşmayarak sustu. Daha büyük bir tehlikeden korkarak deniz altında nefes almamaya çalışan bir adam gibi tıkandığını duyuyordu, gene susuyordu. Hep sustu. Şimdi onun da kuşaklı entarisi, ceketi, takkesi, kırmızı merkupları (bir tür yöresel deri ayakkabı) vardı. Saçlarının ortası, el ayası kadar sıfır numara makine ile kesilmiş, alnına perçemler uzatılmıştı. Deri gibi sert, yayvan tandır ekmeğine alışmıştı; yer sofrasında bunu hem kaşık hem çatal yerine dürümleyerek kullanmayı beceriyordu. Bir gün halası, sokaktan bağırarak geçen bir satıcıyı çağırdı. Evin avlusuna sırtında çuval kaplı bir yayvan torba, elinde bir ufacık iskemle ve uzun bir demir parçası, dağınık kılıklı bir adam girdi. Torbasında da mukavva gibi bükülmüş bir tomar duruyordu. 12

5 Konuştular, sonra önüne bir sürü patlak, sökük, parça parça ayakkabı dizdiler. Satıcı iskemlesine oturdu; Hasan da merakla karşısına geçti. Bu dört yanı duvarlı, tek kat, basık ve toprak evde öyle canı sıkılıyordu ki... Şaşarak, eğlenerek seyrediyordu: Mukavvaya benzettiği kalın deriyi iki tarafı keskin incecik sapsız bıçağı ile kesişine, ağzına bir avuç çivi dolduruşuna, sonra bunları birer birer, İstanbul da gördüğü maymun gibi avurdundan çıkarıp ayakkabıların altına çabuk çabuk mıhlayışına, deri parçalarını pis bir suya koyup ıslatışına, mundar çanaktaki macuna parmağını daldırıp tabanlara sürüşüne, hepsine bakıyordu. Susuyor ve bakıyordu. Bir aralık nerede ve kimlerle olduğunu keyfinden unuttu, dalgınlığından ana diliyle sordu: Çiviler ağzına batmaz mı senin? Eskici başını hayretle işinden kaldırdı. Uzun uzun Hasan ın yüzüne baktı: Türk çocuğu musun be? İstanbul dan geldim. Ben de o taraflardan... İzmit ten! Eskicide saç sakal dağınık, göğüs bağır açık, pantolonu dizlerden yamalı, dişleri eksik ve suratı sarı, sapsarıydı; gözlerinin akına kadar sarıydı. Türkçe bildiği ve İstanbul taraflarından geldiği için Hasan, şimdi onun sade içine değil, yüzüne de dikkatle bakmıştı. Göğsünün ortasında, tıpkı çenesindeki sakalı andıran kırçıl, seyrek bir tutam kıl vardı. Dişsizlikten peltek çıkan bir sesle tekrar sordu: Ne diye düştün bu cehennemin ortasına sen? Hasan anladığı kadar anlattı. Sonra Kanlıca daki evlerini tarif etti, komşusunun oğlu Mahmut la balık tuttuklarını, anası doktora giderken tünele bindiklerini, bir kere de kapıya beyaz boyalı hasta otomobili geldiğini, içinde yatak serili olduğunu söyledi. Bir aralık da kendisi sordu: Sen niye buradasın? Öteki başını ve elini şöyle salladı. Uzun iş mânâsına gelen bir hareketle mırıldandı: Bir kabahat işledik de kaçtık! Asıl konuşan Hasan dı, altı aydan beri susan Hasan... Durmadan, dinlenmeden, nefes almadan, yanakları sevincinden pembe pembe, dudakları titreyerek taze, gevrek, billûr sesiyle bitevîye konuşuyordu. Aklına ne gelirse söylüyordu. Eskici hem çalışıyor, hem de ara sıra Ha! Ya! Öyle mi?... gibi dineldiğini bildiren sözlerle onu söyletiyordu; 13

6 artık erişemeyeceği yurdunun bir deresini, bir rüzgârını, bir türküsünü dinliyormuş gibi hem zevkli, hem yaslı dinliyordu; geçmiş günleri, kaybettiği yerleri düşünerek benliği sarsıla sarsıla dinliyordu. Daha çok dinlemek için de elini ağır tutuyordu. Fakat nihayet bütün ayakkabılar tamir edilmiş, iş bitmişti. Demirini topraktan çekti, köselesini büktü, çivi kutusunu kapadı, kiriş çanağını sarmaladı. Bunları hep ağır ağır yaptı. Hasan, yüreği burkularak sordu: Gidiyor musun? Gidiyorum ya, işimi tükettim. O zaman gördü ki küçük çocuk, memleketlisi minimini yavru ağlıyor... Sessizce, titreye titreye ağlıyor. Yanaklarından gözyaşları birbiri arkasına, temiz vagon pencerelerindeki yağmur damlaları; dışarını rengini geçiren manzaraları içine alarak nasıl acele acele, sarsıla çarpışa dökülürse öyle, bağrının sarsıntılarıyla yerlerinden oynayarak, vuruşarak içlerinde güneşli mavi gök, pırıl pırıl akıyor. Ağlama be!... Ağlama be! Eskici başka söz bulamamıştır. Bunu işiten çocuk hıçkıra hıçkıra, katıla katıla ağlamaktadır. Bir daha Türkçe konuşacak adam bulamayacağına ağlamaktadır. Ağlama diyorum sana! Ağlama!... Bunları derken onun da katı, nasırlanmış yüreği yumuşamış, şişmişti. Önüne geçmeye çalıştı, ama yapamadı, kendisini tutamadı, gözlerinin dolduğunu ve sakallarından kayan yaşların Arabistan sıcağıyla yanan kızgın göğsüne- bir pınar sızıntısı kadar serin, ürpertici, döküldüğünü duydu. Gurbet Hikâyeleri Refik Halit KARAY AÇIKLAMALAR Eskici adlı hikâyede yazar herkesin başından geçebilecek bir olayı ve gurbet duygusunu kurgulayarak anlatmıştır. Refik Halit Karay bu hikâyeyi vatanından uzak yaşadığı yıllarda yazmıştır. Yazar gurbette neler hissettiğini ve çekilen sıkıntıları bu hikâyeyle dolaylı yoldan dile getirmiştir. Sanat metinleri, gerçeği olduğu gibi değil de yorumlayarak anlatır. Sanat metinlerinde gerçeğin dönüştürülmesi söz konusudur. Sanatçı da herkes gibi yaşadığı dönemdeki günlük ve bilimsel gerçeklikle iç içedir. Fakat sanat metinlerinde ger- 14

7 çeklik ifade edilirken dil göstergeleri yeni, farklı anlam ve değerler kazanır. Sanatçının kullandığı sözcükler, metnin anlamını biçimlendirir. Sözcüklerin yan ve mecaz anlamlarında kullanılması her okuyanın sanat metnini farklı yorumlamasına neden olur. Öğretici metinler nesnel olduğu için okuyan herkes aynı bilgiyi anlar. ETKİNLİK Size göre yazar Eskici adlı metinde hangi mesajı vermektedir? Yazarın sanat metinlerinde iletmek istediği mesaja gönderge denir. Sanat metinlerinde anlam görünen ve tek boyutlu değildir. Kimi sanat metinleri tek bir anlam ifade edebilir ancak bunların çoğu yoğun anlamlıdır. Sanat metninin göndergesi çoğu zaman dolaylı bir biçimde verilir, bu da sanat metinlerinin farklı yorumlanmasına neden olur. ETKİNLİK Eskici adlı metin hangi gelenekle yazılmıştır? Eskici adlı metin hikâye geleneği etrafında yazılmıştır. Hikâye Cumhuriyet Döneminde kaleme alınmıştır. Sanat metinleri bağlı oldukları gelenek etrafında, onun ortaya koyduğu ve zamanla tam biçimini alan teknik kurallar çerçevesinde kaleme alınır. METİN VE GELENEK Her sanatçı kendinden önceki sanatçılardan, her dönem kendinden önceki dönemden etkilenir. İlk ürünlerde hep bir öncekine öykünme vardır. Daha sonra yazarlar kendilerini geliştirir ve özgün eserler vermeye başlar. Böylece yeni gelenekler oluşur. Sanat metinleri ve gelenek arasındaki ilişki İslamiyet ten önce başlamış günümüze kadar sürmüştür. Bir metnin hangi edebî dönemde yazıldığını belirlemek için metnin diline, temasına, anlatımına ve yapısına bakmak gerekir. Her metin yazıldığı dönemden izler taşır. ETKİNLİK Eskici adlı sanat metni ile aşağıdaki Orhan Veli Kanık adlı öğretici metni karşılaştırınız. 15

8 UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI 2. Metin ORHAN VELİ KANIK Orhan Veli 13 Nisan 1914 te Beykoz da doğdu. Orhan Veli nin çocukluğu Beykoz ve Beşiktaş ta geçti. Müterake yıllarında Beşiktaş ta Akaretler deki ilkokulun ana sınıfına yazıldı. Bir yıl bu okula devam etti ve Galatasaray Lisesinin ilkokul kısmına yatılı verildi. Bu okula 257 numara ile kaydedilen Orhan Veli, ilk yıl sınıf birincisi oldu. Fransızcaya büyük bir ilgisi ve kabiliyeti vardı. Hocalarından yüzlerce aferin aldı. O zamanlar bir karton üzerine yaldızlı bir şekilde basılıp dağıtılan Bon point lerden her hafta beş altı tane alıyordu. Ayrıca spora da merak sarmıştı. Annesinin aldığı Galatasaray forması, dizlik, ayakkabı ve topla hem okulda hem de Beykoz daki evlerinin bahçesinde futbol oynamaya başlamıştı. İlk dört sınıfı Galatasaray da okuyan Orhan Veli, 1925 yılında babasının arzusu ile annesiyle beraber Ankara ya gitti. Gazi İlkokulunun beşinci sınıfına yazıldı. Bir yıl sonra Ankara Lisesinin altıncı sınıfına yatılı verildi. Edebiyata merakı ilkokulda başlamıştı. (...) Ayrıca ömür boyu beraber olacağı ve aynı şiir görüşünü paylaşacağı arkadaşları ile de bu yıllarda tanıştı. İlkokulun son sınıfında Oktay Rifat la, lisenin birinci sınıfında Melih Cevdet le karşılaşmıştı. Üç edebiyat meraklısı genç birbirlerinden ayrılmıyorlar, devamlı sanat ve edebiyat sohbetleri yapıyorlardı. Lise kooperatifinin sermayesiyle Sesimiz adlı bir dergi çıkarmaya başladılar. Kendileri de bu dergide yazmaktaydılar. Orhan Veli nin küçük yaştan beri tiyatroya da merakı vardı. Beykoz daki evlerinin bahçesinde arkadaşlarıyla beraber sahne kuran Orhan Veli, kendi yazdığı piyesleri temsil etmekteydi. Doktor İhsan adlı ilk piyesini yaşlarında yazmış ve bizzat sahneye koymuştu. Bu iki perdelik basit bir vodvildi. Ankara ya gittikten sonra bir iki okul müsameresinde rol almış, Raşit Rıza nın temsil ettiği Aktör Kin piyesinde oynamıştı. Daha sonra Ankara Halkevi nde Ercüment Behzad Lâv ın sahneye koyduğu Molière in Zor Nikâh ında Üstâd-ı Sânî rolünü aldı. Bu önemli rolde büyük bir başarı gösteren Orhan Veli, Maeterlinck in Monna Vanna piyesinde baba rolünde sahneye çıktı. Bu tarihten sonra tiyatro alanındaki çalışmalarını, aktör değil mütercim olarak devam ettirdi ve birçok piyesi dilimize çevirdi. Orhan Veli, 1932 yılında Ankara Lisesini bitirdi. Aynı yıl İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinin Felsefe bölümüne yazıldı te Edebiyat Fakültesi Talebe Cemiyeti Başkanı oldu yılına kadar devam ettiği fakülteyi, bitirmeden bıraktı. Üniversitede iken bir yıl kadar Galasataray Lisesinde öğretmen yardımcılığı yapmıştı. Sonra 16

9 Ankara ya giderek PTT Umum Müdürlüğü Telgraf İşleri Reisliği Milletlerarası Nizamlar Bürosu nda memur oldu ye kadar burada çalıştı. Bu tarihte askerlik görevine başladı e kadar Gelibolu nun Kavak Köyünde askerliğini yaptı te teğmen rütbesiyle terhis edildi. Millî Eğitim Bakanlığının tercüme bürosuna girdi ve iki yıl çalıştı. Fransızcadan yaptığı tercümeleri Bakanlığın klasikler serisinde yayımlandı. Daha sonra Bakanlıktan ayrıldı ve on beş günde bir Yaprak adlı sanat dergisini çıkarmaya başladı. 1 Ocak 1949 da ilk sayısı çıkan Yaprak dergisi ancak 28 sayı yayımlanabildi. 10 Kasım 1950 gecesi birkaç günlüğüne geldiği Ankara da bir kaza geçirdi. Karanlık bir sokakta yürürken belediyenin kazdırdığı bir çukura düştü ve başından yaralandı. İki gün sonra İstanbul a geldi. Ağrı ve sızılardan şikâyet ediyordu. 14 Kasım Salı günü bir arkadaşının evinde öğle yemeği yerken fenalık geçirdi ve hastaneye kaldırıldı. Düşme dolayısıyla beynindeki damarlardan biri çatlamış ve beyin kanaması geçirmişti. Saat de komaya giren Orhan Veli bütün gayretlere rağmen kurtarılamayarak 14 Kasım Salı gecesi saat da Cerrahpaşa Hastanesinde vefat etti. Bundan sonrasını Adnan Veli şöyle anlatıyor: Depoya gönderilen elbiselerinin, ertesi gün cepleri karıştırıldı. At yarışlarına ait bir programla sarı ambalaj kâğıdına sarılmış bir diş fırçası çıktı. Fırçanın sarılı olduğu kâğıda Aşk Resmî Geçidi adlı şiirini yazmıştı. Bu şiir, vaktiyle Orhan Veli tarafından o kâğıda yazılmış olmasına rağmen sonradan çok değiştirilmişti. Ama bu değiştirmelere ait hiçbir ize rastlanmadı ve ister istemez bu kâğıttaki şekliyle kabul edildi. Bilge ERCİLASUN AÇIKLAMALAR Yukarıda ünlü şair Orhan Veli Kanık ı anlatan bir biyografi (yaşam öyküsü) okudunuz. Sanatta, bilimde, politikada veya başka alanlarda tanınmış kişilerin yaşamlarını anlatan yazı türüne biyografi denir. Biyografiler, yaşamlarıyla okurların ilgisini çekebilecek kişiler hakkında yazılır. Biyografi türündeki eserler tarihe, edebiyat tarihine ve eleştiriye kaynaklık eder. Biyografiler öğretici metinlerdendir. Öğretici metinlerde ileti, doğrudan verilir. Bilgi vermek amacıyla yazıldıkları için gerçek, değiştirilmeden aktarılır. 17

10 SANAT METİNLERİNİN ÖĞRETİCİ METİNLERDEN FARKLILIKLARI SANATSAL METİNLER Okuyucuya estetik zevk vermek amacıyla yazılır. Olaylar gerçek ya da kurmacadır. Gerçekler kurgulanarak anlatılır. Dil sanatsaldır, üslup kaygısı vardır. Kişi, zaman, mekân, tarih değiştirilebilir. Hayallere ve mecaz anlatımlara yer verilir. Dil şiirsel işlevinde kullanılır. ÖĞRETİCİ METİNLER Okuyucuya bilgi vermek amacıyla yazılır. Gerçekler dile getirilir. Kurgu değildir. Gerçeklik ön plandadır. Resmî, açık ve sade bir dille yazılır; üslup kaygısı yoktur. Dil göndergesel işlevde kullanılır. ETKİNLİK Aşağıdaki Otuz Beş Yaş Şiiri nde dil, hangi işlevde kullanılmıştır? UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI 3. Metin OTUZ BEŞ YAŞ ŞİİRİ Yaş otuz beş! Yolun yarısı eder. Dante gibi ortasındayız ömrün. Delikanlı çağımızdaki cevher, Yalvarmak, yakarmak nafile bugün, Gözünün yaşına bakmadan gider. 18

11 Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? Benim mi Allahım bu çizgili yüz? Ya gözler altındaki mor halkalar? Neden böyle düşman görünürsünüz, Yıllar yılı dost bildiğim aynalar? Zamanla nasıl değişiyor insan! Hangi resmime baksam ben değilim. Nerde o günler, o şevk, o heyecan? Bu güler yüzlü adam ben değilim; Yalandır kaygısız olduğum yalan. Hayal meyal şeylerden ilk aşkımız; Hatırası bile yabancı gelir. Hayata beraber başladığımız, Dostlarla da yollar ayrıldı bir bir; Gittikçe artıyor yalnızlığımız. Gökyüzünün başka rengi de varmış! Geç fark ettim taşın sert olduğunu. Su insanı boğar, ateş yakarmış! Her doğan günün bir dert olduğunu, İnsan bu yaşa gelince anlarmış. Ayva sarı nar kırmızı sonbahar! Her yıl biraz daha benimsediğim. Ne dönüp duruyor havada kuşlar? Nerden çıktı bu cenaze? ölen kim? Bu kaçıncı bahçe gördüm tarumar? 19

12 Kim bilir nerde, nasıl, kaç yaşında? Bir namazlık saltanatın olacak, Taht misali o musalla taşında. Neylersin ölüm herkesin başında.- Uyudun uyanamadın olacak. Cahit Sıtkı TARANCI AÇIKLAMALAR Şair, gündelik hayatı, anlık sevinç ve tasaları, aşkı ve ölümü ele alır. Karamsarlığını, korkularını, özlemlerini dile getirdiği bu şiir, onun şiir anlayışını gösteren bir bildiri niteliğindedir. Şiire adını veren Otuz Beş Yaş ın ömrün yarısı olma düşüncesi, ünlü İtalyan şairi Dante ye bir göndermedir. Sanat metinlerinde dilin işlevi: Otuz Beş Yaş Şiiri nde olduğu gibi sanat metinlerinde dil şiirsel işlevde kullanılır. Dilin şiirsel işleviyle kullanıldığı metinlerde gönderici alıcıya hissettirmek istediği etkileri uyandırmak için, dili istediği gibi kullanır. Edebî sanatlardan, karşılaştırmalardan, çağrışım gücü yüksek sözcüklerden yararlanarak imgeler oluşturur, sözcükleri daha çok yan ve mecaz anlamlarda kullanır. ETKİNLİK Otuz Beş Yaş şiiri gibi sanat metinleriyle okuyucu arasında nasıl bir ilişki vardır? Sanat metinlerindeki her ögenin gerçek yaşamda bir karşılığı ya da benzeri vardır. Her okur, sanat metninden kendine ve yaşamına dair bir şeyler bulur, metindeki karakterlerle kendini özdeşleştirir. Sanat metninin amacı estetik zevk vermek, bu zevki hissettirmek, çağrıştırmaktır. Bu yüzden her okuyan tarafından farklı yorumlanır. Sanat metinleri yan anlam bakımından zengin, çağrışım gücü yüksek metinlerdir. Sanat metinleri okura kendi düş gücüyle oluşturacağı boş bir alan bırakır. Sanat metinlerinin okuyucu üzerindeki etkisi, okuyucunun bilgi, kültür, zevk, anlayış ve ruhi durumlarına göre değişir. 20

13 BİLGİ KÖŞESİ SANAT METNİ ve İLETİŞİM Aşağıdaki Kerem ile Aslı adlı metinle, geçmişte yaşanan bir aşk hikâyesi günümüze taşınmış ve o zaman çekilen sıkıntılar, günümüz insanını da dertlendirmiştir. İşte tıpkı aşağıdaki Kerem ile Aslı metninde olduğu gibi sanat metni geçmiş ile gelecek, arasında önemli bir iletişim unsurudur. Sanat metinlerinin evrensel bir dili vardır. Yaşayış biçimi, inanç, birikim ve tecrübeler sanat metinleriyle insandan insana, kuşaktan kuşağa, toplumdan topluma aktarılır. Çok uzak ülkelerin insanlarının yaşayışlarını, duygularını; çok eski zamanlarda yaşamış insanların nasıl yaşadığını, neye sevinip neye üzüldüğünü, nasıl aşık olduğunu sanat metinleriyle öğrenebiliriz. UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI 4. Metin KEREM İLE ASLI Kerem ile Sofi kendilerine yardım edenlere veda ederek yola çıktılar. Şehirden bir hayli uzaklaşmışlardı ki karşılarına üç yol çıktı. Kerem ile Sofi hangi yollardan gideceklerini anlayamadılar. Âşık çok üzülerek sazını eline aldı. Hem çaldı hem de söyledi. Bakalım ne söyledi: Erzurum dan çıktım üç oldu yolum, Ben bu yolun hangisine gideyim? Çağırdım gece gündüz Yaradan, Ben bu yolun hangisine gideyim? Oyasın kaldırmış dağın yüzünden, Öpemedim yanağından gözünden, Aslı m gitti bulamadım izinden, Ben bu yolun hangisine gideyim? 21

14 İlkbaharda atlar çıkar arpaya, Koç yiğitler kendin çeker hırkaya Bilmem şarka gitti, bilmem garba, Ben bu yolun hangisine gideyim? Sofi kardeş nice olur hâlimiz, İsfahan şehridir bizim ilimiz, Bülbül gibi mahzun kaldı gülümüz, Ben bu yolun hangisine gideyim? Kerem der, bulamadım bilmem erdine, Aslı gitti konamadım yurduna, Haydi ağlar bir yavrunun derdine, Ben bu yolun hangisine gideyim? Böylece yol alarak Eşen Kalesi ne vardılar. Burada da her zaman âşıkların uğradığını öğrendikleri bir kahveye girdiler. Yanlarına birçok eş dost geldi. Onlar da bir türkü istediler. Kerem de şu türküyü çalıp söyledi: Felek kime gideyim senin elinden, Ah çekmeden sinem döndü bir yana, Anın için seyahatte bahtım kara benim, Derdim çoktur diyemem yare ben, Kopardılar dallarımdan gülü benim Çek hançerin sinemden vur benim, Ağyar ile güler oynar zar benim, Başım alıp gidem hangi diyara ben. 22

15 Geçer canım bu güzellik çağını, Bu sineme koydum yangın dağını, Hayli demdir ben bu dağın bağbanı, Geçiremem o yavruyu ele ben. Ben Kerem im öz canımdan bezerim, Devasız dertlere derman düzerim, Çoktan beri avcısıyım gezerim, Düşünemem Aslı tuzağa ben. Kerem ile Aslı / Halk Hikâyesi AÇIKLAMALAR Kerem ile Aslı, Orta Asya dan Balkanlar a kadar geniş bir sahaya yayılmış tasavvufi ve fantastik unsurlarla zenginleştirilmiş, çok sevilen bir halk hikâyesidir. Bu aşk hikâyesinin bilinen en eski yazılı nüshası 1886 tarihini taşır. Âşık Kerem in yaşamış birisi olduğu fakat hayatının zamanla efsaneye dönüştüğü ve hayatının etrafında bir halk hikayesi oluşturulduğu sanılmaktadır. Halk hikâyeleri Tahir ile Zühre, Âşık Garip ile Şahsenem, Âşık Emrah ile Selvihan, Kerem ile Aslı gibi isimler altında sözlü gelenekle halk arasında yaygınlaşmış, kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze kadar gelmiştir. ETKİNLİK Kerem ile Aslı bir sanat metnidir. Bu metinden yola çıkarak sanat metninin vermek istediği mesajla bilimsel, düşünsel ve dinsel metinlerin vermek istedikleri mesajları karşılaştırabilir misiniz? Sanat İletisinin Bilimsel, Düşünsel Ve Dinsel İletilerden Farkı Bilimsel, düşünsel ve dinsel metinlerde kurallaştırılmış yargılar anlatılır. Sanat metinlerinin iletisi ise estetik bir duyuşun yansıtılmasıdır. 23

16 Sanat metinlerinde duygu ve hayaller aktarılır. Bilimsel, düşünsel ve dinsel metinlerin öğretici bir içeriği vardır. Sanat metinlerinin kendi anlamından öte; okunduğu, seyredildiği ve duyulduğu yerde kazandığı anlamı vardır. Bilimsel, düşünsel ve dinsel metinlerin ise herkesçe aynı algılanacak bir anlamı vardır. BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM Otuz Beş Yaş Şiiri ve Kerem ile Aslı dille gerçekleştirilen sanat metinleridir. Bu metinler ile bir resim tablosu arasında nasıl bir fark olduğunu düşününüz. Dille gerçekleştirilen sanatlarla ses, renk, çizgi ve hareketle gerçekleştirilen sanatlar arasında fark, dille gerçekleştirilen sanatların malzemesinin sözcük olmasıdır. Dille gerçekleştirilen sanatlarla diğer sanatlar arasında iyi, güzel ve faydalı olanın farklı araçlarla anlatılması söz konusudur. Edebiyat dille gerçekleştirilen bir güzel sanat etkinliğidir. Edebiyatın asıl gayesi dili anlamlı, etkili ve güzel bir tarzda kullanmaktır. Dille Gerçekleştirilen Sanat Etkinliklerini Gruplama Dille gerçekleştirilen sanat etkinlikleri; anlatmaya bağlı türler, göstermeye bağlı türler, kendini coşkuyla ifade etmeye bağlı türler olmak üzere üçe ayrılır. Anlatmaya Bağlı Türler Masal, fıkra, deneme, hikâye, fabl, eleştiri, biyografi, roman Göstermeye Bağlı Türler Tiyatro Kendini Coşkuyla İfade Etmeye Bağlı Türler Şiir 24

17 UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI 5. Metin SİNAĞRİT BABA Cehennem Nişanı nda beş sandaldık. Güzel bir ocak akşamı. Hava lodos. Denize kırmızı rengin türlüsü yayılmış. Çok kaynamış ıhlamur rengindeki hayvan, geniş, ölü dalgalar. Sandallar ağır ağır sallanıyor, oltalar bekliyor, insanlar susuyor. Otuz sekiz kulaç suyun altındaki derin sessizliğe, dibindeki dallı budaklı kayalara yedi rengin en koyusu girer mi şimdi. Sinağrit baba döner mi avdan. Pırıl pırıl, eleğimsağma rengi pullarıyla ağır ağır, muhteşem, bir İlkçağ kralı gibi zengin, cömert, asil ve zalim mantosu ile dolaşır mı kim bilir. Altını, zümrüdü, incisi, mercanı, sedefi lacivertliğin içinde yanıp yanıp sönen sarayını özlemiş acele mi ediyordur? Sinağrit Baba ömründe konuşmamış, ömrü boyunca evlenmemiş, ömrü boyunca yalnız yaşamıştır. Onun kovuğundaki zümrüt pencereden ne facialar seyretmiştir. Sinağrit Baba ne oltalar koparmıştır. Bu akşam kimin oltasını seçmeli de artık bitirmeli bu yorucu ömrü. Daha her yeri pırıl pırılken, mantosu sırtında iken; dahi eti mayoneze gelirken bitirmeli bu ömrü. Sonra hesapta bir gün pis bir Vatos un bir sırtı renksiz, yapışkan ve parazitli bir canavarın dişine bir tarafını kaptırmak var. İyisi mi muhteşem bir sofraya kurmalı bu zaferle dolu ömrün sonunu beyaz şarapla, suların üstündeki başka dünyada yaşayan bir kıllı mahluka (yaratığa) kendisini teslim etmeli. Sinağrit Baba oltalardan birini kokladı. Bu balıkçı Hristo dur; kusurlu adam. Gözü açtır onun. İçinden pazarlıklıdır. Evet, o fukaradır ama kibirli değildir. Sinağrit Baba fukaralıkta gururu sever, öteki oltaya geçti. Kokladı. Bu balıkçı Hasan dır. Geç. Cart curt etmesine bakma! Korkaktır. Sinağrit Baba cesur insanlardan hoşlanır. Bir başka oltaya baş vurdu. Balıkçı Yakup iyidir, hoştur, sevimlidir, edepsizdir, külhanidir. Ama kıskançtır. Kıskançları sevmez Sinağrit Baba. Geç. Şu olta, hasisin tuttuğu olta. Sinağrit Baba cömertten hoşlanır. Ama bu oltaya bir baş vurmağa değer. Bir baş vurdu. Hasisin oltasının iğnesini dümdüz etti. Sinağrit Baba iğneden kopardığı yarım kolyozu çiğnemeden yuttu. Hasis oltasını hızla topladı. Vay anasını be Nikoli, dedi, İğneyi dümdüz etti. Nikoli nin oltasının yemini kuyruğuyla sarsmakta olan Sinağrit Baba, Nikoli nin bir kusurunu arıyordu. Onda kusur mu yoktu. Evvela sarhoştu. Sonra ahlaksızdı, kendini düşünürdü ama, cesurdu cömertti, hiç kıskanç değildi. Fukara idi. Kibirli idi de. Sinağ- 25

18 rit Baba kibirli fukarayı severdi ama, Nikoli nin kibrini beğenmiyordu. İnsanoğlunda o başka bir şey, gurura benzeyen şey, yerinde bir gurur, o da değil, insanoğlunun insanlığından, ta saçının dibinden oltasını tutuşundan beliren, isteyerek olmayan ama pek istemeyerek de gelmeyen bir gurur isterdi. Öyle bir elin oltasını düzleyemez, misinasını kesemez, bedenini fırdöndüsünden alıp gidemezdi. Beş sandalın beşini de kokladı, beğenmedi. Sinağrit Baba, kayasının kenarında durmuş, lacivert âlem içinde hafifçe yakamozlanan oltalarla, civalı zokalardan aydınlanan saray meydanı seyrediyordu. Oltalar gitgide çoğalıyordu. Sinağrit ve mercanlar şehrinin göbeğinde şimdi tatlı tatlı sallanan on beş tane fener vardı. Ötede kovuklardan mercan balıkları çıkıyor, fenerlerden birine hücum ediyor, budalaca yakalanıyorlardı. Gözleri büyümüş bir hâlde yukarıya çıkarlarken dönüp tekrar aşağıya kadar geliyor, yukarı ki dünyayı görmeye bir türlü karar veremiyorlardı. Sinağrit Babaya büyüyen gözleriyle Bizi kurtar şu lanetlemeden. der gibi bakıyorlardı. Sinağrit Baba düşünüyordu. Gidip o yakamoz yapan ipe bir diş vurdu mu idi, tamamdı. Ama hiçbirini kurtaramıyor, hareketsiz duruyordu. Sinağrit baba onları kurtarmanın bu kadar kolay olduğunu biliyordu ama, bildiği bir şey daha vardı. O da ister su, ister kara, ister hava, ister boşluk, ister hayvan, ister nebat aleminde olsun bir kişinin aklı ile hiçbir şeyin halledilemiyeceğini bilmesidir. Ancak bütün balıklar oltaya tutulan hemcinslerini kurtarmanın tek çaresinin koşup o yakamoz yapan ipi koparmak olduğunu akıl ettikleri zaman bu hareketin bir neticesi ve faydası olabilirdi. Yoksa, gidip Sinağrit Baba oltayı kesmiş, biraz sonra Sinağrit Baba tutulduğu zaman kim kesecek? Kim akıl edecek yakamozu dişlemeği?... O sırada büyük büyük ışıklar saçan bir olta aşağıya inmişti. Sinağrit Baba ümitle koştu. Bu oltayı da kokladı. Hiç tanıdığı birisi değildi. Yemi ağzına aldığı zaman bu olta sahibinin tam aradığı adam olduğunu bir an sandı. Bu anda da yakalandı. Kepçeden sandala düştüğü zaman Sinağrit Baba büyük gözleriyle kendisini yakalayana sevinçle baktı. Sinağrit Baba etrafı kırmızı, içi aydınlık siyah gözleriyle bir daha baktı. Birdenbire ürperdi. Hiddetinden ayaklarını yere vuran bir genç kız gibi sandalın döşemesini dövdü. Belki bizim bile bilmediğimiz bir işaret görmüştü kendisini tutan oltanın sahibinde : Bu adam şimdiye kadar hiç imtihan geçirmemişti. Ömrü boyunca cesur, cömert, Sinağrit Baba nın adamın ne korkunç bir iki yüzlü köpek olduğunu bizim görmediğimiz bir yerinden anlayıvermişti. Bütün devirler ve seneler boyunca kendisini tutan oltanın sahibi ne cesaretini, ne cömertliğini, ne gururunu bir tecrübeye, bir imtihana tabi tutturmamış, her devirde talihi yaver gitmiş birisi idi. Kimdi, ne idi, Sinağrit Baba da bilemezdi. Ama, belki de ölünceye kadar cömert, cesur, mağrur yaşayacak olan bu adamın şu ana kadar bir defa bile imtihana sokulmadığını anlamıştı. Belki de sonuna kadar bu imtihandan kurtulacaktı. Sinağrit Baba böylesine hiç rastlamamıştı. Ölmeden evvel adama bir daha baktı. Namuslu, cesur, cömert ölecek olan bu adamın hakikatte korkakların en korkağı, 26

19 namussuzların en namussuzu olduğunu alnında okuyordu. Bu adam, o kadar talihli idi ki daha, iki yüzlülüğünü kendi kendisine bile duyacak fırsat düşmemişti. Yoksa Sinağrit Baba yakalanır mıydı? Sinağrit Baba hırsından tekrar tepindi. Bağırmak ister gibi ağzını açtı. Kapadı.. Sinağrit Baba son nefesini, böylece bir insanlık imtihanı geçirmemişin sandalında pişman ve mağlup verdi. Sait Faik ABASIYANIK AÇIKLAMALAR Sait Faik Abasıyanık, düşüncelerini ve hayallerini içtenlikle anlatır. Öykülerinde yakından tanıdığı, gözlemlediği kişileri okuyucularına tanıtır. Kişileri, yaşadıkları çevreye ve karakterlerine uygun olarak ele alır ve anlatır. Deniz, doğa, yaşlı bir adam, bir boyacı çocuk, balıkçı kahvesi... Onun öykülerinde sık sık rastlanan unsurlardır. Cumhuriyet Dönemi öykü yazarları arasında yer alan Sait Faik, öykülerini yapmacıklıktan ve sanat kaygısından uzak bir dille yazmıştır. alır. Anlatmaya Bağlı Edebî Metinlerde Tema Anlatmaya bağlı metinlerde tema, olay örgüsünün içinde yedirilmiş olarak yer Sait Faik yukarıdaki metinde olduğu gibi hikâyelerinde denizi, balıkçıları ve balıkları sıkça konu edinmiştir. Bunun sebeplerinden biri kendisinin denizi çok sevmesi ve birçok balıkçı arkadaşının olmasıdır. Sinağrit Baba hikâyesinde kendisini bir balığın yerine koyarak çevresindeki balıkçıların tahlillerini yapmış, onların bazı niteliklerini vurgulamıştır. Bu hikâyede görüldüğü gibi Sait Faik eserlerinin konularını ve temalarını belirlerken yaşadığı çevreden etkilenmiştir. Her tema, eserin yazıldığı dönemin toplumsal zihniyetiyle, yaşama biçimiyle, sosyal problemleriyle ilgilidir. Bu bakımdan metnin temasının, sosyal hayatla, düşünce tarihiyle ve eserin yazıldığı dönemle ilişkisi vardır. Örneğin Tanzimat Döneminde ülkede özgürlük havası esmiştir. Bunun sonucunda da metinlere hak, özgürlük, adalet, vatan kavramları girmiştir. Edebî metinlerde insana ait olan her şey konu edilebilir. Birkaç kişi arasında geçen olaylar konu edilebileceği gibi toplumu ilgilendiren olaylar da konu edilebilir. 27

20 Anlatmaya Bağlı Metinlerin Yapısı Anlatmaya bağlı edebî metinlerde yapı; kişiler, mekân, zaman ve olay örgüsünün belli bir düzen içinde bir araya gelmesiyle oluşur. Metin yapısı, olay örgüsü ve tema iç içedir. Olay: Anlatmaya bağlı edebî metinler bir olay üzerine kurulur. Bu olay çevresinde gelişen başka olay halkaları da vardır. Bu olay halkaları olay örgüsünü oluşturur. Olay örgüsü metinlerde serim, düğüm ve çözüm bölümleriyle planlı bir şekilde yer alır. Masal ve destanda olay, gerçek hayattan uzaktır. Hayalî ve olağanüstü olaylarla karşılaşırız. Hikâye ve romanlarda ise gerçek veya gerçeğe yakın olaylar bulunur. Zaten olay çevresinde oluşan edebî metinlerde olaylar gerçeği yansıtmak için değil, estetik kaygıyla düzenlenir. Kişi: Anlatmaya bağlı edebî metinlerde olayları yaşayan, olayların akışında rol oynayan kişiler vardır. Olaya bağlı bir metinde olayın akışında, yönlendirilmesinde en önemli rolü oynayan kişiye o metnin kahramanı ya da ana karakteri denir. Bunun dışındaki ikinci, üçüncü derecedeki kişilere de yardımcı kişiler (yardımcı karakterler) denir. Zaman: Sanat metinlerinde olayın geçtiği, başlangıç ve sonu olan evreye zaman denir. Metinde zaman, yazarın amacına göre şekillenir. Bu, bir günün belli bir anı olabileceği gibi, haftaları, ayları da içine alabilir. Mekân (Yer): Anlatmaya bağlı edebî metinlerde olayların geçtiği yaşandığı yerlere mekân denir. Mekân olayın niteliğine uygun özellikler taşır. ETKİNLİK Sinağrit Baba adlı hikâyeyi yapı bakımından inceleyiniz. BİLGİ KÖŞESİ MAHUR BESTE Şenlik dağıldı bir acı yel kaldı bahçede yalnız O mahur beste çalar Müjgan la ben ağlaşırız Gitti dostlar şölen bitti ne eski heyecan ne hız Yalnız kederli yalnızlığımızda sıralı sırasız O mahur beste çalar Müjgan la ben ağlaşırız 28